Alâ yedey adl

ALİ

Allah'ın isimlerinden (esmâ-i hüsnâ) biri.

“Yükseklik ve yücelik; şan. şeref, kuv­vet ve kudret sahibi olmak” mânasındaki ulüv ve alâ' kökünden türetilmiş bir sıfat olup Kur'ân-ı Kerîm'de sekiz yerde Allah'ın ismi olarak geçer. Bunla­rın beşinde Kebîr, ikisinde azîm, birinde de hakîm ismiyle beraber yer alır. Kebîr ile azîm, alî isminin mânasını teyit et­mekte, hakîm ise çeşitli yollarla peygam­berlere bildirilen vahyin yüce Allah'ın hikmetine uygun bir şekilde tecelli etti­ğini vurgulamaktadır. ⁴³⁰ Alî, Allah'ın isimlerinden biri olarak meş­hur esmâ-i hüsnâ hadisinde yer aldığı gibi ⁴³¹ Resûl-i Ekrem'in kendi dualarında ⁴³² ayrıca Hz. Ali'ye öğrettiği duada da ⁴³³ yer almış­tır.

Alî ismi eşmâ-i hüsnânin içinde, “Yü­celik ve hükümranlıkta kendisine eşit veya kendisinden daha üstün bir varlık bulunmayan, mutlak olarak yüce olan, örf, akıl ve din açısından övgüye değer bütün müsbet nitelikleri kendisinde top­layan, yine örf, akıl ve din açısından ye­rilmiş bulunan ve ulûhiyyetle bağdaşma­yan bütün menfi niteliklerden münez­zeh bulunan kemal sahibi ulu Allah” an­lamına gelir. ⁴³⁴ Alî isminin ve bunun gi­bi yücelik (ulüv) mânası ifade eden. naslarda Allah'a nisbet edilmiş bulunan di­ğer kavramların nasıl anlaşılması ve yorumlanması gerektiği konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Arşın üzerin­de olmak (istiva'), gökte bulunmak (fi's-semâ'), kullarının üstünde olmak (fevka ibâdih) gibi İlk bakışta mekân çağrışı­mı yapan ve duyu bilgisinin ifade etti­ği mânalara delâlet eder gibi görünen naslan ilâhî kudret, ilim ve hâkimiyetle te'vil edenler bulunduğu gibi bu metodu benimsemeyenler de olmuştur. Fakat önemsiz bazı gruplar hariç, te'vil meto­dunu benimsemeyenler de Allah'a hiç­bir zaman mahlûka ait sıfat ve özellik­ler nisbet etmemişlerdir. Bu inceliği göstermek üzere Râgıb el-İsfahânî alî İsminin yer aldığı bir âyeti açıklarken, “Allah öylesine yücedir ki âlimlerin ta­nıtımı, ariflerin bilgisi O'nu kuşatamaz” ⁴³⁵ demek suretiy­le atî ismini, “Zât, mâhiyet ve sıfatlan bakımından beşerin idrak gücünü aşan yücelik ve mükemmellikte olan varlık" şeklinde yorumlamıştır” ⁴³⁶

Hiçbir yücelik, kudret ve üstünlük dü­şünülmez ki Allah ondan da üstün ol­masın. Var oluşu başkasından değil ken­dinden (vâcib) olmak, yaratılmış değil ya­ratıcı (halik) olmak, etkilenen değil etki­leyen (müessir) olmak, zâtında ve sıfat­larında kemal derecesinde bulunmak gi­bi insan aklının düşünebileceği bütün yü­celikler en mükemmel derecede Allah'ta, sadece O'nda bulunduğunda şüphe yok­tur. İşte İslâm inancında tanrı kavramı zât, sıfat ve fiilleriyle mükemmelliği ifa­de eden bir kavramdır.

Alî ve benzeri isim ve sıfatların ifade ettiği yüceliğin Allah'a nisbeti üç ayrı şekilde düşünülebilir:

1) Yücelik ve kud­rette hiçbir şeyin Allah'a denk olmama­sı. Bu durumda alî tenzîhî sıfatlarından olur.

2) İlâhî kudret ve yüceliğin her şe­ye hâkim olması. Bu durumda ise alî manevî sıfatlardan biri sayılır.

3) Allah Teâlâ'nin her şeyi fiilen tasarrufu altın­da bulundurup idare etmesi. Buna göre de alî fiilî sıfatlar grubuna girer.

“En üstün, en kudretli” anlamına ge­len a'lâ ismi de, meşhur esmâ-i hüsnâ hadisinde yer almamakla birlik­te, Kur'an'da doğrudan ve dolaylı ola­rak rab ismiyle birlikte Allah'a nisbet edilmiştir. ⁴³⁷ Hz. Peygamber genellikle dualarına a'lâ ism-i celîlini de ihtiva eden bir “Teş­bih” ile başlardı. ⁴³⁸ Yi­ne onun tavsiyesiyle namaz secdelerinde a'lâ isminin yer aldığı bir teşbih tek­rarlanır. ⁴³⁹

Bibliyografya

1) Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “alâ” md.;

2) İbnü'l-Esîr, en-Nihâye, “alâ” md.;

3) Cürcânî. et-Ta'rîfât, “alî li-nefsih” md.;

4) Müsned, IV, 54;

5) İbn Mâce. “Du’a”, 10;

6) Ebû Dâvûd. “Şalât”, 147, 149;

7) Tirmizî, “Da'avât”, 82, “Mevâkît”, 79;

8) Halîmî, el-Minhac fi şu’abi'l-iman ⁴⁴⁰, Beyrut 1399/1979,1, 190;

9) Gazzzâlî. el-Makşadü'l-esnâ, Beyrut, ts. ⁴⁴¹, s. 80, 82;

10) Fahreddin er-Râzî. Levâmi'u'l'beyyinât, s. 259, 261;

11) İbn Teymiyye. Mecmû'c fetâbâ, V, 121, 122;

12) İsmail Hakkı İzmirli. “A'lâ”, İTA, I, 259. ⁴⁴²

ALİ

Bir hadisin râvisi ile Hz. Peygamber arasındaki isnad zincirini meydana getiren güvenilir râvi sayısının en az olmasını ifade eden terim ⁴⁴³

ALİ

Ebü'l-Hasen Alî b. Ebî Tâlib el-Kureşî el-Hâşimî (ö. 40/661) Hz. Peygamber'in damadı, Hulefâ-yi Râşidîn'in dördüncüsü.

Hicretten yaklaşık yirmi iki yıl önce (m. 600) Mekke'de doğduğu rivayet edil­mektedir. Babası Hz. Peygamber'in am­cası Ebû Tâlib, annesi de Fâtıma bint Esed b. Hâşim'dir. Ebü Tâlib'in en küçük oğludur. Mekke'de baş gösteren kıtlık üzerine Hz. Peygamber amcası Ebû Tâ­lib'in yükünü hafifletmek için onu hima­yesine almış, Hz. Ali beş yaşından itiba­ren hicrete kadar onun yanında büyü­müştür. Hz. Muhammed'in peygamber­liğine ilk iman edenlerdendir. Ancak Hz. Hatice ile aynı zamanda veya ondan he­men sonra yahut da Hz. Hatice ve Hz. Ebû Bekir'den sonra İman ettiği husu­su, Ehl-i sünnet ile Şiîler arasında tartı­şılan bir konudur. ⁴⁴⁴ Bu sırada yaşının dokuz, on veya on bir olduğu rivayet edilir. Bu durumda onun Hz. Hatice'den sonra, ya­şına göre, çocuklar arasında ilk inanan ve Hz. Peygamberle birlikte İlk namaz kılan kimse olduğu ağırlık kazanmakta­dır. Hz. Ali'nin hicretten önceki hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Ancak hayatı, menkıbevî ve efsanevî rivayetlerle örülü Şiî kaynaklarda doğumun­dan itibaren en ince teferruatına kadar ve zengin kerametlerle dolu olarak an­latılır. ⁴⁴⁵

Mekke müşriklerinin eza ve cefalarını gittikçe artırmaları ve hatta kendisini Öldürme hazırlıklarına girişmeleri üzeri­ne Medine'ye hicret etmeye karar ve­ren Hz. Peygamber, Hz. Ali'yi, kendisini öldürmeye gelecek müşrikleri oyalamak ve yokluğunu gözlemek maksadıyla Mek­ke'de bırakmıştır. O da geceyi Peygam­ber'in yatağında geçirerek onun evde olduğu kanaatini uyandırmıştır. Daha sonra da Hz. Peygamber'in kendisine bı­raktığı emanetleri sahiplerine İade edip yine onun emri uyarınca Resûlullahın kı­zı Fâtıma, kendi annesi Fâtıma ve yanındakilerle Mekke'den ayrılarak Kubâ'da Hz. Peygamber'e yetişmiştir. Hicre­tin beşinci ayında muhacirler ile ensar arasında yakınlık ve dayanışma sağla­mak amacıyla kurulan muâhât sırasın­da Hz. Peygamber Ali'yi kendisine kar­deş olarak seçmiş, hicretin 2. yılının son ayında da onu kızı Fâtıma ile evlendirmiştir. Bu evlilikten Hasan. Hüseyin ve ölü doğan Muhsin adlı erkek çocukları ile Zeyneb ve Ümmü Külsûm adlı kız ço­cukları olmuştur. Hz. Ali Hz. Fatma'nın sağlığında başka evlilik yapmamıştır. Fâtıma'nın vefatından sonra ise birçok defa evlenmiş ve çok sayıda çocuğu dünya­ya gelmiştir. ⁴⁴⁶

Hz. Ali Bedir, Uhud, Hendek ve Hay-ber başta olmak üzere hemen hemen bütün gazve ve seriyyelere katılmış, bu savaşlarda Resûl-i Ekrem'in sancaktar-lığını yapmış ve daha sonraları menkıbevî bir üslûpla rivayet edilen büyük kahra­manlıklar göstermiştir. Uhud'da ve Huneyn'de çeşitli yerlerinden yara alması­na rağmen Hz. Peygamber'i bütün gü­cüyle korumuş, Hayber'de ağır bir de­mir kapıyı kalkan olarak kullanmış ve bu seferin zaferle sonuçlanarak yahudilere galebe çalınmasında büyük payı ol­muştur. Fedek'te Benî Sa'd'a karşı gön­derilen seriyyeyi (6/628) ve Yemen'e ya­pılan seferi (10/632) sevk ve idare et­miştir. Bu sonuncu sefer üzerine Benî Hemdân kabilesi Müslümanlığı kabul et­miştir. Tebük Gazvesinde ise Hz. Pey­gamber'in vekili olarak Medine'de kal­mıştır.

Hz. Ali, Hz. Peygamber'e kâtiplik ve vahiy kâtipliği yapmış, Hudeybiye Ant-laşması'nı da o yazmıştır. Evs, Hazrec ve Tay kabilelerinin taptıkları putlarla Mek­ke'nin fethinden sonra Kabe'deki putla­rı imha etme görevi ona verilmiştir. Hic­retin 9. (631) yılında hac emîri olarak tayin edilen Hz. Ebû Bekir'e Mina'da ye­tişip o sırada inmiş bulunan Tevbe sûresinin ilk yedi âyetini okumak, aynca müş­riklerle müslümanların bu yıldan sonra hacda bir arada bulunamayacağını ve hiç kimsenin Kabe'yi çıplak tavaf ede­meyeceğini bildirmek üzere Peygamber tarafından görevlendirilmiştir. Hz. Pey­gamber vefat ettiğinde cenazenin yı­kanması ve benzeri hizmetleri, vasiyeti üzerine Hz. Ali ile Resûlullah'ın yakın ak­rabasından Abbas, oğulları Fazl ve Ku­şem ile Usğme b. Zeyd yapmışlardır. Bu sırada Benî Sâide avlusunda toplanan ensar ve muhacirin Hz. Ebû Bekir'i hali­feliğe seçince Ali ona, Hz. Fâtıma'nın al­tı ay sonra vuku bulan vefatına kadar biat etmemiştir. Hz. Ali'nin hilâfet ma­kamında gözü olup olmadığı konusu, ya­hut Ebû Bekir'in hilâfete seçilmesini bir oldu bitti şeklinde değerlendirmesi, Ehl-i sünnet ile Şiîler arasında oldukça tar­tışmalıdır. Ancak durum ne olursa ol­sun o, Hz. Ebû Bekir'in halifeliğe seçilişinden sonra hilâfet konusunda hiçbir şekilde hak iddiasında bulunmadığı gibi Ebû Bekir'e biat eden ashâb-ı kiram da halife seçiminde, Şiîler'in iddia ettiği nasla tayin veya veraset faktörünü göz önünde bulundurmamıştır. Onlar Ebü Bekir'i, gelişmekte olan İslâm devleti­nin savunma ve yayılmasını gerçekleşti­rebilecek, birliği ve düzeni koruyabile­cek kabiliyette oluşu, Kureyş'e mensu­biyeti, yaşı ve tecrübesi sebebiyle etra­fında saygı uyandırıcı. İslâmiyet'i kabul­deki önceliği ve Resûlullah'ın en yakın arkadaşı oluşu gibi vasıflarına dayana­rak halife seçmişlerdir.

Hz. Ali ilk üç halife döneminde ne bir idari görevde bulunmuş, ne de yapı­lan savaşlara katılmıştır. Sadece Halife Ömer'in Filistin ve Suriye seyahati sırasında Medine'de askerî vali olarak kal­mış. Medine'de ikamet edip dinî ilimler­le uğraşmayı diğer görevlere tercih et­miştir. Kur'an ve hadis konusundaki de­rin ilminden dolayı hem Hz. Ebû Bekir'in hem de Ömer'in özellikle fıkhî mesele­lerde fikrine müracaat ettikleri bir sahâbî olmuştur. Hz. Ömer zamanında. Hz. Peygamber'in Mekke'den Medine'ye hic­ret ettiği günün İslâm tarihi için baş­langıç kabul edilmesine dair teklif de onun tarafından yapılmış ve kabul edil­miştir. İkinci halife Ömer'in 23 (644) yı­lında azatlı bir köle tarafından hançerlenmesi üzerine, vefat etmeden önce ha­life seçimi işini havale ettiği şûranın bir üyesi de Ali idi. O, bu şûra tarafından halifeliğe getirilen Hz. Osman zamanın­da cereyan eden bazı karışıklıklarla ona karşı girişilen hareketleri destekleme­mekle beraber, başta Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvâm olmak üzere bir kısım ashapla birlikte zaman zaman çe­şitli tenkitlerde bulunmuştur. Halifeyi bazı icraatı, özellikle şer'î cezaların tat­bik edilmemesi sebebiyle Kur'an ve Sünnet'ten uzaklaşmakla suçlamıştır. Hz. Ali'nin tenkit ettiği konular arasında, Hürmüzân'a farklı bir kısas uygulaması, içki içen ve sarhoş olarak namaz kıldıran Küfe Valisi Velîd b. Ukbe'yi ancak ısrar karşısında cezalandırması, hac sırasında Mina'da seleflerinin aksine namazı iki yerine dört rek'at kıldırması, Şam Valisi Muâviye b. Ebû Süfyân'ın icraatını açık­tan tenkit ettiği için Ebû Zer el-Gıfâri’yi Rebeze'ye sürmesi gibi hususlar sayıla­bilir. Ali b. Ebû Tâlib bu son vak'a üzeri­ne Hz. Osman'a açıkça karşı çıkmış ve hatta halifeye rağmen Ebü Zer'i oğulla­rıyla birlikte Medine'den uğurlamıştır.

Hz. Ali, Talha ve Zübeyr gibi önde gelen sahâbîlerin halifeyi bu tarzda tenkit et­miş olmaları. Mısır, Basra ve Kûfe'den yola çıkarak Medine'ye gelen ve idareye karşı ayaklanan isyancıları cesaretlendir­miş ve onlara bu sahâbîlerle görüşme­lerde bulunma ve hatta halifenin hal'in-den sonra hilâfet makamına geçme tek­lifini yapma cüretini vermiştir. Üç büyük sahâbî kendilerine yapılan bu teklifi şid­detle reddetmiş, bilhassa Hz. Ali isyan­cıları teşebbüs etmekte oldukları işten vazgeçirmek için ciddi ikaz ve nasihatlarda bulunmuştur; ancak onların halifenin evini kuşatmalarına engel olama­mıştır. Olayların gelişmesi üzerine de oğullan Hasan ile Hüseyin'i halifenin evi­nin önünde nöbetçi olarak bırakmış ve ona karşı baştan beri sürdürdüğü yar­dımlarını esirgememiştir. Bütün bu ted­birlere rağmen halife isyancılar tarafın­dan şehid edilmiştir (35/626).

Hz. Osman şehid edilince Ümeyye so­yuna mensup olanlar Medine'den sü­ratle uzaklaşmış ve böylece şehir bütünüyle isyancıların hâkimiyetine girmiştir. Daha sonra Abdullah b. Ömer. Sa'd b. Ebû Vakkâs, Mugire b. Su'be. Muham-med b. Mesleme ve Üsâme b. Zeyd'in de aralarında bulunduğu ashap mescidde toplanarak yeni halife seçimine gitmiş­lerdir. Ali b. Ebû Tâlib kendisine yapılan hilâfet teklifini orada bulunan Talha ve Zübeyr'e yöneltmiş, fakat ısrar üzeri­ne biati kabul etmiştir. Bu biatin tarihi hakkında kaynaklarda farklı rivayetler bulunmaktadır. Bir kısmına göre ⁴⁴⁷ biat Hz. Osman'ın şehid edildiği gün ⁴⁴⁸, bir kısmı­na göre ise ⁴⁴⁹ beş gün sonra oluşmuştur.

Biattan sonra Hz. Ali'yi bekleyen en önemli mesele. Hz. Osman'ın katillerinin cezalandırılması idi. Ancak ortada belirli bir katil yoktu. Sayılan binleri bulan bir kalabalık ⁴⁵⁰, “Osman'ı hepi­miz öldürdük” diyorlardı. Halifenin şeh­re, tamamen hâkim durumda olan âsi­lerle hemen başa çıkamayacağı açıktı. Bu durumda ortalığın yatışmasını bek­lemek en doğru yoldu. Yeni halifeyi bu karara sevkeden muhtemel âmillerden biri de kendisine fiilen yalnız Medine'de biat edilmiş olması, diğer vilâyetlerde durumun henüz aydınlığa kavuşmamış bulunması idi. Nitekim Şam valisi ve Hz. Osman'ın yeğeni Muâviye, kendisini biata davet için gelen elçiye, Ali'nin isyan­cıların suç ortağı olduğunu iddia ederek red cevabı vermiş ve Osman'ın kanını dava edeceğini göstermişti. Bunun üze­rine Hz. Ali, önceleri Hz. Osman'a karşı muhalefeti desteklerken şimdi kendisi­ni halife olarak tanımak istemeyen Hz. Aişe'yi, ayrıca dört ay sonra Âişe'nin saf­larına katılan Talha ve Zübeyr'i itaata davet için acele kuvvet toplamak ve Bas­ra üzerine yürümek zorunda kaldı. Hz. Osman'ın katillerini cezalandırmayı sa­mimi olarak isteyen, ancak uygun şart­ların doğmasını beklediği anlaşılan ha­lifeye karşı Muâviye'nin gösterdiği bu menfi tutumun, ayrıca Mekke'de bulu­nan Emevî ailesi mensuplarının yanında yer alan bazı saha bilerin bu davranışla­rının gerçek sebeplerini izah edebilmek, mevcut bilgilerle mümkün görünmemek­tedir.

Hz. Âişe'nin önderliğindeki ordu ile hilâfet ordusu basra önlerinde Hureybe mevkiinde karşılaştı. ⁴⁵¹

Tarihte Cemel Vak'ası adıyla meşhur olan savaş sonunda Hz. Ali galip geldi, Talha ve Zübeyr de dahil olmak üzere pek çok müslüman öldü. Bu savaşta ölenlere çok üzülen ve ce­naze hizmetlerini bizzat yürüten hali­fe, Aişe'yi hanımlardan oluşan bir heyet refakatinde Medine'ye gönderdi. Bey-tülmâldeki paraları ve savaş meydanın­da ele geçen mal ve silâhlan ordusuna ganimet olarak dağıttıktan ve kendisi­ne karşı harekete geçenlerle hesaplaş-tıktan sonra Muâviye'yi tekrar biata da­vet etti, fakat sonuç alamadı. Bu yüz­den müslümanlar bu defa Sıffîn'de karşı karşıya geldiler ⁴⁵² Süvari ve piyade kuvvetlerinin üç ay sü­ren ve tarafları oldukça bıktıran müca­deleleri, “Leyletü'l-herîr” adıyla meşhur olan 9-10 Safer ⁴⁵³ gecesi cuma sabahına kadar bütün şid­detiyle devam etti. Halife, ünlü kuman­danı Mâlik el-Eşter vasıtasıyla Muâvi­ye ordusuna son ve öldürücü darbeyi

indirmek üzere iken ümidini kaybeden Muâviye savaş meydanından kaçmaya karar verdi. ⁴⁵⁴, fakat Mısır fâtihi Amr b. Âs im­dadına yetişerek iki taraf arasındaki ih­tilâfın halledilmesi için Allah'ın kitabının hakemliğine başvurulması tavsiyesinde bulundu. Bunun üzerine Muâviye büyük Şam mushafını beş mızrağın ucuna bağ­latarak taşıttı, askerleri de yanlarında bulunan mushafları mızraklarının ucu­na bağlayarak, “Ey Iraklılar! Savaşı bı­rakalım; Allah'ın kitabı aramızda ha­kem olsun!” diye bağırdılar. Bu hare­ket Ali b. Ebû Tâlib'in ordusundaki kur-râ'nın üzerinde Amr'ın beklediği tesiri icra etti, halife bunun bir hile olduğu hususundaki ikazlarına rağmen ordu­suna söz dinletemedi ve kurrâdan bir çoğunun ısrarıyla hakem kararına baş­vurulması teklifini kabule mecbur kaldı. Hz. Ali istemeyerek Ebü Mûsâ el-Eş'ari’yi hakem tayin etti, Muâviye de Amr b. Âs'ı hakem seçti. Taraflar Sıffîn'de, ha­kemlerin Allah'ın kitabı, gerektiğinde de Resûlullah'ın sünneti ile hükmetmeleri şartıyla anlaştılar ⁴⁵⁵. Ancak 70.000 müslümanın öldüğü Sıffîn Savaşı'nın sonunda hakemlerin belirlenmesine rağmen halifenin ordusundaki Temimliler'den bazıları, “Lâ hükme illâ lillâh” sloganıyla hakem olayına karşı çıktılar; Hz. Ali'nin hakem tayin etmek suretiyle işlediği hatadan tövbe etmesini ve Kurân-ı Kerîm'in buyruğuna uyarak ⁴⁵⁶ isyancılarla Allah'ın emrine itaat edinceye kadar savaşmasını iste­diler. Hz. Ali de Allah'ın bu emrini işin başında kendilerine hatırlatmasına rağ­men kendisini dinlemediklerini, şimdi ise karşı tarafla bir anlaşmaya gidildi­ğini, dolayısıyla Kurân-ı Kerîmin hük­müne göre ⁴⁵⁷ bu anlaşma­yı bozamayacağını bildirdi. Bunun üze­rine, çoğunluğu Temîm kabilesine men­sup yaklaşık 10.000 civarındaki asker halife ile birlikte Kûfe'ye dönmeyerek Küfe yakınındaki Harûrâya çekildiler. Halife Harûrâ'ya gidip onlarla konuştu. 6000 kişilik bir grup kendisiyle beraber Kûfe'ye döndü. Geride kalan ve daha sonra Haricîler diye anılacak olan 4000 kişilik bir kuvvet ise Nehrevan'a gitti.

Bu arada hakemler ilk toplantılarını Ramazan 37 ⁴⁵⁸ tarihinde Suriye-Irakyolu üzerindeki Dûmetülcender’de yaptılar ve Hz. Osman'ın icraatının, katlini gerektirecek bir gayri meşruluk taşımadığı, dolayısıyla haksız yere öldü­rüldüğüne dair İlk kararlarını aldılar. Hz. Ali ise kuvvetlerini toplayıp yeniden Muâviye ile savaşmaya hazırlanıyordu. Bu arada Nehrevan'da bulunan Hâricîler'i ikna etmek için kendilerine mektup yazdıysa da sonuç alamadı. Hâricîler'İn as­haptan Abdullah b. Habbâb ve hamile karısını sırf kendi görüşlerini paylaşma­dığı için hunharca katletmeleri üzeri­ne. Haricî meselesini hallettikten sonra Şam'a yürümeye karar verdi. Nehrevan'daki Haricîler Hz. Ali'nin kendilerine yaptığı teklifleri reddederek savaşı baş­lattılar. 9 Safer 38 ⁴⁵⁹ ta­rihinde vuku bulan şiddetli çarpışmada Hâricîler'İn tamamına yakını hayatlarını kaybettiler, Hz. Ali bu savaştan sonra Şamlılar'a karşı harekete geçmek üzere Nuhayle'de konakladı. Kûfe"de kalan ve ehl-i Nuhayle denilen yaklaşık 2000 ki­şilik bir Haricî topluluğuyla konuşarak onlardan ya kendisine iltihak edip Şam­lılar üzerine yürümelerini veya geri dön­melerini istediyse de Haricîler kendisini küfürle itham ederek bu isteğini geri çevirdiler. Yapılan savaşta birçoğu öldü­rüldü; geri kalanları da Mekke'ye kaçtı. Bütün bu hadiseler üzerine bıkkınlık ve yılgınlığa düşen askerleri artık savaş­mak istemediklerini söyleyince, halife Kûfe'ye dönmek ve Muâviye'ye karşı faaliyetlerini durdurmak zorunda kaldı.

Esasen hakemler Dûmetülcenderdeki ilk toplantılarından sonra Şaban 38'de ⁴⁶⁰ Ezruh'ta bir araya geldikle­rinde. Ali b. Ebû Tâlib ile Muâviye b. Ebû Süfyân'm her ikisinin de azledile­rek halifenin bir şûra tarafından seçil­mesi kararına varmışlardı. Bu karar ön­ce Hz. Ali'nin hakemi Ebû Mûsâ tarafın­dan açıklandı; söz sırası Muâviye'nin hakemi Amr b. Âs'a gelince o hilâfet makamına Muâviye'yi tayin ettiğini bil­dirdi. Ebû Musa'nın bu karara karşı çık­masına rağmen durum değişmemiş ve neticede hakem olayı hilâfet meselesini bir çıkmaza götürmüş, İslâm dünyasını da birtakım siyasî ve içtimaî huzursuz­luklara sürüklemişti. Halkın bir kısmı­nın Hz. Ali'yi, bir kısmının da Muâviye'yi halife olarak tanıması sebebiyle de ikili bir iktidar ortaya çıkmıştı. Hz. Ali hakem olayından sonra Kûfe'ye çekilip Muâvi­ye'ye karşı yeni bir sefer için hazırlıkla­ra başlamış, fakat savaşmaktan bıkmış sebatsız İraklı askerlerden yeterli des­tek görememişti. Nihayet büyük gayret sarfederek 40.000 kişilik bir ordu teşkil edebilmiş ve sefere hazırlanmıştı. Ancak Kûfe'de, intikam arzusu ile yanıp tutuşan Haricî Abdurrahman b. Mülcem tarafından zehirli bir hançerle sabah namazında yaralanmış, aldığı yaranın tesiriyle İki gün sonra 19 veya 21 Ra­mazan 40'ta ⁴⁶¹ vefat etmiş ve Kûfe'ye (bugünkü Neceî) defn-dilmişti. Bu sırada Muâviye Suriyeliler'in tam desteğini sağlayarak başta Mısır olmak üzere Hz. Ali'nin hakimiyetindeki birçok yeri ele geçirmiş ve Emevî Devleti'nin temellerini atmıştı.

Ali b. Ebû Tâlib ortaya yakın kısa boy­lu, koyu esmer tenli, iri siyah gözlü olup sakalı sık ve genişti; yüzü güzeldi, gü­lümserken dişleri görünürdü. Kendisine Hz. Peygamber tarafından verilen “Ebû Türâb” lakabından başka “el-Murtazâ” ve “Esedullâhi'l-gâlib” gibi lakaptan da vardır. Çocukluğunda puta tapmadığı için daha sonraları “Kerremallahu veç­heli” dua cümlesiyle anılmıştır. Onun, İslâm'ın yayılış tarihinde ve müsiümanlar arasındaki ilim, takva, ihlâs, sami­miyet, fedakârlık, şefkat, kahramanlık ve şecaat gibi yüksek ahlâkî ve insanî vasıflar bakımından müstesna bir mev­kie sahip bulunduğunu, Kur'an ve Sünnet'i en iyi bilenlerden biri olduğunu he­men hemen bütün Sünnî ve Şiî kaynak­lar ittifakla belirtirler. O aynı zamanda tasavvuf dünyası için de vazgeçilmez bir İsim olması sebebiyle İslâm tasavvuf edebiyatında, özellikle Türk kültüründe ayrı bir anlam ve önemle ele alınmıştır. Her şeye rağmen Hz. Ali'nin tarihî şah­siyetini, meziyetlerini ve özelliklerini tam anlamıyla doğru bir şekilde belirleyebil­mek çok güçtür; çünkü gerek faaliyet­leri gerekse kendisine atfedilen konuş­maları ve şiirleri hakkında son derece farklı rivayetler mevcuttur. Kesin olan husus, onun Kur'an ve Sünnefe tam an­lamıyla bağlı, dünyevî işlerden uzak kal­mayı dileyen, İslâm tarihinin Cemel, Sıffin. Nehrevan gibi talihsiz vak'alan sonunda göz yaşı döküp muhaliflerinin iman ve hidayetleri için dua edecek ka­dar hassas, takva sahibi ve idealist bir mümin olduğudur. Ancak Şil dünyası, onun İslâm kamuoyunda benimsenmiş olan özellikleriyle yetinmeyip bir fırka olarak teşekküllerinde! esas ve temel unsur olan İmamet vasfı ve hakkı üzerin­de ısrarla durur ve bu hususta Kur'ân-ı Kerîm ve Sünnet'in mantığıyla çoğu za­man uyuşmayan pek çok asılsız menkı­beler ve hatta hadisler ileri sürer. Onla­ra göre Ali b. Ebû Tâlib, bizzat Hz. Pey­gamber tarafından Allah'ın emriyle ken­disinden sonra ümmetin başına imam ve halife olarak tayin edilmiş, Hz. Pey­gamber de nübüvvetinin ilk yıllarından başlamak üzere muhtelif vesile ve delil­lerle bu konuyu ümmetine bildirmiş ve­ya göstermiştir. Ancak Şiîler'in bu gö­rüşünü İslâm'ın genel prensipleri ve hu­kuk anlayışıyla bağdaştırmak mümkün görülmediği gibi, bunun büyük müslüman çoğunluğunun telakkisine ve tarihî gerçeklere de ters düştüğünü söylemek lâzımdır. ⁴⁶²

İlmi Şahsiyeti

Hz. Ali ashâb-ı kiram İrasında Kur'an. hadis ve özellikle fıkıh kanındaki bilgileriyle kendini kabul et­tirmiş bir otoritedir. Rivayet ettiği ha­dislerin çoğu fıkhî konulara dair olup bunları Hz. Peygamber'den ve Hz. Ebû Bekir, Ömer. Mikdâd b. Esved ve hanı­mı Hz. Fâtımadan duymuştur. Kendi­sinden de oğullan Hasan, Hüseyin, Muhammed el-Hanefiyye, diğer sahâbîler-den Abdullah b. Mes'ûd. Abdullah b. Abbas. Abdullah b. Ömer, Ebû Hüreyre, Berâ b. Âzib, Ebû Saîd el-Hudrî ve daha başkaları, ayrıca Ebü'l-Esved ed-Düelî, Ebû Vâil Şakîk b. Seleme, Şabi, Abdurrahman b. Ebû Leylâ ve Zir b. Hubeyş gibi birçok tabiî rivayette bulunmuşlar­dır. Rivayet ettiği hadislerin tamamı 586'dır. Bunlardan yirmisi hem Buhârî hem de Müslim'de yer almakta, ayrıca dokuzu sadece Şahîh-i Buhârî'de. on beşi de Şahîh-i Müslim'de bulunmak­tadır. Resûl-i Ekrem İle çoğu zaman be­raber bulunması sebebiyle rivayet ettiği hadisler İçinde onun şemailine, ibadet ve dualarına dair olanlar daha çoktur. Hz. Peygamber zamanında yazdığı ve devamlı olarak kılıcının kınında taşıdığı bir hadis sahîfesi vardı. Bizzat kendi­sinin belirttiğine göre bu sahîfe diyete dair hükümlerle düşman elindeki bir esiri kurtarmanın yolları, bir kâfir için müslümanın öldürülmeyeceği. Medi­ne'nin Harem bölgesi sınırları gibi ko­nulardaki hadisleri ihtiva etmekteydi. ⁴⁶³ Söz konusu sahîfe, Rifat Fevzi Abdülmuttalib tarafından muhtevası tahlil edilerek Şahîfetü Alî b. Ebî Tâlib adıyla Kahire'de yayımlanmıştır (1406/1986). Hz. Ali, Kurân-ı Kerîm ile bu sahîfenin dışında Hz. Peygamber'den Özel bir talimat almadığını ve başka bir şey yazmadığını ısrarla belirtmiştir. ⁴⁶⁴

Hilâfeti zamanında, hadislerin dikkatle rivayet edilmesini te­min maksadıyla. Hz. Peygamber'e aidi­yetini kesin olarak bilmediği hadisleri nakledenlere, onları Resûl-i Ekrem'den duyduklarına dair yemin ettirirdi. ⁴⁶⁵ Herkesçe bilinen hadisle­rin rivayet edilmesi gerektiğini söyler, bu vasfı taşımayan ve güvenilmeyecek derecede zayıf olan (münker) rivayet­lerle meşgul olmayı menederdi.

Kur'ân-ı Kerîm konusundaki derin bil­gisinden faydalanmak isteyenleri ken­disine soru sormaya teşvik eder, âyetlerin nerede ve ne zaman nazil olduğu­nu çok iyi bildiğini söylerdi. Zira Hz. Peygamber daha hayatta iken Kur'ân-ı Kerîm'in tamamını ezberlemiş bulunan ve onun meselelerine hakkıyla vâkıf olan sayılı sahâbîlerden biri de o idi. Ne yazık ki aşın taraftarları hadis konu­sunda yaptıkları gibi tefsir ilminde de ona birçok görüş nisbet ettikleri için, Kur'an tefsirine dair güvenilebilir pek az kanaati kaynaklara intikal edebil­miştir. Ondan rivayet edilen tefsire dair bilgilerin güvenilir üç tariki şöyledir:

1) Hişâm b. Hassan el-Ezdî - Muhammed b. Şîrîn - Abîde es-Selmânî Ali b. Ebû Tâlib.

2) Abdullah b. Abdurrahman b. Ebû Hüseyin - Ebü't-Tufeyl Âmir b. Va­sile el-Leysî - Ali b. Ebû Tâlib.

3) Zührî -Ali b. Zeynelâbidîn - babası Hüseyin b. Ali - babası Ali b. Ebû Tâlib. Talebesi Ebû Abdurrahman es-Sülemî. Ali b. Ebû Tâlib'den daha güzel Kur'an okuyan biri­ni görmediğini söylemiştir. Ondan arz yoluyla kıraat öğrenen diğer tabiîler ara­sında Ebü'l-Esved ed-Düelî ve Abdur­rahman b. Ebû Leylâ da bulunmaktadır.

Ali b. Ebû Tâlib Yemen'de kadılık yap­mıştır. Hz. Peygamber Hâlid b. Velîd'den sonra onu bu görevle Yemen'e gönder­mek istediği zaman, kendisi ilmî duru­munun böyle bir vazifeyi başarıyla yü­rütmeye elverişli olmadığını ileri sür­müş, fakat Hz. Peygamber elini onun göğsüne koyarak kendisini teskin et­miş, Allah Teâlâ'nın ona doğruyu ilham edeceğini ve hakkı söyleteceğini belirte­rek tereddütlerini gidermiş, orada nasıl hükmetmesi gerektiğini öğretmiştir. ⁴⁶⁶

Ve­da haccında Hz. Peygamberle birlikte haccetmek için Yemen'den yola çıkmış ve Mekke'de buluşmuşlardır. Onun hu­kuk bilgisi ve hüküm vermedeki başarı­sı Hz. Ömer tarafından, “En isabetli hüküm verenimiz Ali idi”" şeklinde orta­ya konulmuştur. ⁴⁶⁷ Bu sebeple ilk üç halife önemli mesele­lerde onun fikrini almayı İhmal etme­mişlerdir. Diğer sahâbîler de görüşleri­nin doğruluğuna inandıkları için hak­kında fikir beyan ettiği dinî bir mesele­yi başkalarına sorma ihtiyacını duyma­mışlardır. Ashabın en âlim simalarından biri olduğu halde ondan İbn Ömer, İbn Abbas gibi genç sahâbîlerden daha az bilgi nakledilmesinin sebebi, hilâfet yıl­larının tamamen savaşlarla ve ortaya çıkan fitneleri bastırmakla geçmiş ol­ması, geniş fıkıh ve tefsir bilgilerini genç nesillere aktarmaya fırsat bulamamasıdır. Ötekilerin bu konudaki en büyük avantajları, Hz. Ali'ye nisbetle daha uzun bir ömür yaşamış olmalandır. Muham­med Revvâs Kal'acrnin derleyip yayım­ladığı Mevsû catü hkhi 'Alî b. Ebî Tâ­lib ⁴⁶⁸ adlı esere bakarak onun İslâm hukuku sa­hasındaki geniş kültürü hakkında fikir sahibi olmak mümkündür.

Hz. Ali'nin nahiv ilminin esaslarını or­taya koyduğuna dair rivayetin güvenilir bir kaynağı yoktur. Cifr* ilminin ona nisbet edilmesi ise tamamen asılsız bir iddiadır.

Fesahati ve üstün hitabeti ile de tanı­nan Hz. Ali'nin güzel ve hikmetli sözle­ri kaynaklarda nakledilegelmiştir; fakat onun düşünce ve hitabetine has özellik­lerden yoksun siyasî dinî görünümlü ba­zı hitabe ve mektupları şair ve edip Şe­rif er-Radî (ö. 359/969) tarafından bir araya getirilmiştir. ⁴⁶⁹ Şiîler bu eserdeki sözlerin Hz. Ali'ye ait olduğunda şüphe etmedikleri halde Sün­nîler bunları haklı olarak tereddütle kar­şılamakta ve bu rivayetlerin çoğunun onunla bir ilgisi bulunmadığını kabul et­mektedirler. Ali b. Ebû Tâlib'e nisbet edilen ve birçok şerhleri yazılan Envârü'i-'ukül nün eş'âri vaşiyyi'r-Resûl adlı divanın da onunla bir ilgisi yoktur. Dîvânü emîri'l-müminin Alî b. Ebî Tâlib vb. adlarla anılan bu eser birçok defa basılmıştır. ⁴⁷⁰ Aynı şekilde ona nisbet edilen el-Kasîdetü'z-zeynebiyye, el-Kasîdetü'z-zebûriyye, el-Kaşîdetü'l-cülcülûüyye, Muhammes, Cünnetü'l-esma', Münâcât gibi eserler de bulunmaktadır ⁴⁷¹, Güvenilir hiçbir kay­nakta Hz. Ali'nin herhangi bir eserinden söz edilmediği gibi onun eşsiz fesahat ve belagatı yanında bu beyitlerin ona aidiyetini kabul etmek de mümkün de­ğildir. Ayrıca Hz. Ali'nin hikmetli sözle­rinden derlendiği ileri sürülen Eli keli­me ⁴⁷² Emşâlül-İmâm Alî ⁴⁷³, Ğurerü'l-hikem ve dürerü'l-kilem ⁴⁷⁴, Matlûbu külli tâlib nün kelârşi Alî b. Ebî Tâ­lib ⁴⁷⁵ gibi kitaplar da bulunmaktadır.

Hz. Alinin hikmetli sözlerinden bazı­ları şunlardır: “İnsanlara anlayacaktan şeyleri (veya hadisleri) söyleyiniz. Aksi halde Allah ve Resulü'nün yalanlanma­sına gönlünüz razı olur rnu?” “İnsanlar uykudadır; öldükleri zaman uyanacak­lardır.” “Kişi bilmediğinin düşmanıdır” “Her şey azaldıkça, ilim ise arttıkça kıy­metlenir.” “Size en büyük âlimin kim olduğunu haber vereyim mi? Allah'ın kul­larına onun yasaklarını cazip gösterme­yen, Allah'ın verdiği mühlete aldanıp da onlara İlâhî azaptan kurtulduklarını tel­kin etmeyen ve O'nun rahmetinden ümit kesilmesine sebep olmayan kim­sedir.”

Fazileti

Aşere-i mübeşşere'den olan Hz. Ali'nin fazilet ve menkıbelerine dair rivayetler, Ahmed b. Hanbel'in de dedi­ği gibi, diğer sahâbîler hakkında nakle­dilen rivayetlerle kıyaslanamayacak ka­dar çoktur. Bazı ilim adamlarına göre. Hz. Ali'ye muhalif olan Emevi yönetici­lerden bir kısmının onun faziletleri hak­kında rivayette bulunanları tehdit et­meleri, buna karşılık sahâbîlerin onunla ilgili olarak Hz. Peygamber'den duyduk­ları her sözü, gördükleri her olayı özel­likle tesbit etmeye gayret etmeleri bu rivayetlerin çoğalmasına imkân hazırla­mıştır. Diğer taraftan Şiîler'le onu bâtıl davalan adına istismar eden fırkalar, fa­zileti konusundaki sahih haberlerle yetinmemişler, daha onun sağlığında, di­ğer halifelerden üstünlüğüne dair ken­disini bile rencide eden hadisler uydur­muşlardır. Nitekim Şiî âlimlerden İbn Ebü'l-Hadîd, fezâil ile ilgili uydurma hadislerin ilk defa Şiîler tarafından or­taya konduğunu ve Ali b. Ebû Tâlib hak­kında pek çok hadis uydurulduğunu söy­lemektedir. ⁴⁷⁶

Gerek onun gerekse ehl-i beytinin fazi­leti konusunda Kûfeliler'ce 300.000'den fazla hadis uydurulduğuna dair rivayet ⁴⁷⁷ mübalağalı olsa bile, bu konuda yine de bir fikir vermekte­dir. İmam Nesâryi Hz. Ali'nin faziletleri­ne dair rivayet edilebilir durumdaki hadisleri Kitâbü'1-Haşâ iş S fazlı Aif b. Ebî Tâlib adlı eserde ⁴⁷⁸ toplamaya sevkeden önemli sebepler­den biri, onun hakkında pek çok hadi­sin uydurulmuş olmasıdır. Bununla be­raber eserde yer alan Hz. Ali ile ilgili kırk kadar konudaki 200'e yakın rivaye­tin hepsi de aynı sağlamlıkta değildir. Ahmed b. Hanbel Kitâbü Fezâ'iliş-sahâbe adlı eserinde ⁴⁷⁹ Hz. Ali'nin faziletlerine dair rivayetler­den 300 kadannı toplamıştır m, 563-7281. Eseri neşre hazırlayan Vasiyyullah b. Muhammed Abbas'ın titiz çalışmala­rından anlaşıldığına göre bu rivayetlerin elliye yakını sahih, pek azı hasen, on yedisi mevzu, geri kalanları da güvenilemeyecek derecede zayıftır.

Hz. Ali'nin faziletleri hakkında aşırı Şiî guruplar (Gâliyye) tarafından uydurulan hadislerin önemli bir kısmı İslâmî ölçülerle bağdaşmayacak mahiyettedir. Meselâ Öldükten sonra onun dünyaya tekrar döneceğine veya öldürülmeyip hâlâ yaşadığına, onda ilâhî bir özellik bulunduğuna, bulutta gizlendiğine, gök gürültüsünün onun sesi, şimşeğin de kamçısı olduğuna ve Hz. Peygamber'den sonra onun peygamber olarak gönderi­leceğine dair rivayetler bu kabildendir. Öte yandan Hz. Peygamber ile Hz. Ali'­nin aynı nurdan yaratıldıklarına, melek­lerin onlar için yedi yıl istiğfar ettiğine. Hz. Ali'nin insanların en hayırlısı olduğu­nu inkâr edenlerin dinden çıktığına dair rivayetlerle benzeri pek çok haberin Hz. Peygamber tarafından söylenmediği mu­hakkaktır. ⁴⁸⁰

Kurân-ı Kerîm'deki “Sebîl, sırât-ı müstakim, vesîle, hablüllah, el-urvetü'l-vüskâ, nur, hüdâ, hâdî. şâhid, sıddîk, fâruk, iman, islâm, Rıdvan, ihsan, cennet” gibi terimlerle Hz. Ali'nin kastedildiğini, bazan Hz. Peygamber'e isnad ettikleri uydurma hadislerle, ba­zan da İbn Abbas, İmam Bakır gibi sahâbî ve âlimlere nisbet ettikleri yorum­larla ispatlamaya çalışmışlardır. ⁴⁸¹ Hz. Ali'ye bağlılıkta İs­lâmiyet'le bağdaştırılmayacak tarzda aşırı davranan fırkalar içinde onun Hz. Peygamber'e denk veya ondan üstün ol­duğuna inananlar bulunduğu gibi, onu Hz. Peygamber'i nebî olarak gönderen ilâh kabul edenler de vardır. ⁴⁸², Bu sebeple Ali ile ilgili olarak uy­durulan haberler birbirinden farklı ka­rakterler arzetmektedir.

Hz. Ali'nin faziletlerine dair, yukarıda zikredilenler gibi asılsız olmamakla be­raber, muhaddislerin birçoğu tarafından zayıf olarak değerlendirilen rivayetler de vardır. Bunlardan biri şöyledir: Bir gün Hz. Peygamber'e kızartılmış bir kuş takdim edilmişti. 0 da Allah Teâlâ'ya. “Bunu benimle yemek üzere en sev­diğin kulunu gönder” diye dua etti. Der­ken Ali geldi; ⁴⁸³ Hadi­sin çeşitli rivayetlerinde Hz. Âişe'nin ve­ya Enes b. Mâlik'in, kendi yakınlarından birinin bu şerefe nail olmasını istedikle­ri için kapıya kadar gelmesine rağmen Ali'yi içeri almadıkları, fakat sonunda onu kabul etmek zorunda kaldıkları an­latılmaktadır. Tirmizî hadisin zayıf (garîb) olduğunu söylemektedir. Hz. Ali ile ilgili olarak hadis âlimlerinin üzerinde en çok tartıştığı rivayetlerden biri de hadisidir. Hz. Peygam­ber'den sonra ilim ve hikmet kaynağı­nın Ali olduğunu ifade eden bu haber. veya gibi değişik lafızlarla da riva­yet edilmiştir. Hz. Ali'nin Resûlullahtan gaybı ilmini öğrendiği, ondan manevî İlimler tahsil ettiği, bu sebeple de ilim öğrenmek isteyenin mutlaka ondan fe­yiz alması gerektiği iddiası bu rivayete dayandırıldığı gibi. hilâfetin sadece Ali ve evlâdına ait bir hak ve imtiyaz oldu­ğu görüşü de bu ilim telakkisiyle des­teklenmektedir. Ancak daha Resûl-i Ek­rem'in sağlığında ve sonraki devirlerde kıraat, tefsir, hadis, fıkıh gibi dinî ilim­lerin muhtelif sahâbîlerden öğrenildiği bilinmektedir. Bu sebeple ilim kapısının sadece Hz. Ali olduğunu İleri sürmek isabetli bir görüş değildir. Onun Hz. Peygamberden özel bir ilim ve talimat almadığı da yukarıda belirtildiği üzere kendi ifadesiyle sabittir. Dolayısıyla bu hadise dayanarak manevî ilimlerin sa­dece onun vasıtasıyla elde edilebileceği­ni iddia etmek mümkün değildir. Tirmi­zî hadisin rivayetini almış ⁴⁸⁴, bu rivayetin garib ve münker olduğunu ifade etmiştir. İbnü'l-Cevzî gibi âlimler hadisin mevzu oldu­ğunu belirtirken Hâkim muhtelif riva­yetlerini vererek sahih olduğunu ileri Sürmüş ⁴⁸⁵, Zehebî ise Hâkim'in görüşüne katılmaya­rak mevzu olduğunda hiçbir şüphe bu­lunmadığını söylemiştir. İbn Hacer her iki görüşe de katılmayarak hadisin hasen olduğunu ifade etmiştir. el-Burhânü'1-celî lî tahkiki intisâbi'ş-şûfiy-ye ilâ Alî adlı eserinde İbn Teymiyye'ye ve diğer bazı âlimlere ağır haka­retler ederek Hz. Aliye manevî velaye­tin verildiğini ispata çalışan Ahmed b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî. söz konusu hadisin sahih olduğuna dair Fethu'l-meliki'l-alî bi-şıhhati hadîsi bâbi medîneti'l-ilm Alî adıyla bir ki­tap yazmıştır. ⁴⁸⁶ Muhaddislere rağmen bu hadisin sahih olduğunu kabul eden tasavvuf erbabı, Hz. Ali'nin yoğun hilâfet işleri sebebiyle tasavvufun esaslarını geniş bir şekilde açıklamaya fırsat bulama­mış olsa bile bu ilmin esaslarını Hz. Peygamber'den öğrendiğini, bu esasları ondan da Hasan-ı Basrfnin elde ettiğini ileri sürerler. Hadis âlimleri bu görüşe de karşı çıkarak Hasan-ı Basrî'nin Hz. Ali'yi kısa bir süre görmekle beraber ona talebelik etmediğini belirtirler. ⁴⁸⁷

Hz. Ali'nin faziletine dair sahih hadis­ler de vardır. Aşın Şiî gruplar çok defa bu rivayetlerle yetinmeyerek onlara çe­şitli ilâveler yapmışlar ve böylece ilk ha­lifenin Ali b. Ebû Tâlib olması lâzım gel­diği hususundaki iddialarını güçlendir­mek istemişlerdir. Bu nevi rivayetlerin en meşhuru Gadîr-i Hum hadi­sidir. Gadîr-i Hum'a dair haberlerin en güvenilir olanı Zeyd b. Erkam'ın rivayet ettiği hadistir. Buna göre, Hz. Peygam­ber Mekke ile Medine arasında bulunan Hum suyu başında bir konuşma yap­mış, Allah'a hemdü senadan ve ashabı­na bazı öğütlerde bulunduktan sonra onları vefatını müteakip Allah'ın kitabı­na sarılmaya ve Ehl-i beytine sahip çık­maya teşvik etmiştir. ⁴⁸⁸ İbn Mâce'nin es-Sunen'indeki Berâ b. Azib'den rivayet edilen zayıf bir hadise göre Hz. Peygamber hacdan dönerken yolda bir yerde konaklamış, namaz kılı­nacağını ilân ettikten sonra Hz. Ali'nin elini tutmuş, “Ben müminlere kendi canlarından daha yakın değil miyim?” diye sormuş “Evet” cevabını aldıktan sonra da, “Ben kimin dostu isem bu da onun dostudur. Allahım! Onu sevenleri sen de sev, ona düşman olanlara sen de düşman ol!” demiştir. ⁴⁸⁹ Şiî kaynaklarda İse bu olay çok farklı bir şekilde verilmek­tedir. Onlara göre, Hz. Peygamber hac vazifesini ifa edip Medine'ye dönerken Ali'yi kendisinden sonra halife olarak ilân etmesini emreden âyet nazil ol­muş, fakat Peygamber bu tebligatı, as­hap arasında kargaşanın çıkmayacağı uygun bir zamanda yapmak düşünce­siyle biraz geciktirmeyi düşünmüş, bu­nun üzerine sahâbîler dağılıp gitmeden tebliğ etmesi gerektiğine dair ikinci bir âyet nazil olmuştur. Allah Teâlâ,

“Ey Resulüm! Rabbinden sana indirileni tebliğ et, eğer bunu yapmazsan. O'nun elçiliğini İfa etmemiş olursun; Allah se­ni insanlardan koruyacaktır” ⁴⁹⁰ âyetini bu maksatla inzal etmiş­tir. Hz. Ali'nin halife tayin edildiğini teb­liğ etmekten dolayı kendisine herhangi bir zarar gelmeyeceğini anlayan Hz. Peygamber Gadîr-i Hum'da konaklama emri vermiştir. Yüksekçe bir yere çıkıp Ali'yi sağına almış, yakında rabbine ka­vuşacağını belirttikten sonra Allah'ın ki­tabı ile Ehl-i beyt'ine sarıldıkları takdirde doğru yoldan sapmayacaklarını söy­lemiş, daha sonra Hz. Ali'nin pazıların­dan tutarak, “Ben kimin dostu isem bu Ali de onun dostudur. Allahım! Onu dost bilene dost, düşman bilene düşman ol; ona yardım edene yardım et, onu yar­dımsız bırakanı da perişan et!” demiş­tir. Öğle namazını kıldırdıktan sonra Ali'nin emîrü'l-mü'minîn selâmı ile se­lâmlanarak tebrik edilmesini emretmiş, Peygamber zevceleri de dahil olmak üzere kadın erkek bütün sahâbîler onu kutlamışlardır. ⁴⁹¹

Bu konudaki uydurma rivayetlerden bi­rine göre Hz. Peygamber onun halifeli­ğini, “Ali benim vasîm, kardeşim ve benden sonraki halifemdir. Onun sözle­rini dinleyiniz ve ona itaat ediniz” diye­rek ilân etmiş, fakat sahâbîler Peygamber'e karşı gelerek bu hadisi gizlemiş­lerdir. ⁴⁹² İbn Kesîr Ga­dîr-i Hum olayına dair bazı rivayetleri es-Sîretü'n-nebeviyye'de (IV, 414-426), Heysemî de Mecma'u'z-zeda'id'lie (IX, 103-109) değerlendirmişlerdir. İbn Kesîr'in belirttiğine göre (IV, 414) Taberî, Gadîr-i Hum'la ilgili bütün rivayetleri iki cilt hacmindeki bir eserde toplamıştır. Öte yandan Hz. Peygamber'in hilâfeti vasiyet yoluyla Aliye tahsis ettiğine da­ir Şiîler tarafından ileri sürülen rivayet­lerin de asılsız olduğunu söylemek ge­rekir. Nitekim bu iddia Hz. Âişe'ye söy­lendiği zaman, Tuhaf şey. Resûlullah Ali'ye ne zaman vasiyet etmiş?” diye­rek menfi kanaatini belirtmiştir. ⁴⁹³

Hanımlarının bazı işleri­ni idare etmek ve borçlarını ödemek üzere ona vasiyette bulunmasının ise ⁴⁹⁴ bu mânadaki va­siyetle ilgisi yoktur. Hz. Alinin hücresi dışında, ashâb-ı kirama ait olup da Mescid-i Nebevi’ye bakan bütün kapıla­rın kapatılması konusundaki hadisler­den ⁴⁹⁵ hareketle Hz. Peygamber'in onu zımnen halife tayin ettiği mânasını çıkarmak da doğru değildir. Zira Ali'ye ait hücrenin diğer hücreler gibi dışarıya da açılan bir kapısı bulunmadığı için onun mescide bakan kapısına dokunul­mamıştır. Hz. Peygamber'in, “Ey Ali! İkimizden başkasının cünüp olarak bu mescidde yürümesi doğru değildir” ⁴⁹⁶ demesinin sebebi de tıpkı Hz. Peygamber gibi mescidin bitişiğinde oturmasından dolayıdır. Resûl-i Ekrem bu hadiseden yıllarca sonra, vefatından birkaç gün önce Hz. Ebû Bekir'in hücresi dışındaki kapıların ka­patılmasını emrettiğine göre ⁴⁹⁷, bu hadisten id­dia edilen mânanın çıkarılması müm­kün değildir.

Sahih olmakla beraber aynı şekilde istismar edilen hadislerden biri de Resûl-i Ekrem'in Hz. Ali'ye hitaben söyle­diği, “Sen bana bağlı­sın, ben de sana” ⁴⁹⁸ hadisidir. Buhârî'nin kay­dettiği rivayete göre. Hz. Peygamber hicretin 7. yılında yaptığı umreden son­ra Mekke'den ayrılırken Hz. Hamza'nın kızı, “Amcacığım, amcacığım!” diye ağlayarak Hz. Peygamber'in arkasından koşmuş, Ali onu alıp Hz. Fâtıma'nın bu­lunduğu mahfeye koymuştu. Medine'ye vardıklarında Hz. Ali ile kardeşi Cafer ve Zeyd b. Hârise'den her biri çocuğu himayelerine almak istemiş. Hz. Pey­gamber, “Teyze anne sayılır” diyerek çocuğu teyzesiyle evli olan Ca'fer'in hi­mayesine vermişti. Sonra da onların bu insanî hareketini takdir etmek ve gö­nüllerini almak için Hz. Ali'ye soy, sıhri­yet ve karşılıklı muhabbet gibi sebep­lerle birbirlerine olan yakınlıklarını ima ederek, “Sen bana bağlısın, ben de sa­na” demiş; Ca'fer'e, “Sen hem yaratılış hem de huy bakımından bana benzer­sin” buyurmuş; Zeyd'e de, “Sen bizim kardeşimiz ve dostumuzsun” diye iltifat etmişti. Görüldüğü üzere Resûlullah bu sözleri Hz. Ali'ye vesayetle ilgisi olma­yan bir münasebetle söylemiştir. Bu ha­disin farklı bir rivayeti Tirmizrnin es-Sünen'inde bulunmaktadır ⁴⁹⁹ Buna göre, Yemen Seferinden dö­nen Ali'yi, bu sefere katılan sahâbîlerden dördü bazı davranışları sebebiyle Peygamber'e şikâyet etmek istemiş, o da, “Ali'den ne istiyorsunuz?” diye üç defa çıkıştıktan sonra, “Ali bendendir, ben de ondan, benden sonra o bütün müminlerin velîsidir” buyurmuştur. Bu hadisteki, “Benden seffıra o bütün mü­minlerin velîsidir” ifadesi, Şiilere göre Ali b. Ebü Talibin Hz. Peygamber'den sonra halife olacağını gösterir. Halbuki Tirmizî bu hadisi sadece bir râvinin ri­vayet ettiğini ve bir başka tarikle geldi­ğine vâkıf olamadığını söylemiştir. Ge­rek bu senedde gerekse Ahmed b. Han-bel'in Müsned'indeki (IV, 437) senedde Ca'fer b. Süleyman ed-Dubaî adlı aşırı Şiî bir râvi vardır. “Muâviye'nin adı anı­lınca ona hakaret eden, Ali'nin adı anılınca oturup ağlayan” ⁵⁰⁰ bu râvi se­bebiyle hadis zayıftır. Gerçi aynı hadisi Ahmed b. Hanbel değişik bir senedle de rivayet etmektedir (IV, 356). Fakat bu senedde de Eclah el-Kindî adlı bir başka Şiî vardır. ⁵⁰¹

Hadisin diğer rivayetlerinde “Benden sonra” ifadesinin bulunmayışı ⁵⁰², bu ilâvenin İki Şiî râviden kaynaklandığı kanaatine ağır­lık kazandırmaktadır. Söz konusu ifade sahih olsa bile Hz. Peygamber'in Ali b. Ebû Tâlib hakkındaki dedikoduları or­tadan kaldırmak maksadıyla bunu söy­lediği açıktır. Zaten onun bir dedikodu, bir anlaşmazlık veya itikadı zedeleyecek bir yanlış anlama karşısındaki tutumu hep böyle olmuş, daima olayları anında yatıştırma cihetine gitmiştir.

Sahih olduğu halde istismar konusu edilen hadislerden bir diğeri de şudur: Hz. Peygamber Tebük Seferi'ne gider­ken Ali'yi Medine'de yerine vekil olarak bırakmış, fakat onun kadınlarla ve ço­cuklarla kalıp savaşa katılmamaktan do­layı şikâyetçi olduğunu görünce, “Ha­run'un Musa'ya yakınlığı ne ise senin de bana yakınlığın öyledir; yalnız benden sonra peygamber gelmeyecektir” bu­yurmuştur. ⁵⁰³ Hz. Mûsâ ile Hârûn arasında kardeşlik ve nübüvvet yakınlı­ğından başka Tûr'a çıktığı sırada belli bir zaman için Benî İsrail'i idare etmek üzere Harun'un Musa'ya vekâlet etmesi münasebeti vardır. Söz konusu hadiste Hz. Peygamber nübüvvet yakınlığının im­kânsızlığını belirtmiştir. Geride nesep yakınlığı ve savaşa katılmayan Medine halkını belli bir zaman için idare etmek üzere Hz. Peygamber'e vekâlet etme işi kalmıştır. Nitekim Peygamber'in diğer seferlerinde aynı görevi diğer sahâbîler ifa etmiştir. Buna rağmen söz konusu hadis, Hz. Peygamber'in vefatndan son­ra hilâfetin Hz. Ali'ye ait olacağına dair Şia'nın ileri sürdüğü iddiaların önemli dayanaklarından birini teşkil etmiştir. ⁵⁰⁴

Hz. Ali'nin faziletine dair en güvenilir rivayetlerden biri de şöyledir: Hz. Pey­gamber Hayber kuşatması sırasında, sancağı bir gün sonra Allah ve Resu-lü'nü seven birine vereceğini ve zaferin onun eliyle kazanılacağını söylemişti. Bu müjde Ömer b. Hattâb'ı bile heyecanlandırmış, fakat Hz. Peygamber sancağı Ali b. Ebû Tâlib'e vermiş ve fetih ger­çekleşmişti. ⁵⁰⁵ Bir diğer sahih rivayet de Hz. Peygamber'in, Ali b. Ebû Tâlib'i ancak müminlerin sevebi­leceğine, ona sadece münafıkların kin besleyeceğine dair hadisidir. ⁵⁰⁶ Hz. Peygamber'e ilk ina­nanlardan biri olması, onun evinde ve himayesi altında büyüyüp yetişmesi, en sıkıntılı günlerinde yanıbaşında bulun­ması, ayrıca hem amcazadesi hem de damadı olması gibi sebeplerle Resûl-i Ekrem'in Hz. Ali'yi gönülden sevmesi ve ona diğer sahâbilerden farklı iltifatlarda bulunması tabiidir. Bütün bunlar onun faziletli bir sahâbî olduğunu göster­mekle birlike İslâm dini için büyük hiz­metler ifa eden ve Hz. Peygamber'in çe­şitli iltifatlarına mazhar olan Hz. Ebû Bekir. Ömer ve Osman gibi büyük sahâbîlerin üstünlüklerine gölge düşürmez ve bu tür haberlerin sahih olanları bile hilâfet için delil teşkil etmez.

Hz. Ali'nin faziletleriyle ilgili rivayetle­ri bir araya toplama arzusu ilk asırlar­dan beri Sünnî. Şiî birçok müellifi bu sahada eser vermeye sevketmiş, onun muhtelif gazvelerdeki kahramanlıkları­nı ve daha başka özelliklerini ele alan çalışmalar büyük bir yekûn tutmuştur. Fuat Sezgin, konuyla ilgili olarak ilk de­virlerden günümüze kadar yazılan eser­lerin belli başlılarını tesbit etmiştir. ⁵⁰⁷

Bibliyografya

1) Buhâri, “Ferâ'iz”, 3;

2) Müslim, “Cihâd”, 51, 52, 54, 56;

3) Vâkıdî, el-Meğâzî, II, 562, 563; III, 984, 988, 1079, 1083, ayrıca bk. İndeks;

4) İbn Hişâm, es-Sire, I, 245, 247, ayrıca bk. İndeks;

5) İbn Sad, et-Tabakât, III, 19, 40;

6) Câhiz, el-Oşmâniy-ye ⁵⁰⁸, Kahire 1374/ 1955, s. 3, 13;

7) a.mlf, Risale fi'l Hakemeyn ⁵⁰⁹, el-Meşrık, LII/4-5, Beyrut 1958, s. 417, 491;

8) İbn Kuteybe, el-Ma'ârif (Savı), s. 88, 96;

9) Dîneverî, el-Ahbârü't-tıvâl ⁵¹⁰, Kahire 1960, s. 163;

10) Müberred. et-Kâmil ⁵¹¹, Beyrut 1406/ 1986, I, 422, 429; III, 1079, 1080. 1098, 1100, 1105, 1108, 1114, 1122, 1232, ayrıca bk. İn­deks;

11) Ya'kübî. Tarttı, II, 178, 214;

12) Taberi. Târih (de Goeje), I, 3066, 3476, ayrıca bk. İndeks;

13) İbn Abdürabbih, el-'ikdul-ferîd, IV, 310, 361;

14) Mes'ûdî. Mürûcil'z-zeheb (Abdülhamid) . II, 358, 438;

15) İbnü'1-Esîr, el-Kâmil, III, 190, 406;

16) a.mlf., Ûsdulğabe, IV, 91, 125;

17) Muhibbüddin et-Taberi, er-Riyâzü'n-nadire fî menâkıbi'i-'aşere, Bey­rut 1405/1984, ili, 103, 239;

18) D. M. Donaldson. The Shi'ite Retigion, London 1933;

19) Tâhâ Hü­seyin. el-Fitnetü'l-kûbrâ II: 'Ait ve benûh, Kahi­re 1966;

20) Atâ Mahyud-din, Ali-The Süper Man, Lahore, ts.;

21) Abdülbâki Gölpınarlı, Mü'minlerin Emîri Hz. Ali, İstanbul 1978;

22) M. Javad Chirri, The Brother of the Prophet Mohammed (The İmam Ali), Michigan 1979, 82, III;

23) E. Ruhi Fığlall. Ibâdiyye'nin Doğuşu ue Görüşleri, An­kara 1983;

24) a.mlf., Imâmiyye Şîası, İstanbul 1984;

25) Sulayman Kattanî, İmam Ali-Source of Light, Wisdom and Might, Cambridge 1983;

26) Muhammed Seyyid el-Vekîl, Ceule tarîhiyye fi 'aşri'l-hulefâ'r-râşidin, Cidde 1406/1986, s. 417, 620;

27) Hans-Jürgen Kornrumpi. “Unter-suchuntjen zum Bild calis und des frühen Islams bei den Schilten”, İst, XLV/l-2 (1969), s. 1, 63;

28) C. L. Huart, “Ali”, İA, I, 306, 310;

29) L Veccia Vaglieri, “Ali b. Abî Tâlib”, El (İng), I, 381, 386;

30) Muhammed Hamîdullah Murtazâ Hüseyin Fâzıl. “Alî b. Ebî Tâlib”, ÜDMİ, XIII/2, s. 24, 72;

31) I. K. Poonawala a E. Kohlberg, “Alî b. Abî Tâleb”, Elr !, 838, 848, Şiî kaynakların başlıcaları şunlardır: Küleynî. el-üşûl minel-Kâfî, Tahran 1368, 1, 11;

32) Şeyh Müfîd, Evâ’ilü'l-makâlât, Tebriz 1364;

33) a.mlf, el-İfşâh, Mecef 1368;

34) İbn Şehrâşüb. Menâkıbü Ali Ebî Tâlib, Mecef 1375-76/1956, 1, 287 vd.; II, 3, 377; III, 2, 100;

35) Muhammed b. Yusuf el-Gencî Kifâyetu Tâlib fî menâkıbı 'Alî b. Ebî Tâlib ⁵¹², Tahran 1404;

36) Ebû Ca'fer Rüstem et-Taberî, el-Mûster şid, Necef, ts.;

37) Muhammed Rızâ. el-imâm 'Alt b. Ebî Tâlib, Beyrut, ts.;

38) A'yânûş-Şia, 1, 323, 562. ⁵¹³

1) Müsned, I, 83, 84, 88, 111, 118, 119, 136, 149, 152, 156, 175, 331; II, 26; IV, 281, 356, 366, 368, 369, 370, 372, 437; V. 347, 366, 419;

2) Buhârî, “İlim”, 39, “Salât”, 80, “Sulh”, 6, “Vaşiyyet”, 1, “Cihâd”, 102, 121, 143, 171, “Cizye”, 10, 17, “Fezâ'ü aşhâbi'n-nebî”, 3, 9, “Menâkıbü'l-enşâr”, 45, “Meğâzî”, 43, 78, 83, “Tefsir”, 2/6;

3) Müslim, “İmân”, 131, “Edâhî”, 43, 45, “Vaşiyyet”, 19, “Fezâlitü'ş-sahâbe”, 30, 31, 32, 35, 36;

4) İbn Mâce. “Mukaddi­me”, 11;

5) Ebû Dâvûd. “Akdiye”, 6;

6) Tirmizî, “Ah­kâm”, 5, “Tefsir”, 4, “Menâkıb”, 20;

7) Hâkim. el-Müstedrek, III, 107, 146;

8) Ahmed b. Hanbel. Kimbü Felâ'ili's-şahâbe, Mekke 1403/1983, II, 563, 728;

9) Nesâî, Tehzîbü Haşa işi'l-İmâm 'Al'i ⁵¹⁴, Beyrut 1404/1984;

10) Vekî, Ahbârüikudât, Beyrut, ts. (Âlernü'1-kütüb), I, 84, 97;

11) İbn Şehrâşûb. Menakıbü Âli Fbl Tâlib, Beyrut 1405/1985, III, 71, 103;

12) İbn Ebü'l-Haclîd. Şerhu Nahci'I belâca, Beyrut 1374/ 1954, III, 23, 26;

13) Muhammed b. Yûsuf el-Gencı. Kifâyetü't-tâUb fi menâkıbi Alî b. Ebî Tâlib ⁵¹⁵ , Tahran 1404;

14) İbn Kesîr, es-Sire ⁵¹⁶ Kahire 1964, 66 Beyrut 1396/1976, IV, 414, 426;

15) Zehebî. Tezkiretü'l-huffâz, I, 10, 13;

16) a.mlf., Mîzânü'l-i'tidâl, I, 79;

17) a.mlf.. Ma'rifetü'lkurın (Beşşâr), I, 25, 28;

18) Heysemî. Mecma’u'z-zuâ'id, Beyrut 1967, IX, 103, 111, 112115, 125 126;

19) İbnü'l-Cezerî. Gâyetü'n-nihâye, I, 546, 547;

20) a.mlf.. Esne'l-metâlib menâkıbi seyyidins 'Alî b. EbîTâlib ⁵¹⁷ Tahran, ts.;

21) İbn Hacer el-Askalânî. Fethu'l-bâri ⁵¹⁸ Kahi­re 1407/1986, VII, 18, 19, 663;

22) a.mlf., el-Metâlibü'l-'âliye ⁵¹⁹, Kuveyt 1393/1973, IV, 61, 63;

23) a.mlf., et-İşâbe, II, 507, 510;

24) a.mlf., Tehzîbü'l-Tehzîb, II, 97, 263, 267; VII, 334, 339;

25) Amirî, er-Riyâzü'l-müstetâbe ⁵²⁰ Beyrut 1979, s. 163, 176;

26) Hazrecî. Hutâşatü Tezhîb, s. 274, 275;

27) İbn Arrâk, Tenzîhuş-şerfa ⁵²¹ Ab­düllatîf Abdullah Muhammed es-Sadîkl, Ka­hire, ts. ⁵²², I, 351, 407;

28) Ali el-Kârî, et-Esrârü'l-merfü'a fi'l-ahbâri'l-mevzü'a ⁵²³, Beyrut, ts. ⁵²⁴, s. 342, 384, 433;

29) Şevkânî. el-Fevâ’idü'l-mecmû'a ⁵²⁵, Beyrut ts. ⁵²⁶, s. 342-384; Mubârekföri, Tuhfetü'l-ahvezî, Medine, ts. ⁵²⁷, X, 211, 214, 223, 225;

30) Brockelmann. GAL, I, 38, 39;

31) Suppl, I, 73, 76;

32) Serkîs. Mu'cem, I, 1354;

33) A'yânü'ş-Şî'a, I, 290;

34) Ömer Ferrüh, Târîhut-edeb, I, 307, 313;

35) Muhammed Rızâ, el-İmâm CAIT b. Ebî Tâlib, Ka­hire 1358/1939 Beyrut, ts. (Darü'l-Kütüb), s. 320, 322;

36) M. Hüseyin ez-Zehebî. et-Tefsîr ve'l-müfessirûn, Kahire 1381/1961, 62, I, 88, 91;

37) Ahmed b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî, 'Alr b. Ebî Tâlib: İm’mü'l-ârifîn ev el-Bürhânu't-ceti fî tahkiki intişâbi's-şûfiyye ilâ CAU, Kahire 1389/1969;

38) Ö, Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973, 74, I, 216, 222;

39) Sezgin, GAS, II, 278, 281;

40) M. Yaşar Kandemîr. Mevzu Hadisler, Ankara 1975, s. 32, 42;

41) M. Mustafa el-A'zamî. Küttâbü'n-nebi, Riyad 1401/1981, s. 96, 97;

42) Muhammed Revvâs Kal'acî, Meosü'atü İtkhi'Alîb. EbîTâlib, Dımaşk 1403/1983;

43) 1. K. Poonawala E, Kohlberg, “Cail b, Abî Tâleb”, Elr., I, 838, 848. ⁵²⁸