Afse a fəLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal

Müasir dövr

Müasir dövrdə ilk baxışda nəzərə çarpan Yeni Dövrün ənənələrinin da­ha da dərinləşməsidir: Qərb təbiət, İslam Şərqi isə ilahi vəhy üzrə ixtisas­laş­maqdadırlar. Burada diqqət cəlb edən məsələyə birtərəfli və naqis mü­na­si­bət­lə yanaşı, həm də insan faktorunun özünə də bu qütblərdən dəyər verilməsidir.

İdeya vahiddir və onun birtərəfli öyrənilməsi son nəticənin naqis qal­ma­sına səbəb olur. Təsadüfi deyil ki, elmin, texnologiyanın ən son nailiy­yət­lərini əldə edən Qərb bu gün daha çox düşüncə və mənəviyyat böhranı ya­şa­yır. Görkəmli fikir sahiblərinin “Avropanın süqutu”, “Qərbin ölümü”, “Bə­şə­­riyyətin qürubu” və s. oxşar mövzuda və ideyada yazdıqları məhz Qərbin içində olduğu naməlum qaranlığın təzahürüdür. Yaxud İslam Şərqi hər nə qədər öz mənəvi zənginliyi, yüksək estetik sənət inciləri ilə dünyanı heyran etsə də, iqtisadi və siyasi baxımdan dərin tənəzzül yaşamaqdadır. Təsadüfi deyil ki, Qurani Kərimə istinad edən Ta­ha Cabir Əlvani ya­zır ki, «İki kitab (sə­ma­vi kitab və təbiət – K.B.) hök­mən uzlaş­dı­rıl­malıdır, zi­ra onlar bir-birini ta­mam­la­ma­dıq­da gerçəkliyin hə­qiqi dərki iti­ril­­miş olur» (1, 32-33).

Təbii ki, hər iki tərəf müəyyən baxımdan öz problemlərinin mahiy­yə­tin­dən xəbərdardırlar və həllinə çalışırlar. Bu istiqamətdə dialoqlar aparılır, əsər­lər yazılır, konfranslar keçirilir. Nəticədə maddi baxımdan daha zəif olan Şərq daha güclü və stabil formaya malik Qərbin içində əriməkdədir. Əs­lində bu, sadəcə bir qütbün digərini yox etməsi və ideyaların mə­nim­sə­nilmədən “yamaq edilməsidir”. Deməli, yenə də ideya naqis şəkildə dərk edi­­­lir. İdeyanın kəsilməzliyi prinsipindən çıxış edərək bildirmək olar ki, həm Şərqin, həm də Qərbin öz spesifikliklərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, düş­­dükləri böhran halından qurtulmağın həlli yolu məhz İdeyanın, Həqi­qə­tin, varoluşun mahiyyətinin mənbələrinə düzgün münasibətin formalaş­ma­sın­dadır.

Məsələyə bu prizmadan qiymət verən mütəfəkkirlərdən biri Məhəm­məd İqbaldır. O, əsas diqqəti təsəvvüf fəlsə­fə­­sinə yönəldərək insanın mə­nə­vi aləminin oxun­­­­­ma­sını çox vacib hesab edir və digər iki­si mənbəni – tarix və təbiəti onun «əla­və vəsaiti» he­sab edir: «Qurani-Kərimin üç idrak (bilik) mən­­bə­yin­dən biri ki­mi bəyan etdiyi (41:53; 51:20-21) daxili təcrübənin vəh­də­tinin məna­sı­nı başa düş­məyə çalışan ancaq sufizm olmuş­dur. Di­gər iki bi­lik mənbəyi isə Tarix və Tə­bi­ət­dir» (6, 193) və «Məhz bu iki bilik mənbəyi təd­qiq edilərsə, İs­lamın ruhu və canlılığı meydana çıxar» (7, 176). Belə mə­lum olur ki, insan ruhu, batini təcrübə de­yən­də, filosof burada həm də ilahi vəhyi nə­zər­də tutur və ya daha doğrusu, tə­səv­vüf fəlsəfəsinə istinadən bil­di­rək ki, insanın özü­­nü ilahi mənbə kontekstində götürür.

Ondan sonra bu məsələyə nisbətən oxşar mövqedən yanaşan digər fi­lo­sof da Səla­həd­din Xəlilovdur: “Üçün­cü kitabın oxunması, yəni in­sanın ruh dün­­­yasının, kos­mik zəkadan is­ti­fa­də imkanla­rı­nın öyrənil­mə­si və real­laş­d­ı­rıl­­­ması pro­sesi ye­nə də islami dün­yagörüşün çərçi­və­sin­də məq­bul olsa da, ona ziddiyyətli müna­si­bət bəs­lən­mişdir. Əsasən təsəvvüf adı altında in­ki­şaf et­dirilən bu xətt bəzən İslama yad bir də­yər ki­mi qiymətlən­di­ril­mişdir. La­­kin İslamın baş­qa din­lərə nisbətən əsas üstünlüyü, bizcə, məhz bu isti­qa­mət­lərdə ortaya çıxır” (9, 24-25). Göründüyü kimi, S.Xəlilov məsələyə daha g­e­niş rakursdan yanaşır və ilk dəfə “Üç kitab” ideyasını irəli sürür: smavi ki­tab, təbiət kitabı və universal əql.¹ Yəni o, insanın özünü – maddi və ilahi tə­rəf­ləri ilə de­yil, həm də ideya dünyasını nə­zərə alır. Xa­tırladaq ki, Pla­to­nun fik­rinə görə də, “Zəka öz fərziy­yə­lə­ri­ni əzəli bir şey kimi qələmə ver­mir. Əksinə, onlar zəka üçün elə yalnız fər­ziy­yələrdir, yəni daha artıq eh­ti­mal (fərz) olunmayan hər bir şeyin başlan­ğı­cı­na hansısa bir yaxınlaşma və ya cəhdlərdir. Ona nail olub onunla bağlı olan bütün şeyləri rəhbər tutmaqla (ya­­pışaraq) o nəticəni hissi olan heç bir şey­dən istifadə et­mə­dən, yalnız qar­şı­lıqlı münasibətlərdə olan ideyaların özün­dən faydalan­maq­la əldə edir və onun qənaətləri (nəticələri) yalnız on­la­­ra aid olur” (17, 265). Deməli, Xə­li­lo­vun üçüncü kitab ideyası elə Pla­to­nun ide­ya­lar dün­ya­sı­dır. Sadəcə olaraq Pla­ton qalanlarını ikinci dərəcəli bir ha­disə – üçün­cünün köl­gəsi he­sab edir.

Bundan başqa, burada müəyyən mənada təsəvvüfdəki qeyb aləmi, ya­xud ayani-sabitə (sabit mənbələr) ilə paralellər aparmaq mümkündür. Lakin bu, daha geniş və dərin tədqiqatın mövzusu olduğundan saxlayırıq. Düz­dür, Xə­lilov özünün xidmətini «sa­dəcə olaraq islam fəl­­sə­fəsində xeyli dərə­cə­də qə­rarlaşmış olan iki ki­tab təlimini Platonun bun­lardan fərqli olan «tək kitab» təlimi ilə bir­ləşdirmək və bu üç ki­tabın ekvivalentliyini nə­zə­rə almaqla» məh­dudlaşdırır (9, 25). Lakin bizim şər­himizin kontekstində daha bir hə­qiqət oraya çıxır.

Qeyd etdiyimiz kimi, bu elmlərdən hər bi­ri­­nin zirvə nöq­təsi yenə də fəl­səfədir. Səla­həd­din Xə­li­lo­vun bildirdiyinə görə, «Platon ye­ga­nə həqiqət ki­mi mütləq ideyaları və deməli ye­ga­nə həqiqi kitab kimi də ideyalar dün­ya­sı­nı gö­türmüşdür. Sadəcə olaraq, Platon maddi dün­yada, təbiətdə olan həqi­qətləri ancaq in­sa­na bəlli olan rəylər kimi qəbul etmiş, amma in­sa­nın ardıcıl surətdə yaxınlaşdığı, araşdır­ma­la­rı­nın və idrakın məq­sə­di olan mütləq həqi­qət­lə­rin təbiətdə də möv­cud olduğunu qəbul et­mə­mişdir» (9, 25-26). Yəni Platon bir növ ilk iki kitabları inkar edərək sonuncunu qəbul etmişdir.

İlk baxışda bu da üçüncü ifrat müna­si­bət­! Lakin Platonun kitabı məh­dud de­yil­di və dövrünün fəlsəfəsi kimi digər ikisini mü­əy­yən mənada özün­də ehtiva edirdi. Dövrün və şə­ra­i­tin tələbi ilə fəlsəfədən ayrılan elmlərə mü­va­fiq olaraq «kitablar» da ayrıldı və bu pro­ses elə Pla­tonun tələbəsi, tə­bi­ət kitabının əhə­miyyətini qa­bardan Aristoteldən başlandı. Səlahəddin Xə­­li­lov isə hər üç kitabın ekvivalent­li­yi prinsipini təsbitləməklə həm bu fərqli tə­limlər arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırmağa və onları daha mü­kəm­məl bir təlimdə ehtiva etməyə müvəf­fəq olur, həm də bir növ onları yenidən va­hid nöq­­tədə birləşdirməyə cəhd edir. Baş­qa söz­lə desək, vahid nöqtədən baş­layıb şa­xə­lə­nən əbədi hikmət yenə vahid nöqtədə birləşir.
Nəticə

İdeyalar dünyasına aid olan hər bir ideya özündə həm maddi aləm üçün nəzərdə tutulan və təzahürü vacib olan müəyyən bir həqiqəti, həm də ya­radıcılıq enerjisi adlandıra bildi­yi­miz hərəkətverici və istiqamətverici qüv­vəni eh­tiva edir. Bu həqiqəti həmin ideyanın mis­si­ya­sı da ad­lan­dır­maq olar. Həqiqət reallaşmaya­na, enerji la­zı­­­mi nəticəyə gətirib çıxarmayana və tam sərf olun­mayana qədər ideya öz məs­kə­ni­ni, öz op­ti­mal təzahür for­ma­sı­nı axtarır. Əl­bət­­tə, bəzən zəmanə, ictimai-siyasi şərait hə­min ideyanı ümu­miy­­yət­lə unutdura, təhrif edə bi­lər. La­­kin bu da danılmaz bir həqiqətdir ki, heç bir mad­di səbəb, maneə ilahi qüdrətin, ira­də­nin qar­­şısını ala bilməz. İde­ya sadəcə uyğun şərait və uyğun vasitəni – onu reallaşdıra, çat­dı­ra bi­lə­cək şəxsi gözləyir.