Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika

 
2.3 -g‘ay affiksli forma 
 
Bu forma tarixan qipchoq va qorluq gruppasidagi turkiy tillar, shu jumladan, 
o‘zbek tili uchun xarakterli bo‘lgan, qadimgi uyg‘ur tiliga oid manbalarda ham 
aktiv iste’molda bo‘lgan. O‘rxun tekstlarida uchramaydi, enisey tekstlarida esa, I. 
A. Batmanovning kuzatishiga ko‘ra, er- to‘liqsiz fe’li bir martagina shu formada 
qo‘llangan: «V eniseyskix tekstax vstretilsya, lish’ odin takoy primer: R’G‘Y — 
ergey — xorosho bы, chtobы bыlo».
27
-g‘ay affiksli forma hozir asosan Oltoy va Sibirdagi tuva, oltoy, to‘falar, 
xakas, sho‘r va boshqa turkiy tillar uchun xarakterli bo‘lib qipchoq va qarluq 
gruppasidagi turkiy tillarda ham ma’lum darajada qo‘llanadi. O‘g‘uz gruppasidagi 
turkiy tillarda qo‘llanmaydi, bu tillarga oid bo‘lgan yozma yodgorliklar tili uchun 
ham xarakterli bo‘lmagan. Lekin shu gruppaga mansub bo‘lgan turkman tili 
bundan mustasno. Turkman tiliga oid bo‘lgan yozma yodgorliklarda bu forma 
ancha aktiv iste’molda bo‘lib, hozir turkman shevalarining ayrimlarida qo‘llanadi. 
Bu hol turkman tilining qipchoq va qorluq gruppasidagi turkiy tillar bilan 
qadimdan yaqin aloqada bo‘lib kelganligi va bu tillarning turkman tiliga ta’siri 
natijasi ekanligi shubhasizdir. 
Eski o‘zbek tilida -g‘ay affiksi jarangli [g‘], [g] undoshlari bilan boshlanuvchi 
–g‘ay/gәy va jarangsiz [q], [k] undoshlari bilan boshlanuvchi -qay/-kәy 
variantlarida qo‘llangan. Bulardan qaysi birining ishlatilishi shu affiksni qabul 
27
I. A. Batmanov. 
Yazыk eniseyskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pis`mennosti, Frunze, 1959, str. 87. 

---

47 
qilgan fe’l o‘zagining qattiq yoki yumshoqligiga, shuningdek, fe’l oxiridagi 
undosh tovushning jarangli yoki jarangsiz bo‘lishiga bog‘liqdir. Jarangsiz undosh 
va jarangli [g‘] undoshi bilan tugagan qattiq o‘zakli fe’llarga -qay, jarangsiz 
undosh va jarangli [g] undoshi bilan tugagan yumshoq o‘zakli fe’llarga, -kәy 
varianti, qolgan o‘rinlarda -g‘ay/-gәy variantlari qo‘shilgan: qorq + qay, yap + 
qay, sach + qay, yarut+qay, tuq + qay (), tөk + kәy, yet + kәy
, 
tuk + kәy 
(
gәy kabi. «Qutadg‘u bilig», «Devonu lug‘otit turk» asarlarida jarangsiz -qay 
varianti faqat jarangli [g‘] undoshi bilan tugagan qattiq o‘zakli fe’llarga (sag‘+qay, 
ag‘ + qay), jarangsiz -kәy varianta jarangli [g] undoshi bilan tugagan yumshoq 
o‘zakli fe’llarga (teg + kәy, eg + kәy), boshqa o‘rinlarda esa jarangli –g‘ay /-gәy 
variantlari qo‘shilgan. XI asr tilida bu affiks variantlarining shu xilda 
qo‘llanganligini Mahmud Qoshg‘ariy ham qayd qilgan. Aftidan, bu affiks dastlab 
faqat jarangli -g‘ay/-gәy variantlarida qo‘llangan bo‘lib, uning jarangsiz -qay/-kәy 
variantlari so‘ng paydo bo‘lganga o‘xshaydi. 
Eski o‘zbek tilida -g‘ay(-gәy, -qay, -kәy) affiksi oxirgi [y] undoshisiz -g‘a(-gә, 
-qa, -kә) formasida ham qo‘llangan. Lekin keyingisi she’riy asarlar tili uchun xos 
bo‘lib, I va II shaxslarning birlik va ko‘plik formalarida qo‘llangan. 
-g‘ay affiksining -g‘a formasida qo‘llanishi XI—XIV asrlarga oid 
yodgorliklardan «Qutadg‘u bilig» va «Xisrav va Shirin» asarlari tili uchun ham 
xarakterli bo‘lib, bu asarlarda keyingisi III shaxs formasida ham ancha keng 
qo‘llangan: 
Seңә men kәrәkiң baqa turg‘a-mәn, 
Qamug‘ ishlәriңni sәvә qыlg‘a-mәn (QB, 26 a). 
Igin әzgү bolg‘a, әsәn bolg‘a-sәn, 
Yazuqun arыg‘ay, muyan bulg‘a-sәn (QB, 215a)