Ağaverdi XƏLİl türk xalqlarinin yaz bayramlari

«Коса-коса» ады иля мяшщур олан мювсум мярасимини тящлиля ъялб едир вя беля гянаятя эялир ки, бурада фясилляр юзляри антропоморфик вя зооморфик сцрятляр шяклиндя ъанландырылыр, беля ки, бурадакы Коса юз кеъя палтары вя тцксцз симасы иля отсуз-чичяксиз гышын антропомор­физми, Кечи ися йазын зооморфизминдян ибарятдир.

Халг драматизминин ян эюзял нцмуняляриндян бири олан бу ясярин мцндяриъяси щямин бу ики сурятин, йяни Коса иля Kечинин арасында эедян мцбаризя тяфяррцатындан ибарятдир. Тядгигатчы, беля гянаятя эялир ки, мювсцм байрамлары заманы эялин (кукла) бязямяк, «Коса-коса»да олдуьу кими адам бязяйиб мцяййян няьмялярин мцшайяти иля евляри эяздирмяк юлян, гуртаран вя дирилян, башланан фясилляр култу иля ялагядардыр (57, 94).

Tutqun havalarda günəş qədim insanların qulluğunda dura bilməzdi. Bu zaman onlar bu mərasimi keçirərdilər. İnsanlar günəşin timsalı olan qodunu bəzəmiş, geyindirmiş, həyət –həyət gəzdirmişlər. Bu mərasimlərdə də oxuanan mahnılarda qədim Azərbaycalıların təbitət, cəmiyyət. Səma cisimləri haqqında etiqadları qalmışdır.

Qodu – qodunu gördünmü?

Qoduya salam verdinmi?

Qodu burdan keçəndə,

Qırmızı günü gördünmü?

Yaxud:

Ay günü, günü gün gərək,

Gündə batmaya gərək.

Qodu suya düşübdü,

Qurutmağa güm gərək(62,20).

Əsas məqsəd yenədə yeri – göyü qızdıran günəşin çağrılması olmuşdur.

“Qodu – xan” mərasimi – Adamlar sübh tezdən hündür tə­pə­nin üstündə tonqal qalayardılar. Həmin tonqalın dövrə­si­nə yığışıb günəşin doğmasını gözləyərdilər. Elə ki, günəş doğ­du hamı onu salamlayar qodu xan nəğməsini oxuyar, ton­qa­lın başında dövrə vurmağa. Dövrə vuran zaman oxuyardılar:

Qodu xan, Qodu xan

Söndürmə odu xan.

At üstə od gətir,

Olsa od gətir

Sözü bal Qodu xan

Özü al Qodu xan(62,20).

Novruz Bayramı zamanı müxtəlif oyunlar keçirilir. Bunlardan ən maraqlısı “Kosa – kosa” oyunudur. Oyun belə başlanır. Kosa əyninə tərsinə kürk geyinmiş uzun bir adamdır. Başında uzun papaq ayağında şi.burun çaraq var, boynundan zınqırov sallanır. Paltarının altından qarnına yastıq bağlayar. Əlində bəzəkli, qırmızı çömçə tutar, çiynindən boş xurcun sallanar. Məzəli yerişlə meydana daxil olar. Zurna nağara altında belə deyər:

Kosa:

Novruz Novruz bahara

Güllər- güllər nübara

Kim yığa, kim apara.

Baxçamızda gül olsun,

Gül olsun bülbül olsun.

Mən gəlmişəm kef görüm

Zurna görüm dəf görüm

Sonra müxtılif yaşlı, milli geyimli bayram əhvallı adamlar kosanı dövrəyə alıb bir ağızdan deyərlər:

Xor:

A kos – kosa gəlsənə

Gəlib salam versənə

Çömçəni doldursana

Məclisini güldürsənə!

Bu zama kosa özünü dartır. Bir adam kosanın qabağında deyir:

A uyruğu – uyruğu

Saqqalı it quyruğu

Gör necə erkən gəlib,

Belində örkən gəlib

O sözünü deyib geri çəkilir. Başqası qabağa çıxır:

Bu kosa hardan gəlib,

Qurtarıb dardan gəlib.

Yağ verin yağlansan,

Bal verin ballansın,

Çoxca yeyib allansın

Bu zaman kosa yıxılır, özünü ölülüyə vurur. Üstünə su töküb onu oyadırlar. Bu zaman onula söhbət başlanır.

Bu yerdə ətrafdakılar kosanı araya qoyub gülürlər. Kosa bir də bayılır.Yenə üzünə su vurub oyadırlar və oxuyurlar:

Xor:

Başın sağ olsun kosa

Canın sağ olsun kosa

Arşın uzun bel qısa

Kəfənsiz ölməz kosa

Kosa ayağa qalxıb üz –gözünü əcaib hala salıb oynayır. Çömçəsini qabağa uzadıb pay istəyir:

Kosa:

Qurbanın olum yaşıl çuxalı

Qonaq gəlirəm çillə çıxalı

Nabat, noğul, badam ver gəlsin,

Yeyim, dizlərimə kar gəlsin.

Ətrafdakıla dörd bir yandan kosaya söz atırlar. Sözlər avazla deyilir:

Xor:

A kos – kosa gəlmisən

Lap vaxtında meydana sən.

Almayınca payını çəkilmə

Bir yana sən.
Kosa:

Getmərəm ağa, getmərəm!

Xor: Beş yumurta payındı.

Əskiyini almayasan

Xurcununu yaxşı doldur,

Əli boşda qalmayasan

Kosa:

Qalmaram ağa qalmaram

Kosanın payın verin,

Balın verin, Yağın verin

Bu oyunu maraqlı keçməsi üçün oyunçularla kosa mübahisə edir və bu mübahisə belə davam edir:

Xor:

Köhnə motal başında

Qələm oynar qaşında

Yüz əlli beş yaşında

Gör nə cavandı kosa

Kosa bu sözdən dilxor olur.Xurcununu doldurub çırtdıq çalıb oynamağa başlıyır. Dövrəsindəkilər də ona dəm tutur.

Kosa:

Azanı ay azanı,

Doldur gətir qazanı

Payını artıq verin

Yola salın kosanı

Beləliklə kosa qabaqda arxasınca da dğvrəsindəki adamlar meyudanda çıxırlar(71,31-33).