405
B.B.Berkinov uy xo‗jaligi
to‗g‗risida so‗z yuritganda, ikki tushuncha-oila va
uy xo‗jaligi tushunchalarni chegaralash lozim, degan fikrni olg‗a suradi. Uning
fikricha, «Uy xo‗jaligi» tushunchasi tor ma‘noda oila a‘zolariga maishiy xizmat
ko‗rsatish, shaxsiy yordamchi xo‗jalikni yuritish, uyda natural holda mahsulot
ishlab chiqarish kabi xo‗jalik yuritish bo‗yicha an‘anaviy uy ishlari yig‗indisini
oladi. Hozirgi «uy xo‗jaligi» tushunchasi keng ma‘noda o‗ta murakkab, ko‗p
qirrali va ko‗p jihatli bo‗lib, «individ» va « oila» tushunchalari bilan
tavsiflanuvchi, lekin ayni paytda unga o‗xshash bo‗lmagan ( chunki u bir
individdan ham, bir necha oila a‘zolaridan ham tarkib topishi mumkin) iqtisodiy
kichik tizim, ya‘ni tashkilot sifatida karib chiqiladi»
1
. R.Kouzning ―Firmaning
tabiati‖ maqolasida firma tashkiliy tuzilma sifatida ―qora quti‖ deb izohlangan
2
.
Bunday tavsif aslida uy xo‗jaligiga nisbatan ko‗proq mos keladi. Uy xo‗jaligi
uchun faqat ―qora quti‖ga ―kirish‖dagi (ish haqi, soliqlar chiqarib tashlangan
davlat tomondan ijtimoiy transfertlar) va undan ―chiqish‖dagi (inson
kapitali,mehnat, jamg‗arma, iste‘mol) omillar ma‘lum. J.Gelbreyt ta‘kidlaganidek,
uy xo‗jaligi odatda iste‘mol qiluvchi va ishlovchi shaxs bilan tenglashtiriladi
hamda tashkilotni tavsiflovchi hokimlik munosabatlari bilan bog‗liq bo‗lmagan
holda ko‗rib chiqiladi
3
.
B.B.Berkinovning fikricha, « ko‗pincha uy xo‗jaliklari oilaning iqtisodiy,
ijtimoiy-demografik va statistik belgilanishi sifatida karib chiqiladi. Oila an‘anaviy
tarzda nikoh-qarindoshlik munosabatlari, birgalikda hayot kechirish, umumiy
budjet va birgalikda xo‗jalik yuritish belgilari bilan tavsiflanadi… Oila xo‗jalik
nuqtai nazaridan, birinchi navbatda, uy xo‗jaligi negizi sifatida qarab chiqiladi.
Bunda xo‗jalik-iqtisodiy tavsiflar, insonlarni kichik guruhga birlashtiruvchi
iqtisodiy aloqalar birinchi o‗ringa qo‗yiladi. Shunday qilib, «uy xo‗jaligi»
tushunchasining mazmuniy ahamiyati ijtimoiy-iqtisodiy yo‗nalishga ega baladi. U
oilaning ijtimoiy tarkibi, daromad-mulkiy hamda sarf-xarajat va iste‘mol qilish
1
Беркинов Б.Б.
Институционал иқтисодиѐт: Ўқув қўлланма. 2-нашр, қайта ишланган. –
Т.:Иқтисодиѐт, 2013.- 172-бет.
2
Коуз Р. Фирма, рынок и право. – М.: Дело, 1993. –С.41.
3
Гэлбрейт Дж.К. Экономические теории и цели общества. – М.: Прогресс, 1976.-С.154.
406
salohiyati bilan tavsiflanadi»
1
. B.B. Berkinov uy xo‗jaligi va oila tushunchalarining
farqli belgisi sifatida ularning asosiy maqsadli funksiyalaridagi farkasos qilib oladi.
Shundan kelib chiqib, u «oilaning asosiy maqsadli funksiyasi – insonni dunyoga
keltirish, uy xo‗jaligini esa – inson kapitalini takror tiklash va saqlash… Inson
kapitalini takror tiklash tushunchasi ko‗p qirrali jarayon mohiyatini chuqurroq aks
ettirgan holda nafaqat shaxs sifatida insonni va jamoa sifatida uy xo‗jaligini ham
biologik, ham ijtimoiy, ham xo‗jalik-iqtisodiy jihatdan tiklash, balki uning hayoti
va faoliyati shart –sharoitlarini ham tiklashni o‗z ichiga oladi»
2
, -deb ta‘kilaydi.
H.P.Abulqosimovning fikricha,
uy xo‗jaligi – iqtisodiyotning iste‘molchilik
va ishlab chiqarish sohalarida faoliyat ko‗rsatuvchi asosiy tarkibiy birlik bo‗lib,
uning doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatish sohalarida o‗z
ist‘moli uchun mahsulotlar hamda sotish, ayirboshlash maqsadida tovar va
xizmatlar ishlab chiqariladi va iste‘mol qilinadi, shuningdek, bozor iqtisodiyotida
uy xo‗jaliklari mulkdor va ishlab chiqarish omillarini Еtkazib beruvchilar
hisoblanadi
3
. Iqtisodiyot sub‘ekti sifatida uy xo‗jaliklari inson kapitalini
kengaytirilgan takror ishlab chikarishni ta‘minlaydi. Uy xo‗jaliklarining iqtisodiy
resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish hamda
xo‗jalik faoliyatini yanada kengaytirish uchun sarflanadi. Uy xo‗jaligining
tarkibiga kiruvchi tadbirkor kapital egasi bo‗lib, resurslar bozoriga kapital resursini
Еtkazib beradi. Ishchi esa ishchi kuchi (mehnatni), tabiiy resurslar egalari esa
ularni resurslar bozoriga Еtkazib beradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo‗jaligining namoyon bo‗lish shakli oila
bo‗lib, unga tegishli xususiyatlar oilaga ham tegishli bo‗ladi. Oila qarindoshlik
aloqalari va maishiy hayot umumiyligi asosida ongli ravishda tashkil etilgan
1
Беркинов Б.Б.
Институционал иқтисодиѐт: Ўқув қўлланма. 2-нашр, қайта ишланган. –
Т.:Иқтисодиѐт, 2013.- 172-бет.
2
Беркинов Б.Б.
Институционал иқтисодиѐт: Ўқув қўлланма. 2-нашр, қайта ишланган. –
Т.:Иқтисодиѐт, 2013.- 175-бет.
3
Абулқосимов Ҳ.П., Қулматов А.А.
Ўзбекистонда кичик бизнес соҳасида оилавий
тадбиркорликнинг ўрни ва уни ривожлантириш йўллари.
-
Т.:‖Университет‖, 2015.-48-49
бетлар.