Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

4.4. Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash
 
Individlar uchun mulkchilik huquqlarini o‗rnatish hamda ushbu huquqlarga 
ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiyoriy bo‗ysunish normalari bilan o‗zaro 
uzviy bog‗langan. Mulkchilik huquqlari individlar o‗rtasida yuzaga keladigan 
o‗zaro munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi.
Mulkchilik xuquqlarini tahlil qilish uchun ikkita fermer o‗z podalarini biri 
past hosildor bo‗lgan ikkita yaylovda o‗tlatishi misolini ko‗rib chiqamiz
1
. Berilgan 
holatga ko‗ra, Еm-hashak zahiralari ushbu yaylovlarning har birida bir vaqtning 
o‗zida ikkita podani o‗tlatish imkonini bermaydi. 
4.2.1-jadval 
Fermerlarning yaylovlaran foydalanish imkoniyatlari 
 
Ko„rsatkichlar 
2-fermer
Birinchi yaylovda 
o‗tlatish -R
2
Ikkinchi yaylovda 
o‗tlatish-1- R
2
1-fermer 
Birinchi yaylovda 
o‗tlatish - R
1
2; 2 
8; 4 [N
2
R
2
R St
1
] 
Ikkinchi yaylovda 
o‗tlatish -1- R
1
4; 8 [N
1
R
1
St
2
] 
1; 1 
Ushbu holatda Pareto bo‗yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil 
yakun (4; 8) yoki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institutsional 
1
Қаранг: 
Олейник А.Н. Институциональная экономика: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. 
– 416 с.

---

91 
qarorlar bir nechta bo‗lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan 
foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo‗lib o‗z podasini olib kelgan 
fermerga beruvchi qoidani qo‗llashdan iborat. Kelish tartibi bo‗yicha noyob resurs 
(yaylov)ni taqsimlash – navbat instituti faoliyat ko‗rsatishining asosida yotuvchi 
tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi 
yaylovga olib borish to‗g‗risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning 
ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish undan 
keyin ham har safar yaylovni tanlashda takrorlanadi. 
Yaylovda mulkchilik huquqlarining o‗rnatilishigina masalani hal etishning 
muqobil varianti bo‗ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa 
ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nafliligi nuqtai 
nazaridan bunday qarorning nomutanosibligini hisobga olgan holda, 
ikkalasining
ham manfaatlari yo‗lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim. 
Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy 
etilgunga qadar va undan keyingi nafliligini taqqoslaylik. 
Mulkchilik huquqlari o‗rnatilgunga qadar ikkinchi fermer, agar u podasini 
birinchi yaylovga olib borsa, 2 R
1 
+ 8 (1- R
1
) = 8-6R
1 
ga, agar u podasini ikkinchi 
yaylovga olib borsa, 4 R
1 
+ 1 (1- R
1
) = 3R
1
+ 1 ga ega bo‗ladi. So‗ngra, ikkinchi 
fermer tomonidan birinchi yaylovning tanlanishi ehtimolini hisobga olgan holda, 
R
1
, EU = R
2
(8-6R
2
) (3R
1
+1)ga, oddiy holatda R
1
= R
2 
=
1/2 ga ega bo‗lamiz, bu 
EU = 3,75 ni beradi. Mulkchilik huquqlari o‗rnatilganidan keyin esa ikkinchi 
fermerga 4; ya‘ni, 4 > 3,75 ga teng bo‗lgan yutuq kafolatlangan. 
Ikkala fermer ham bir vaqtning o‗zida bitta yaylovdan foydalangan hollarda 
past yutuqlarga erishishiga alohida e‘tiborni qaratish lozim. Mazkur holat ochiq 
foydalanishda bo‗lgan resurslarni nooqilona iste‘mol qilishda o‗z aksini topadigan 
«jamoat mulki fojiasini» namoyon etadi. Bunday resurslardan foydalanishning 
xususiy va jamoat sarf-xarajatlarining nomuvofiqligi ularning tugashiga olib 
keladi. Boshqacha aytganda, resursga nisbatan mulkchilik huquqlari aniq 
o‗rnatilmagan hollarda uning iste‘mol qilinishi salbiy tashqi ta‘sirlar yoki 
eksternallarning paydo bo‗lishi bilan bog‗liq. Yana misol tariqasida ikkala fermer 

---

92 
tomonidan bir vaqtning o‗zida bir yaylovdan foydalanilishini tasvirlovchi holatni 
ko‗rib chiqaymiz. Misolda ishlab chiqarishning faqat ikkita omili – fermerlarning 
Еri va mehnati hisobga olinsin. 
Faraz qilaylik, yaylovga qo‗shimcha mehnat birligi sarflangan, ya‘ni birinchi 
fermer egallagan yaylovga ikkinchi fermer o‗z podasini olib keldi. Ushbu holatda 
qo‗shimcha mehnat sarfining samarasi pasayadi. Ishlab chiqarish (etishtirish) 
umumiy hajmi oshgani holda qo‗shimcha mehnat qilgan fermerning manfaatdorligi 
pasayadi va o‗rtacha mahsulotning kamayishi yuz beradi. Agar yaylov xususiy 
mulkchilikda bo‗lsa, u holda mulkdorning shaxsiy sarf-xarajatlari ko‗proq samara 
keltiradi va renta eng yuqori bo‗ladi. Agar yaylov umumiy foydalanishda bo‗lsa, 
mehnat sarfi samaradorligining darajasi pasayib, renta yo‗qoladi. Yuqorida bayon 
etilganlarga yakun yasab, ta‘kidlash lozimki, mulkchilik huquqlarining o‗rntilishi 
kamida ikkita sababga ko‗ra iqtisodiy agentlar manfaatlariga mos keladi, ya‘ni 
ularning o‗zaro hamkorligidagi noaniqlik (ikkilanish) kamayadi va resurslardan 
foydalanish optimallashadi.