Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

14.3. «Ekspluatatorlik» davlati tushunchasi 
Shartnomaviy davlatdan farqli o‗laroq ekspluatatorlik davlati o‗z daromadini 
(soliq tushumlarini), aniqrog‗i, - davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning 
daromadini oshirish uchun majbur qilish monopoliyasidan foydalanadi. 
Ekspluatatorlik davlatining mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilishdagi 
asosiy maqsadi «mulkning boshqaruvchi rentasini oshiruvchi tarkibiga» 
erishishdan iborat, hatto agar bunga umuman jamiyat farovonligiga ziyon Еtkazib 
erishilsada. Masalan, qirollar o‗rta asrlar korporatsiyalariga hunarmandchilikning 
rivojlanishi va texnika taraqqiyotiga to‗sqinlik qiluvchi ko‗plab huquqlarni 
topshirib, buning o‗rniga barqaror tushumlar manbasiga erishgan. Bundan tashqari, 
davlat unga ijtimoiy shartnoma bilan berilgan doiralar bilan chegaralanmaydi, 
davlat apparati insonlar o‗rtasidagi o‗zaro hamkorlikning yangi sohalariga doimiy 
ekspansiyani amalga oshiradi, bu hol ekspluatatorlik davlatining o‗z daromadlarini 
va davlat budjeti orqali o‗tuvchi resurslar hajmini oshirishga intilishi bilan 
izohlanadi. 
Ekspluatatorlik davlati faoliyatidan ko‗riladigan zararni faqat og‗ir soliqlar 
(nohaq yig‗imlar) va mulkchilik huquqlarini taqsimlash 
muntazam 
va
oldindan 
aytib bo‗ladigan
xususiyatga ega bo‗lgan taqdirda qisqartirish mumkin. Og‗ir 
soliqlarning oldindan aytib berilishi davlatning ham, uning fuqarolarining ham 
manfaatlariga xizmat qiladi, bunda davlat uzoq muddatli istiqbolda barqaror 
daromadga ega bo‗ladi, fuqarolar esa o‗z faoliyatini davlatga ajratmalarning 
yuqori, lekin oldindan ma‘lum bo‗lgan darajasini hisobga olgan holda rejalashtirish 
imkoniyatiga ega bo‗ladi. Shu nuqtai nazardan ekspluatatorlik davlati ko‗p jihatdan 
mafiya bilan umumiylikka ega – ularning ikkalasi ham o‗zi nazorat qiladigan 
hududa yashovchilardan soliq yig‗sada, lekin ayni paytda «chegarani biladigan» va 
buning ustiga ularni «o‗g‗irlash va qochish» tamoyili bo‗yicha harakat qiluvchi 
«qo‗nimsizlar»dan himoyalovchi «o‗troq» qaroqchiga o‗xshaydi. 

---

386 
Ekspluatatorlik 
davlatining 
faoliyat 
ko‗rsatishida 
majbur 
qilish 
salohiyatining fuqarolar o‗rtasida taqsimlanishi muhim rol o‗ynaydi. Chunki aynan 
shaxs yoki kuch ishlatining katta imkoniyatiga ega bo‗lgan guruh davlat apparatini 
nazorat qiladi va kuch ishlatishni qo‗llash monopoliyasini qo‗lga kiritadi. Aynan 
shuning uchun harbiy texnologiyaning rivojlanishi ekspluatatorlik davlati 
faoliyatining asosiy omillaridan biriga aylanadi. Bu esa, o‗z navbatida, uning ichki 
beqarorligini nazarda tutadi. Haqiqatdan ham, harbiy texnologiyaning o‗zgarishi 
kuch ishlatish salohiyatining turli aholi guruhlari o‗rtasida qayta taqsimlanishiga, 
demak, davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning almashishiga olib keladi. 
Davlatning ekspluatatorlik modelidan shartnomaviy modelga o‗tish ham mumkin. 
Bundan davlat qurilishi dinamikasining, demak, mulkchilik huquqlari tarkibi 
dinamikasining tebrantirib turuvchi xususiyati haqidagi taxminlar kelib chiqadi. 
Rentani undirishga yo‗naltirilgan tizimdan keyin samaradorlikni oshiruvchi tizim 
kelishi muqarrar va aksincha.