Albaniya və Atropatena dövləti
Atropatena e.ə. IV əsrin son rübündə Cənubi Azərbaycan, İran Kürdüstanı və
Şimali Azərbaycanın müəyyən hissəsində meydana gəlmiş çarlığın yunanca adıdır.
Atropatena zəngin və qüdrətli bir dövlət olmuşdur. Atropatena yüksək mədəniyyəti,
inkişaf etmiş əkinçilik və maldarlıq, sənətkarlıq və ticarəti, iri şəhərləri olan zəngin
ölkə idi. E.ə IV əsrin 50-ci illərin əvvəllərində Əhəmənilərin İran dövləti tənəzzülə
doğru gedirdi. E.ə. 334-cü ilin yazında Makedoniyalı İskəndər Kiçik Asiyaya
soxuldu. E.ə. 334-cü ilin mayında Qranik çayı sahilində birinci döyüş olur.
İskəndərin İran ordusu ilə ikinci döyüşü e.ə. 333-cü ildə İss şəhəri yaxınlığında oldu.
Farslar məğlub olurlar və III Dara döyüş meydanından qaçdı. Kiçik Asiya İskəndərin
hakimiyyəti altına keçdi. 3-cü vuruşma e.ə. 331- ci il oktyabrın 1-də Qavqamel kəndi
yaxınlığında baş verdi. III Daranın ordusu darmadağın edildi. Ancaq III Dara
məğlub olmaq istəmirdi. O, Midiyaya qaçdı və orada ordu toplamağa başladı.
Midiyanın satratı Atropat idi və o, Qavqamel döyüşündə iştirak etmişdi. İskəndər
Atropatı satraplıqdan azad edir (III Daranı müdafiə etdiyinə görə) və Midiyaya yeni
satrap təyin edir.
Ancaq tezliklə vəziyyət dəyişir. Aydın olur ki, Atropatın müttəfiqləri olan
kadusilər və skiflər III Daranı müdafiə etmirlər. Belə şəraitdə Atropat da III Daranı
müdafiə etmir. Buna görə də III Dara Həmədana qaçır və orada ölür. Atropat da öz
siyasətini dəyişir və İskəndərin tərəfinə keçir. Buna görə də o, e.ə. 328-ci ildə öz
əvvəlki (Midiya satrapı) vəzifəsinə bərpa edilir. III Daranın ölümündən sonra
İskəndər Asiyanın çarı olur. Əhəmənilər imperiyası süquta uğrayır. Əhəmənilər
imperiyası Zaqafqaziya xalqlarının həyatında mühüm rol oynadı. Atropatın adı tarixi
mənbələrdə ilk dəfə e.ə. 331-ci ildə baş verən Qavqamel döyüşündə çəkilir. O, bu
döyüşdə atlı kəşfiyyat dəstəsinə rəhbərlik etmişdir. Əhəmənilər imperiyasının
zəiflədiyi dövrdə Atropat Bütün Cənubi Azərbaycan ərazisinin, həmçinin Şimali
Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsini özünə tabə etmişdi. İskəndər başqa
torpaqları işğal etməklə məşğul olan zaman Atropat öz hakimiyyətini
möhkəmləndirir. Ümumiyyətlə, İskəndər Atropatın idarə etdiyi əraziyə daxil
olmamışdır. Atropat makedoniyalılarla qohum olur. O öz qızını İskəndərin yaxın
sərkərdələrdən birinə Perdikaya verir. Ümumiyyətlə İskəndər yerli İran
aristokratiyası ilə qohumluğa əhəmiyyət verirdi. İskəndər özü 2 İran şahzadə qızına
evlənmiş, 2 onun ənənəsini özünün 80 dostu davam etdirmişdi. Həmçinin Suz
təntənələrində 10 min döyüşçü Asiyalı qadınlarla evlənmişdi. E.ə. 324-cü il yayın
sonunda Midiyada vəziyyət kəskinləşir. Bariaks adlı bir nəfər özünü İran və
Midiyanın çarı elan edərək Makedoniya işğalçılarına qarşı mübarizəyə qalxır.
Atropat öz qüvvəsi ilə üsyanı yatırır və Bariaksı tutaraq makedoniyalılara verir və
onlar da onu edam edirlər. Bundan sonra Atropatın makedoniyalılarla münasibəti
daha da yaxşılaşır. E.ə. 323-cü ilin iyununda İskəndər ölür. İskəndərdən sonra onun
varisi Atropatın yeznəsi Perdika olur. E.ə. 321-ci ildə Perdikanın ölümündən sonra
satraplıqlar ikinci dəfə bölüşdürülür. Atropatın satraplığı bu bölgüyə daxil olmur.
Görünür bu dövrdən kiçik Midiya müstəqil dövlət olur. Kiçik Midiya Şərqdə
makedoniya əsarətindən azad olan ilk müstəqil dövlət oldu. Strabon özünün
“Coğrafiya” əsərində yazırdı – Midiya 2 hissəyə bölünür bir hissə Böyük Midiya
adlanır. İkinci Atropat Midiyasıdır. O, bu ölkənin Böyük Midiya kimi
makedoniyalılara tabe olmasına imkan vermədi. Strabonun məlumatına görə
Atropatena 10 min süvari və 40 min piyada qoşun çıxara bilərdi.
Qədim Alban dövləti indiki Azərbaycan Respublikasını , Gürcüstan
Respublikasının Lori və Alazan çayları vadisini , Dağıstan Respublikasının cənub
ərazilərini əhatə edirdi. Bu ərazi qədim yunan mənbələrində Ağvan ,fars və ərəb
mənbələrində Arran , gürcü mənbələrində isə Rani adlandırılmışdır.Mənbələrdə
Albaniyanın sərhədləri barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur.Məsələn , yunan tarixçisi
Strabon albanların iberlərlə Kaspi arasında yaşadıqlarını göstərir.Antik romalı alim
Böyük Pilini də qeyd edir ki, albanlar dənizlə iberlər arasında yaşayırlar.Ptolomey
Albaniyanın şimaldan Sarmatiya , qərbdən İberiya , cənubdan Ermənistan ilə sərhəd
olduğunu göstərir.Azərbaycan torpaqlarının işğalına haqq qazandırmağa çalışan
erməni tarixçiləri ənənəvi saxtakarlıqlarını davam etdirərək iddia edirlər ki,
Albaniya torpaqları yalnız Kürün sol sahilini əhatə etmişdir. Kürün sağ sahilində
yerləşən Uti,Arsax, Paytakaran erməni torpaqlarıdır.Lakin onlar unudurlar ki, qədim
ermənilərin friq tayfalarının bir qolu kimi Frakiyadan gəlmələri, Van gölü ətrafında
Armeniya adlanan ərazidə məskunlaşmaları və həmin ərazinin adı ilə erməni
adlandırılmaları elmə çoxdan məlumdur.Ermənilərin Cənubi Qafqaza gəlmə
olduqları qeydsiz və şərtsizdir.Başqa bir misal;Alban tayfa ittifaqına daxil olan
udilər son vaxta qədər erməni yox, alban olduqlarını xatırlayırlarə. Onlar I Pyotra
göndərdikləri məktubda yazırdılar ; “ Biz Aqvanıq (albanıq ) və milliyətcə utilərik
“. Arxeoloji materiallar göstərir ki, e.ə.IV əsrdə albanlar arasında bərabərsizlik
dərinləşmiş , icma münasibətləri dağılmış, quldarlıq mqnasibətləri yaranmışdır.E.ə.
IV əsrin sonu – e.ə. III əsrin əvvəllərində müstəqil Alban dövləti yaranmışdır.Bunu
Albaniya ərazisində öyrənilən qəbir abidələri və möhür- üzüklər subut edir.Əmlak
bərabərsizliyi əhalini varlı və yoxsul təbəqələrə ayırdı.Albaniyada hər bir tayfanın
ayrıca hakimi olsa da bütün tayfalar vahid Alban hökmüdarı tərəfindən idarə
olunurdu.Albaniyada padşahdan sonra ikinci hörmətli şəxs Ay allahı məbədinin
kahini idi.Albaniya quldar dövlət olsa da, burada quldarlıq münasibətləri Şərqdə
olduğu qədər inkişaf etməmişdi.Buna baxmayaraq kənd təsərrüfatının və
sənətkarlığın müxtəlif sahələrində müəyyən qədər qul əməyindən istifadə olunurdu.
Təsərrüfat əsasən azad adamların əməyinə əsaslanırdı. E.ə.II əsrdə Roma
dövləti Aralıq dənizi sahillərinə hökmüran olandan sonra Şərq ölkələrinə qarşı fəal
hərbi əməliyyatlara başladı.Bu istiqamətdə o,Pont çarlığı və onun müttəfiqi
Armeniya çarlığı ilə toqquşmalı oldu.Roma sərkərdəsi Luklul Pont çarı VI Mitridatı
ağır məğlubiyyətə uğradaraq Armeniyaya doğru hərəkət edib paytaxt şəhər olan
Tiqranakerti mühasirəyə aldılar.Lakin Luklulun ləng hərəkəti Roma senatını təmin
etmədiyindən onu sərkərdə Qney Pompey ilə əvəz etdilər.Pompey II Tiqranı məğlub
edərək Tiqranakert şəhərini tutdu.Sonra o, VI Mitridatı təqib edərək Cənubi
Qafqazın içərilərinə doğru irəlilədi.Alban hökmüdarı Oroyz Pompeyin Albaniya
ərazisindən keçib getməyinə icazə verdi.Lakin Pompeyin Albaniyanı işğal etmək
məqsədini başa düşdükdə o, fikrindən imtina etdi.Albaniyanın sərhədlərinə
yaxınlaşan Pompey qoşunlarını üç yerə bölərək Kür çayı sahilində möhkəm müdafə
mövqeyı yaratdı.Alban hökmüdarı Oroyz romalılara qəfil zərbə endirmək qərarına
gəldi.O,e.ə.66 cı ilin dekabrında 40 minlik qoşunla romalıların düşərgələrinə eyni
vaxtda zərbə endirdi.
I əsrin 80- ci illərində romalılar Xəzər dənizimə qədər irəliləmişdilər.1948 ci
ildə Qobustanda qaya üzərində həkk oiunmuş latın yazılı daş kitabə bunu sübut
edir.Kitabədən məlum olur ki,e.ə.84 cü ildə imperator Dominisianın ( 81 -96 cı illər
) XII İldrım sürətli legionu Qobustanda olmuşdur.
Bizim eranın 114- cü ilində Cənubi Qafqaz uğrunda Roma ilə Parfiya arasında
yenidən müharibə başlamışdır.Roma imperatoru Trayan Ermənistanı tutub onu
Romanın əyalətinə çevirmişdi.Nəticədə iberlər, kolxlar və başqa öalqlar Romaya
tabe etdirilmişdi.İmperator Adrianın ( 117-138 ) dövründə Roma ilə Cənubi Qafqaz
xalqları arasında dostluq münasibətləri var idi
Eramızın I – III əsrlərində sarmat – massaget – alan tayfaları Dərbənd və Dəryal
keçidləri vasitəsi ilə Cənubi Qafqaz və Ön Asiyaya hücüm etdilər.Onların hücumları
talançılıq və qarətçilik xarakteri daşıyırdı.Alanların Azərbaycana ən böyük
basqınları 72 – 74 cü illərdə olmuşdur. Mingəçevir və Qəbələdə I III əsrlərə aid
tapılan katakomba qəbirlərin alanlara aid olduğu güman edilir.
Alban tayfalarının dünyagörüşlərində din əhəmiyyətli yer tutmuşdur.Qədim
Albaniyada çoxallahlılıq mövcud idi.Onlar səma cismlərinə sitayiş edirdilər.Strabon
qeyd edirdi ki, albanlar Zevs ( Göy ), Selen ( Ay ) , Helios ( Günəş) allahlarına sitayiş
edirdilər.Onlar qocalara hörmət edir, ölmüş şəxsin əmlakını meyitlə birlikdə qəbrə
qoyurdular.Bu , onların axirət dünyasına olan inamla bağlı idi.
Dostları ilə paylaş: |