Ak (Benî Ak)

AKFEHSÎ

Ebu Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Imâd b. Muhammed b. Yûsuf el-Akfehsîel-Kâhirî (ö. 808/1405) Şafiî fakihi ve hadis âlimi.

İbnü'1-İmâd olarak da tanınan Akfehsî, 750'den (1349) önce doğdu. Cemâled-din el-İsnevî, Irâkl, Bulklnî ve İbnü's-Sâiğ gibi hocalardan okudu. Fıkıhtaki derin bilgisi sayesinde devrindeki Şafiî fukahasının önde gelenlerinden biri oldu. Reşidî, Burhâneddin el-Halebî ve İbn Hacer gibi âlimler kendisinden ders aldılar.

Velûd bir müellif olan Akfehsî, başta fıkıh olmak üzere İslâmî ilimlerin değişik dallarında, çoğu yazma olarak gü­nümüze kadar ulaşan otuz kadar kitap ve risale telif etmiştir. Bunlardan üçü basılmıştır.

1) el-Kavlü't-tâm (temam) fî Ahkâmi'1-me'mûm ve'î-imâm ²⁵⁴

2) Manzume fi'l-ma füwât. Fık­ha dair olan bu eser Ahmed er-Remirnin (ö. 957/1550) Fethu'l-cevâd adlı şerhi ve bu şerhe Hüseyin b. Süleyman er-Reşîd’nin Bulûğu'1-murâd bi-Fethi'l-cevâd adıyla yaptığı haşiye ile birlikte basılmıştır. ²⁵⁵

3) Keşfü'l-esrâramma hufiye alâ (an fehmi) I-efkâr. Kelâmla ilgili bazı konu­ları İhtiva eder.²⁵⁶

Akfehsi’nin yazma halinde olan diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Teshîlü'i-makasıd li-züvvâri'l-mesacid; Ahkanü'l-evâni ve'z-zurûf ve ma fîha mine'1-mazrûf; el-Kavlü't-temâm fî âdâbi duhûli'I-hamâm; ed-Dürretü'd-daviyye fi'1-ahkâmi's-sünniyye ve'1-ahvâli'r-raliyye fî hicreti hayri'l-beriyye; et-Ta'akkubât ale'l-Mühimmât; Delâ’ilü'l-hükkâm ilâ macilieti ğavâmizi'1-ahkâm, Dîvânü'l-hayevân, Şerhu'l-Bürde, Risale fi'n-Nîl ve ehrâmihâ.²⁵⁷

Bibliyografya

1) Sehâvî. ed-Dau'ü't-tâmil II, 47, 49;

2) Süyûtî. Hüsnü't-muhâdara, I, 439;

3) İbnü'1-İmâd, Sezerût, VII, 73;

4) Şevkânî. el-Bedrü't-tâlic, I. 93;

5) Hediyyetü'l-'ârifîn. I, 118;

6) Serkîs. Mu'cem, I, 462, 463, 938, 951;

7) Brockelmann. GAL, I, 309; 11, 114, 116;

8) Suppl, 1, 753; li, 110-111;

9) Kehhâle, Müccemü'imü’etlifin, 11, 26. ²⁵⁸

AKHAN

Denizli yakınında, Çivril yolu üzerinde XIII. yüzyıla ait kervansaray.

Goncalı Kervansaray veya Bozhan adlarıyla da anılan Akhan, birinci kitabe­sine göre Sultan 11. İzzeddin Keykâvus devrinde (1238-1278) Karasungur b. Ab­dullah tarafından Receb 650'de ²⁵⁹ yaptırılmaya başlanmış, ikinci ki­tabedeki Cemâziyelâhir 652 ²⁶⁰ tarihinde ise tamamlanmış olmalıdır. Banisi Karasungur'un ismi­ne Denizli'deki Ulucami (1247) ile Müftü

Camii'nin tamir kitabelerinde de (1249) rastlanır. Geçen yüzyıllarda Pococke. Arundell. Hamilton, Sarre gibi yabancı seyyahların seyahatnamelerinde Akhan hakkında bilgi verilmektedir.

İki bölümden meydana gelen binanın önce öndeki avlulu bölümü yapılmış, sonra buna daha dar olan ikinci kısım eklenmiştir. Açık bir avlusu olan ilk bö­lümün sağında iki kat halinde beşik to­nozlu odalar vardır. Bunlardan birinin hamam olduğu ve sol tarafta da yine benzeri odaların bulunduğu anlaşılmaktadır. Ön tarafta köşede yer alan ve av­ludan merdivenle çıkılan kubbeli küçük mekânın mescid olması mümkündür. Ön avludan geçilerek ulaşılan ikinci kı­sım ise her bir sırada üçer tane olmak üzere iki sıra paye ile uzunlamasına üç sahna ayrılmıştır. Bu sahnların üstleri de beşik tonozlarla örtülüdür. Kervansarayın dışında üstteki kubbeli mekâ­na dışarıdan taş bir merdivenle çıkılan küçük bir yapı yer almaktadır. İ. Hakkı Uzunçarşılı bunun bir hamam olduğunu ileri sürmektedir. Ancak Akhan esasın­da bir ribât olduğuna göre buranın bir türbe olması ihtimali de vardır.

Çok muntazam işlenmiş değişik renk­lerdeki taşlardan itinalı bir işçilikle inşa edilmiş hanın dış kaplaması birçok yer­de dökülmüş, sadece iç dolgusu kalmış­tır. Cephedeki taşların bir kısmı antik harabelerden devşirilerek tekrar kulla­nılmıştır. Dışarıya açılan avlu kapısı zen­gin kabartmalarla bezenmiştir. Bu süs­lemede yer alan svastikalı (gamalı haç) bir motifin arasındaki karelerde değişik hayvan kabartmaları dikkati çeker. İçe­rideki kapalı kısma açılan ikinci kapı ise daha sadedir. Avlu eyvanının kemer baş­langıcında aslan başı biçiminde işlenmiş konsollar bulunmaktadır. Mescidin dış cephesi, iç duvarları ile kapısı ve kubbe­ye geçişi sağlayan pandantif de itinalı bir işçilikle meydana getirilmiştir. ²⁶¹

Bibliyografya

1) F. Sarre. Reise in Kteinasien, Berlin 1896, s. 11;

2) Uzunçarşılı. Kitabeler, İstanbul 1929, II, 192, 196;

3) F. Akçakoca Akça. Laodikya, Denizli 1937, s. 62, 68;

4) a.mlf.. Küçük Denizli Tarihi, Denizli 1945, s. 26, 31;

5) Kurt Erdmann. ûas Anatot'tsche Karauansaray des 13. Jahrhunderts, Berlin 1961, II, 67, 72;

6) D. Ferrero. “II caravanseraglio di Ak Han presso Denizli”, Palladio, lll-lV, Giuglio 1959. s. 1, 15;

7) Ataman Demir, “Anadolu Selçuk hanları: Akhan”, İlgi, sy. 57, İstanbul 1989, s. 9, 13. ²⁶²

AKHİSAR

Ege bölgesinde Manisa iline bağlı ilçe merkezi.

Gediz'in kollarından olan Kumçayı'nın suladığı verimli ve geniş bir ovada ku­rulmuş olup denizden 115 m. yüksek­liktedir. İlk adı Pelopeia olan şehir daha sonra Seleukhoslar döneminde Ma­kedonyalı askerlerle iskân edilmiş ve Thyateira adıyla anılmaya başlanmıştır. XIV. yüzyılda Türk fetihleri sırasında bir tepe üzerinde bulunan kalesi sebebiyle Akhisar adını almıştır.

Batı Anadolu'da Hıristiyanlığın ilk ya­yıldığı yedi şehirden biri olan Akhisar, muhtemelen ilk olarak, 1300'den beri Manisa yöresinde faaliyet gösteren Saruhanoğulları tarafından Türk hâkimi­yeti altına alınmıştır. Yıldırım Bayezid 1390'a doğru burayı Osmanlı toprakla­rına kattı, ancak Timur'un Anadolu ha­rekâtı sırasında yeniden Saruhanoğulları'nın hâkimiyetine girdi. Fakat bir süre sonra Çelebi Mehmed tarafından tek­rar ele geçirildi. Osmanlılara baş kaldı­ran İzmir beyi Cüneyd Bey'in kuvvetleri şehrin önlerinde Yahşi Halil Bey tara­fından bozguna uğratıldı. Akhisar kesin olarak Osmanlı idaresine girdikten son­ra, merkezi Manisa olan Saruhan sancağının bir kazası haline geldi. Önemli bir ulaşım yolu üzerinde bulunması ve verimli ovası sebebiyle kısa zamanda gelişme gösterdi. XVI. yüzyılın ilk yarı­sında şehrin on yedi mahallesi ve 3500 dolayında nüfusu vardı. ²⁶³ Bu yüzyılda şehir, civarında­ki bağlık ve bahçelik alan ile eski terke­dilmiş yerleşim bölgesine doğru geliş­meye başladı. Burada mescidier yapıldı, mahalleler kuruldu. ²⁶⁴ Nite­kim XVI. yüzyılın ikinci yarısında mahal­le sayısı on dokuza yükseldi, ancak nü­fusu fazla değişmedi. ²⁶⁵ Aynı yüzyılda şehrin bazı kalabalık mahalleleri Ahmed Paşa. Ala­ca Mescid, Emetler, Eskicami, Hacı İshak, İğdeli, Karamanı. Şeyhler, Reşfd. İsa Halife. Yenicami gibi adlar taşımaktay­dı. Şehirde tarıma dayalı ekonomik ha­yat hâkimdi ve canlı bir alışveriş vardı. Ayrıca bir mum imalâthanesi, bozahane ve başhane de (koyun baş ve ayaklarının satıldığı yer) bulunuyordu. Akhisar kaza­sı çoğu ovaya dağılmış durumda on dört köye sahipti ve bu verimli ovada buğ­day, arpa, burçak, susam, pamuk ve pi­rinç ekimi ile bağcılık yapılıyordu. Bura­nın pamuklu dokumaları pek meşhurdu ve özellikle tersanenin ihtiyacı için İs­tanbul'a yelken bezi. gömleklik doku­ma, tente bezi gönderiliyordu. Ayrıca ye­niçeri elbiseleri için çuha (çuka) kumaşı ve astarlık kumaş da burada dokunu­yor. Akhisar kuşağı ve bezi İstanbul pi­yasasında çok rağbet görüyordu. Akhisar XVII. yüzyılda da gelişmesini sürdürdü. Ancak XVI. yüzyılın ikinci ya­rısından itibaren bölgede görülen Celâli isyanları şehri etkisi altına aldı. Hatta bu sebeple XVII. yüzyılın başında şehir surları tamir edildi. Celâli isyanları se­bebiyle civardaki halkın bir kısmı da buraya yerleşti ve şehrin nüfusu arttı. Nitekim Evliya Çelebi. 1671'de şehrin yirmi dört mahalleye ve çoğu kiremit örtülü 2600 kadar eve sahip olduğunu yazmaktadır. Burada ayrıca irili ufaklı kırk yedi cami. üç hamam. 1000 kadar dükkân, bir bedesten, on han, yedi med­rese ve yirmi üç de sıbyan mektebi bu­lunduğunu, etrafının bağlar, bahçeler ve bostanlarla çevrili olduğunu kaydeden Evliya Çelebi, şehrin ortasındaki tepede eski kale harabelerinin yer aldığını ve şehrin etrafının Celâli Karayazıcı korku­sundan surlarla çevrildiğini belirtir.

XVIII. yüzyılda da durumunu koruyan şehrin XIX. yüzyıl başlarında 8-10.000, sonlarında ise 12.000 kadar nüfusu, se­kiz büyük camii, çarşıları ve mektepleri vardı. 1921-1922 yılları arasında Yunan İşgaline uğrayan Akhisar, 1922 Eylülün­de yanmış ve yıkılmış bir vaziyette geri alındı. 1923'te belediye teşkilâtı kurul­du ve şehir Cumhuriyet döneminde ye­niden imar edildi. Rumeli'den, bilhassa Yugoslavya'dan gelen Türk göçmenle­rin bir kısmı buraya yerleştirildi. Nüfusu da bu sayede artış göstererek 1927'de 18.000. 1950'de 23.000 oldu. İzmir İstanbul karayolu ile Bandırma-Balıkesir demiryolu üzerinde yer alan Akhisar'ın nüfusu daha da artarak 1970'te 49.000'e yaklaştı. 1985'te ise 68.553'e yükseldi. Bugün ekonomisinde ziraat ağır bas­makta olup küçük sanayi de gelişmiştir. Akhisar'da gıda sanayii, tarım araçları üretimi, torna, döküm ve tesviye atel-yeleri vardır. Önemli tarihî eserler ara­sında Paşa Camii ve Yenicami sayılabilir.

Yüzölçümü 1980 km olan Akhisar il­çesi, merkez bucağından başka Gölmarmara ve Palamut adlı iki bucağa ve dok­san sekiz köye sahipti. Ancak Gölmarmara bucağı 1987'de ilçe haline getiril­di. İlçenin en önemli geçim kaynağı ta­rım ürünleri olup başta buğday ve ar­pa olmak üzere pamuk, üzüm, zeytin ve sebze üretilir; özellikle tütünü çok meş­hurdur. İlçenin toplam nüfusu 1985 sa­yımına göre 159.388. nüfus yoğunluğu ise 80 idi. ²⁶⁶

Bibliyografya

1) BA. TD, nr. 165, s. 499, 509;

2) BA. Ali Emîrî-Kanûnî. Ahkâm Deften, nr. 290, s. 33;

3) TK. TD, nr. 115, vr. 149, 154;

4) Dukas, Bizans Tarihi ²⁶⁷, İstanbul 1956, s. 115;

5) Evliya Çelebi. Seyahatname, IX, 60, 63;

6) V. Cuinet. La Turquie d'Asia, Paris 1894, 111, 548;

7) Ch. Texier. Küçük Asya ²⁶⁸, istanbul 1339, II, 88, 90;

8) W. M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihî Coğrafyası ²⁶⁹. İstanbul 1960, s. 130;

9) Ekmel İzden, Dünkü-Bugünkü Akhisar, İstanbul 1944;

10) M. Çağatay Ulucay. XVII, Asırda Saruhan'da Eşkıyalık ue Halk Hareketleri, İstanbul 1944, s. 16, 118;

11) a.mlf., Saruhanoğultan ve Eserlerine Dair Vesikalar, İstanbul 1946, s. 33, 54, 71;

12) Besim Darkot Metin Tuncel, Ege Bölgesi Coğrafyası, İstanbul 1988, s. 43;

13) Feridun M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kaza­sı, Ankara 1989, s. 12, 251, 254;

14) K. Süssheim Besim Darkot, “Akhisar”, İA, I, 237. ²⁷⁰