AleviLİkte temel inanç unsurlari ve pratikler doç. Dr. İbrahim Arslanoğlu

Bu açıklamalar gösteriyor ki. Alevîlerde de cennet-cehennem inancı vardır. Sünnîlerde olduğu gibi Alevîlerde de ahirete inanmayanlar vardır. Bu da son derece doğaldır. Ancak Alevîlerde cennet-cehennem inancının olmadığını genellemek doğru olmasa gerekir.

Ruh Göçü

Göktürk yazıtlarından anlaşıldığına göre Türk halk inancına göre insan ruhu öldükten sonra kuş yahut böcek şekline girer. Batı Türklerinde İslâmiyet'i kabul ettikten sonra bile öldü yerine şahin oldu deyimi kullanılıyordu(Eröz, 1990:326).

Altaylılar ve diğer Şamanist Türkler, ölümden sonra insan ruhunun çeşitli hayan suretlerine bürüneceğine, hatta böcek, ağaç, taş, toprak ve ateş olabileceğine inanıyorlardı(Eröz, 1990:399).

Alevîler ruh göçüne inanırlar ve bunu bazı ayetlerle ve olaylarla desteklemeye çalışırlar. Nitekim Mehmet Abdal Ocağı dedelerinden Mustafa Güvenç kendisiyle yaptığımız görüşmede şunları söylemiştir: "Kendilerini Ehl-i iman olarak tanıtan bir kısım İslâm bilginleri ile tasavvuf ehli olan evliyalar ruh göçünün olabileceğini savunurken, Bakara suresi 28. ayeti delil gösterirler. Bu ayette Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: "Ölü idiniz sizi diriltti, sonra öldürecek, sonra tekrar diriltecek ve sonra O'na döneceksiniz. Öyle iken Allah'ı nasıl inkar edersiniz?" Yine Al-i İmran Suresi 27. ayette "Geceyi gündüze katar, gündüzü geceye katarsın, ölüden diri, diriden ölü çıkarırsın, dilediğini hesapsız rızıklandırırsın ' Nuh Suresi 17. ve 18. ayetlerde: " Allah, sizi yerden ot (bitirir) gibi yetiştirmiştir, sonra sizi yine oraya döndürecek ve sizi yeniden çıkaracaktır" buyrulmaktadır."

Adı geçen dede, konu ile ilgili olarak Çubuk Alevî ulularından Seyyid Süleyman'ın aşağıda yer alan şiirini söylemiş ve onunla ilgili bir olayı anlatmıştır.

Seyyid Süleyman'ım kaynadı yine Dünyanın binası oynadı yine Ağlayacak gündür hem yana yana Yedi kere don değiştiren bu tendir

Bilirsen tarihim oku künyada Men aref sırrıdır, söylenmez yada Yedi kere mihman oldum dünyada Pirim Hacı Bektaş Veli bu zaman

Seyyit Süleyman, bir köydeki cem töreninde yukarıdaki dörtlüğü okuduğunda dervişlerden birisi; "Erenler izin verirseniz bir müşkülün hallini istiyorum: İnsan öldükten sonra tekrar dünyaya gelir mi, ölüm bir defa değil mi?" diye sorar. Bunun üzerine Seyyit Süleyman Dede şunları söyler: "Bundan önceki gelişimde dünyaya bir dişi kısrak olarak geldim. Kalfat Köyü ile Susuz Köyü arasındaki Söbeçimeni yaylasında sahibim beni zikke ile yaylıma bağlamıştı. Ben orada otlarken aynı yaylanın diğer tarafında otlayan komşuların erkek atı benim üzerime geldi, ben ise erkekle beraber olmak istemiyordum, bu yüzden zinciri koparıp köye kaçtım. Sahibim beni bağladığı zikkeyi aradı fakat bulamadı. Şimdi ben size yerini tarif ediyorum" der ve ertesi günü o zikkeyi tarif ettiği yerde bulurlar.

Kadın

Eski Türklerde kadın saygın bir statüye sahipti. Otağın asıl sahibi kadındı. Yolda yürürken kadın önden giderdi, aşa önce kadının el atması beklenirdi. Aile ocağı kutsaldı ve ailenin sürekliliğini koruyan Tanrısal bir gücün varlığına inanılırdı. Onun için her aile bu güç adına kurulmuş bir mabet niteliği taşımaktaydı. Bu nedenle aile kutsaldı. Bu mabetteki ateşin sönmemesi, ocağı uyanık tutmak görev ve sorumluluğu kadına verilmişti(Temren, 1999:319).

Yine Eski Türklerde hukuksal açıdan kadın ile erkek tamamen eşitti. Erkeğin yalnız bir karısı olabilirdi. Kadınlar, hükümdar, vali, elçi ve kale muhafızı olabilirdi. Ev, karı ile kocanın ikisine aitti. Çocukların velayeti konusunda baba kadar ana da hak sahibiydi(Kışlalı,1997:166).

Türkler Müslüman olduktan sonra da Orta Asya'daki kadın-erkek eşitliğini dayalı gelenekleri büyük ölçüde korudular. Harem yoktu, kadınların yüzleri açıktı. Çok kadın almak ve harem kurmak Arapların etkisiyle saraya yerleşti. Evlenmede zamanla kızın rızası alınmadı ve boşama sadece erkeğin hakkı gibi görüldü. Kadının sokağa çıkması sınırlandırıldı ve hatta bazı dönemlerde tamamen yasaklandı(a.g.e: 169).

Bu sadece kentler için geçerli oldu, kadın yine kırsal kesimde tarlada bağda erkeklerle birlikte çalıştı. Alman gezgini Dr. Ardreas David Mordtman 1859 yılı Ankara'sı ile ilgili şunları yazmıştır: "İzmir ve İstanbul'un adetleri Ankara'ya yerleşmemişti. Çünkü en varlıklı tüccarların eşleri dahil bütün kadınlar çalışmaktadır(a.g.e:169).

Cengiz yasalarında kadın mirastan daha çok pay alırdı. Yemeğe önce kadın başlardı. Göçebe döneminde kadının görevi ideal erkek tipi olan Alpleri yetiştirmek idi(Bal,1997:96).

Alevîlikte kadının önemli bir yeri vardır. Bu eski Türk töresinden kaynaklanmaktadır. Türk destanlarında kadın kutsal bir varlık, dişi bir Tanrı gibi düşünülür. Yaratılış ve türeyiş destanında Tanrı'ya insanları ve yeryüzünü yaratma düşüncesini Ak Ana adlı bir kadın verir. Şaman inançlarına göre gökyüzü ve güneş kadın, yeryüzü ve ay ise erkektir. (Bozkurt, 1990:109).

Alevîlikte cinsler eşdeğerdir. Önemli olan er kişiliktir, er kişi ise eren kişiye denir. Yani agah olmuş(uyanmış), Hakk bilgisine ermiş kişidir. Bunun için erkek de erdir. Kadında erdir. Bunu anlatmak için "Er kişi vardır, bacı donunda" derler. Nitekim Hacı Bektaş Veli'nin şu dörtlüğünde kadın ve erkek eşitliğini veciz bir şekilde dile getirmektedir(Temren, 1999:318-320):

Erkek dişi sorulmaz muhabbetin dilinde Hakk'ın yarattığı her şey yerli yerinde Bizim nazarımızda kadın-erkek farkı yok Noksanlık, eksiklik senin görüşlerinde

Alevîlikte kadın bir şehvet objesi olarak görülmemiştir. Bu nedenle onu örtüler arkasına gizlemek yoluna gidilmemiştir. Bununla birlikte hiçbir toplumda yakışık olmayan açıklıkta giyinmeleri de kabul edilmez. Kadının edebe uyması için toplum ölçülerine göre örtünmesi gerekmektedir.(a.g.e:318).

10 Mayıs 1998 tarihinde Çubuğun Karaağaç Köyü Muharrem Kurbanı Cem töreninde yaşlı bir kadın dedeye niyaz ettikten sonra dedeye yaklaştı ve karşılıklı hal hatır sorarak kısa bir süre sohbet ettiler. Sonra dede Ahmet Kuzukıran bana dönerek şunları söyledi:" Hocam, siz Sünnîlerde kadınla erkek birbirine bu kadar yaklaşıp sohbet etmezler."

Hacı Bektaş devri Anadolusu'nda, Gaziyan-ı Rum, Ahiyan-ı Rum ve Bacıyan-ı Rum olmak üzere üç toplumsal örgüt bulunmakta idi. Görüldüğü gibi bunlardan birisi kadın örgütüdür.

İmam-ı Cafer'e göre, erkekler, kadınlara ne kadar saygı gösterirse inançlarının değeri o kadar artar(Zelyut, 1992:62)..

Hacı Bektaş Veli, güvercin donunda Horasan'dan Anadolu'ya Suluca Karahöyük'e geldiğinde onu erkekler değil bir kadın olan kadıncık ana fark etmişti(Eröz. 1990:401).

Amerikan bilim adamı Will Durant Medeniyetin Temelleri adlı eserinde(s.73) kadının dini ayinlerden tecrit edilmesini İslâmiyet'te bugün bile görüyoruz, diye yazmaktadır. Bu yorum yanlıştır. çünkü Durant, İslâm'la sadece Sünnî İslâm'ı anlamaktadır. Oysa Alevî İslâm için bu doğru değildir. Çünkü Alevîler dergâhtaki tarikat törenlerine kadınları da almaktadırlar. Kaldı ki, bu görüş Sünnî İslâm için de tamamen doğru değildir. Çünkü Hac tamamen kadınlarla erkeklerin bir arada bulunarak yaptıkları bir ibadettir. Ayrıca her ne kadar kadınla erkek camide aynı safta yer almasa da kadınlar, Ramazan ayındaki teravih namazlarında ayrı bir bölümde dinsel ibadete katılmaktadırlar.

Ayrıca Alevîlikte birden fazla kadın almak yasaktır. Başta Hacı Bektaş olmak üzere Anadolu Alevî ulularından hiçbirisi çok kadınla evlenmemiştir. Gerçi Osmanlı'nın etkisi ile birden fazla kadınla evlilik Alevîliğe de girmişse de geniş yayılma alanı bulamamıştır(Bozkurt, 1990:115).

Hz. Muhammed, "Sizin en hayırlınız, zevceleri hakkında hayırlı olanlardır." Buyurmuştur. Yine Cafer Sadık da "Evleniniz fakat boşanmayınız. Zira boşanma, gökteki melekleri ve Arş-ı alada oturanları titretir, sarsar." demiştir. Her ikisi de kadına saygıyı istemişlerdir(Zelyut, 1992,62).

Alevîlikte kocanın karısına iyi davranması ve onu perişan etmemesi tarikatın emridir, daha doğrusu Türk töresinin icabıdır. Ayrıca Alevî aile reisi, kızını evlendirirken damadın seçiminde çok büyük dikkat göstermesi gerekir. Eğer buna önem vermezse görevini yapmamış kötü bir insan sayılır(Eröz,1990:290).

Tahtacılarda aile tam anlamıyla tek vücut bir kitledir. Hangi işte olursa olsun, kadın erkek daima beraber çalışırlar. Tahta biçerken hizarın bir tarafından kadın öbür tarafından erkek tutar. Odun taşırken kadınla erkek aynı miktarda odun yüklenir. Bağda tarlada kadın ve erkek birlikte çalışırlar. Ayine ve sohbete beraber giderler Kadınlar içki sofrasında sakilik yaparlar. Sonuç olarak kadın erkek her hususta hayatlarını ortak etmişlerdir(Yörükan, 1998:229). Sünnî Anadolu köylerinde de hemen hemen durum aynıdır. Sadece içki içerken durum farklı olabilir. Şöyle ki; içki içerken bazı ailelerin eşleri onlara meze hazırlarken bazıları içkiyi eşlerinin bulunmadığı bir mekanda içerler.

Dedenin hanımı taçlı-bacı dedenin solunda ve çerağın yanında oturur. Sofra zamanı dede hatunun yanına gelir ve burada kumanda kadındadır. Yemeğe o buyur eder ve pay üleştirir(Yörükan,1998:119). Söz konusu uygulama Çubuk yöresinde

yoktur. Bir defa dede kırklar meydanında oturur. Tören sırasında burada sadece musahipli olan erkekler oturur. Kadınlar ise sağ tarafta kadınlar musfası denen yerde oturmaktadırlar. Dedenin eşi de Tören sırasında kadınlar sofasında bulunur. Ancak tören bittikten sonra lokma yeme sırasında kırklar meydanına dedenin yanına gelebilir. Katıldığımız törenlerde dedenin eşi lokmayı kadınlar musfasında yemişti.

Tahtacılarda cemden sonra yapılan pehlivan erkânında bir kadın ortaya çıkarak "Var mı bana yan bakan" diyerek gözüne kestirdiği bir erkeği güreşe davet eder, Şakadan yapılan bu güreş sırasında erkeğin yıkılması halinde gülünerek eğlenilir(Yörükan, 1998:310).

Alevî toplumunda Sünnîlere göre kadına daha fazla değer verildiği söylenebilir, fakat bu görüşü mutlak olarak kabul etmemek gerekir. Çünkü geçmiş yıllarda Doğuda bir Alevî Köyü olan Sün'de dede ailesinden gelen kadınlar, sadece ev işi yaparlar. Buna karşılık halk, kadınlarını çeşitli işlerde satılmış köle gibi çalıştırır ve kadınlara dayak da atarlardı. Onlara göre şeytan kadınların başına yuva yapmıştır. Bunun ayıklanması için kadınların 15 günde bir dövülmesi gerekmektedir(Erdentuğ, 1959:37).

Yine Sün'de 1959'lu yıllarda kadınlar yabancı erkeklerden kaçmayıp onunla akraba erkekleri gibi serbestçe konuşurlar. Düğünde şarap içip sarhoş olur, diğer erkeklerle halay çeker ve kocaları da oyunlarını seyrederlerdi(a.g.e:37). Burada dayak ile hiç bağdaşmayan bir anlayış göze çarpmaktadır. Tahtacılar kadınları "eksikliler" olarak adlandırırlar(Yörükan, 1998:311). Bütün bunlar, Alevîlerde kadının erkeğe tam eşit olmadığını göstermektedir.

Yakın tarihte yapılan araştırmada da buna yakın durumları görebiliyoruz. Örneğin Isparta'da yapılan bir araştırma(Bal,1995)da, erkeğin sinirlendiği zaman karısını dövebileceği görüşüne kadınların erkeklerden daha fazla katıldığı görülmüştür. Alevî kadını bir defa kocasının kendisine dayak atabilme hakkı olduğuna inanmaktadır. Durumun arzulanan seviyeye gelebilmesi için her şeyden önce kadının erkeğin hiçbir şekilde dövme hakkının bulunmadığına, bunun bir hak değil aksine bir zulüm olduğuna inanması gerekir.

Kutsal Eşik

Alevîlikte eşik yola girişi temsil ettiğinden kutsaldır(Yörükan, 1998:131), bu yüzden eşiğe basmak günahtır. Meydan Sofasına giderken ilk önce eşik niyaz edilir. Dede ocaklarının eşikleri de kutsal sayılır. Alevîlere göre eşik Hz. Ali'nin sembolüdür. 12 imamlardan birisi eşikte öldürülmüştür. Bu sebepten de eşiğe basmak günah sayılır(Bozkurt, 1990:140).

Eski Türklerde eşiğin kutsallığı Şamanizm'den gelmektedir. İzmir'in Karşıyaka ilçesi Doğançay Köyünde eşiğe saygısızlık günah sayılmaktadır. Gelin eve geldiğinde eşiğe niyaz yaptırılır. Gelin arabadan indirilince yaşlı birisi damadı ve gelini eşiğe niyaz ettirir. Bu sırada gelinle damat" Ya Allah, ya Muhammed ya Ali" derler. Sonra geline eve yüz üstü geldin, sırt üstü çıkıncaya kadar yuvanda mesut ol" tarzında nasihatte bulunulur(Türkdoğan, 1995:196).

Alevîlerde ise tarikat ışık ve bilgisine ulaşmış olmanın anısına, bir alçak gönüllülük ve teslimiyet ifadesi olarak, eşiğin önünde sol diz üzerine çökerek elleri eşiğe koyup her bir eli bir kez öpmek veya eşiğe baş koymak da "eşiği öperek tarikata bağlanmak"demektir(Türkdoğan, 1995:196).

Eşiğe basmanın uğursuzluk getireceği bütün Türklerde orta inançtır. İlk başta eşiğe basmak kapı ruhu inancını akla getirmekle birlikte eşiğin ağaçtan yapılmış olması ağaç kültünün izlerini taşıdığını akla getirmektedir. Anadolu'nun hemen her tarafına yayılmış yatırların türbelerine kapının eşiği öpülerek girilir(Er, 1996:63).

GÖK CİSİMLERİ

Hun Hakanı Tanju, çadırından çıkar (Gün Ata"yı seyreder, akşamları ise Ay Ata şerefine buhurdanlıklar yaktırırdı(Kalafat, 1998:155).

Türkler, ortak ayin ve merasimler dışında, istedikleri ve ihtiyaç duydukları zaman yüzü ve elleri göğe kaldırarak Tanrı'ya dua ederler, bunun yanında yüzlerini doğuya çevirip 3 defa diz çökerek ebedi bir Tanrı'ya tapınırlardı( Turan, 1979,112-113).

Konya'nın Yunak İlçesi Honamlı Köyü'ne yerleşen Honamlı Oymağı'ndan İsmail Bilici, oymaklarının en yaşlısı olan Kör Hacı Osman'a asıllarının nereden geldiğini soruyor. Kör Hacı Osman bu soruya şu cevabı vermiştir: "Oğul büyük sual sordun. Bu yaşa geldim, daha bunu bana hiç kimse sormadı. Biz evvelce Horasan elinde güneşe taparmışız, sabahleyin Şaban(Şaman) Baba adında bir abdal davulla hâlây çektirir, "Tanrımız doğuyor" diyerek güneşe taptırırmış. Sonra Müslüman olmuş ve güneşi de yaratan bir Allah'ın olduğuna inanıp bundan vazgeçmişiz ve Anadolu'ya akın yapmışız(Eröz, 1990:382).

Alevîlikte gök, ay, güneş ve bazı yıldızlar kutsal cisimlerdir. Gök Tanrı, Eski Türklerle birlikte bozkır halkları inancında yaratıcı olarak görünmektedir(Bozkurt, 1990:139). Nitekim evrensel dinler semavi din olarak adlandırılmaktadır.

Güneşe dönmek tasavvufta da vardır. Bu inancı taşıyanlar "Toprak anam, gök-güneş babam" derler. Aslında yöneliş ona, hitap ise yarattıklarının zahiri görüntüsüne yapılır ki, bu onlardaki Allah'ın takdirine sesleniştir. Yoksa güneş, veya toprak "Allah olarak sayılmaz. Ancak bir tecelli yeri sayılır(Kalafat, 1998:146) Nitekim Yunus Emre de şiirlerden birisinde "derviş der ki, anam babam topraktır", der.

Gök cisimleri, İslâm uluları ile özdeşleştirilmektedir. Ay Ali, gün Muhammed'dir. Ali sırlı olduğu için aydır ve karanlığı aydınlatır. Hz. Fatıma zühre yıldızı gibi nurlu olarak hayal edilir, güzeller güzelidir, namusun ve erdemin sembolüdür(Bozkurt, 1990:385).

ALEVİLİKTE HAYVANLAR a) a) a) Uğurlu Hayanlar Bozkurt

Kurt, Türk efsanelerinde merkezi bir rol oynamaktadır. Göktürk hükümdar sülalesi olan Aşına ailesinin atası dişi bir kurttu. Göktürk hakanları atalarının hatırasına hürmeten otağlarının önüne altın kurt başlı tuğ dikiyorlardı. Böylece kurt başlı sancak, hakanlık alameti olmuştu(Kafesoğlu, 1984:316-317).

Batı Türkistan'da oturan Wu-sunlar'da kurttan türeme efsanesi ve dişi kurt tarafından verilen süt ile beslenme inancı yaşıyordu. Aynı efsane Tabgaçlarda da vardı. Bu ülkede kurt dağları, kurt nehirleri ve kurt dağına ait bir sunak bulunuyordu. Uygurların efsanesi bunların menşeini Kurda bağlıyordu. Türklerdeki kurt efsanesi İslâm ve Süryani kaynaklarda da akisler bulmuştu. Kaynaklarda Avrupa Hunlarından Kuzey Kurtları diye bahsedilmesi Batı Hunlar'ındaki kurt geleneğinin izleri olsa gerekir. Batı Bulgar Türklerinde kurt kelimesi özel ad olarak kullanılmıştır(a.g.e:317).

Etnoloji bilimine göre kurt motifi Türkler için tipiktir, yani başka kavimlerde görülmeyen bir etnolojik belirtidir. Eski Çin kaynaklarında bile Türk aslından olmayanlar için "kurttan türeyenler değildir" şeklinde ayırt edilmektedir(a.g.e:317)

Türk destanlarında kurt, ayrıca yol gösteren, buhranlı anlarda imdada yetişen bir varlıktır. Uygurların Kutludağ Efsanesinde kurt, ülkeye bereket ve saadet getirdiğine inanılan kutlu bir hayvanın Çinlilere verilmesinden sonra, uğursuzluk çöken memleketin açlığa mahkum olması üzerine kendilerine yeni yurt arayan Uygurlar'a rehberlik etmişti(a.g.e:318).

En büyük ve en eski Türk destanı olarak eski Türk devlet gelenekleri ve sosyal davranışlarını yansıtan "Oğuz Kağan" destanında Bozkurt, semavi ışık ve geyik birarada görülmektedir. Oğuz, mücadele ettiği canavara karşı geyiği yem olarak kullanmış, gökten bir ışık demeti içinde inen kız ile evlenmiş ve yine gün ışığında peydahlanan Bozkurt öncülüğünde fütühatına çıkmıştır(a.g.e:319).

Hâlâ Türkler arasında söylenen masal ve halk hikayelerinde hem at, hem de kurtarıcı rehber vasıfları ile Bozkurt, bütün Türklerce kutlu sayılmış ve Türklüğün milli sembolü payesine yükselmiştir(a.g.e:320).

Aşin, Asena, Çine, Çene, Börte-çine(bozkurt, gökbörü) gibi adlar Eski Türklerin kurttan türediklerini anlatan destan ve efsanelerle ilgili isimlerdir. Ergenekon Destanında Türklerin kurdun kılavuzluğu ile kurtuldukları anlatılır. Oğuz Kağan'a savaş esnasında çadırına gelen gök yeleli bir kurt, geleceği müjdelemiştir. Dede korkut destanlarında kurda rastlamanın, kurt yüzü görmenin mübarek olduğu, uğur getirdiği anlatılır. Bütün Sünnî ve Alevî Türkmenler ve Yörükler, yolda kurda

rastlamanın uğur getireceğine inanırlar(Eröz, 1990:411). Alevîler koyun sürüsüne saldıran kurt için "Hızır geldi", diye sevinirler(Yörükan, 1998:216).

Uygurlar'da Totem inancının oldukça fazla olduğunu görüyoruz. "Vei-Name Hunlar Tezkeresi”nde bir Hunlu kızla kurdun çiftleşmesinden Tanrıkut doğmuştur, denilmektedir. "Cu-Name Türkler Tezkiresi", Türklerin bayrağının altında renkli kurtbaşı vardır. Bu bayrak, Uygurların kurttan doğduğunu sembolize etmektedir. Dolayısıyla bu aslını unutmama anlamına gelmektedir. "Yengi Name Türkler Tezrekeresi"nde sarayın kapısı önündeki ağaca altın renkli kurt başının resmi çizilmiş, bayrak asılmış, onlar doğuya bakarak otururlar", Hakan tahta oturacağı vakit önce kurt başlı bayrağı selamlar, daha sonra oturur" denilmektedir. Erkekler kurt kemiğinden muska yapıp boyunlarına asarlar. Kadınlar doğum yaptıktan sonra, çocuğu kurt derisinin üzerine yatırırlar. Bu adetler eski kurt toteminin halk hayatındaki izleridir(Rahman, 1996:138-139). Alevîler koyun sürüsüne saldıran kurt için "Hızır geldi" diye sevinirler(Yörükan, 1998:216).

Romanya'daki Gagavuz Türkleri her sene kurt bayramı yaparlar. Hacı Bektaş Velayetnamesi'nde Seyyid Cemal bir gün acaba Hünkar bize de bir yut gösterir mi? diye düşünüyordu. Hünkara bu malum oldu." Cemalim, bizi varlık yurduna gönder, bir merkep al yola düş. Merkebini nerede kurt yerse, orasını sana yurt verdik, oraya yerleş" dedi(Eröz, 1990:413).

Pir Sultan Abdalın nefeslerinde kurdun anlamlı bir yeri vardır(Eröz1990:413):

İsmail'e binen koçun atası Kurt donunda alıp giden kim idi

Diğer bir nefesi:

Ali bindi düldül ata Can dayanmaz bu fırkata Bozkurt ile kıyamete Kalan dünya değil misin?

Bazı dedelerin kurt soyundan geldiğine inanılır. Örneğin Alevî Dedesi Prof. Fuat Bozkurt'un soyu hakkında böyle bir söylence anlatılır. Buyrukta bir kızın kurt donuna girmesi ve bir evliya ile evlendirilmesinden bahsedilmektedir. Kurt özgürlüğün sembolüdür. Totem dönemini yaşayan Türklerin ongunu Bozkurttur. Türkler önce kurda taparlar sonra kurt soyundan geldiğine inanırlar. Göktürk destanına göre Türk soyunu büyük bir kırımdan annesi Bozkurt olan bir prens kurtarır(Bozkurt, 1990:47,146). Efsaneye göre Hunların bir kolu kurttan gebe kalan bir kadının soyundan gelmektedir(Eröz, 1990:411).

Edremit Kızılbaş Türkmenleri, kurda peygamber köpeği adını veriyorlar. Yine Silifke Tahtacıları kurdun aşık kemiğini bir yere asarlar ve bunun bütün dertlere deva olduğuna inanırlar(a.g.e:414).

Geyik:

Geyik Türk kültür hayatında önemli bir yer tutar. Hunlar'ın menşelerine dair efsanelerde geyiğe büyük yer verdikleri, arkeolojik kazılarda elde edilen geyik figürlerinden anlaşılmaktadır. Cengiz Han'ın ilk atasının Gök-kurt ile Kızıl(ak) geyik olduğu rivayet edilmektedir. Orhun abidelerinde Bilge Kağan, dağda yabani geyik gürlerse mateme gark olurum, demiştir. Geyik, Dede Korkut hikayelerinde de önemli bir yer tutar ve bazen yol gösterir bazen da insanları tuzağa düşürür(Aytaş,99/12:162).

Hz Muhammed'in amcası Hz. Hamza, Müslüman olmadan önce bir geyiği avlamak üzere onun peşine düşmüştü. O sırada geyik dile gelerek Hamzaya şunları söyer: " Hamza beni niçin takip ediyorsun? Sana evinde ağır iş var." Bunun üzerine Hamza geyiği avlamaktan vazgeçer ve evine döner ve müşriklerin Hz. Muhammed’i yaraladıklarını görür ve bunu Hz. Muhammed'in mucizesi olarak kabul ederek Müslüman olur(a.g.e:163). Alevîler, Hz. Muhammed'in sevdiği bir hayvan olduğu için geyiği avlayarak öldürmezler(Yörükan, 1998:216).

Geyik, Alevîlerde ulu kabul edildiği için avı günah sayılır ve uğursuzluk getireceğine inanılır. Orhan Gazi'nin çağdaşı Geyikli Baba tam bir geyik insandır. Geyikli Baba, Abdal Musa'ya geyik sütü içirerek onu geyik türü ile akraba yapar. Ünlü Alevî atası Dede Kargın geyik derisinden taç giyerdi(Bozkurt,1990: 146).

Geyik motifi Türk tasavvuf edebiyatında da önemlidir. Kaygusuz Abdal bir geyiği yaralar ve yaralı geyik bir kulübeye kaçar. Geyiği almak üzere kulübeye giren Kaygusuz Abdal geyik yerine Abdal Musa'yı görür ve ondan geyiği ister. Abdal Musa ona geyik yerine vücuduna saplanmış olan oku gösterir. Gaybi böylece yaraladığının geyik donuna girmiş Abdal Musa olduğunu anlar ve hemen ona bağlan ı r(Aytaş, 99/12:163).

Uygur halk hikayelerinde "Yeril taş'da dışlanan yetim kızın kardeşi sihirli su içtiği için geyiğe dönüşür(Rahman, 1996:137).

Geyik Alevîlerde olduğu gibi Sünnîlerde de makbul bir hayvan olsa gerektir. Çünkü Denizli ili Çal ilçesi Hançalar kasabası Güney Mahalledeki Damardı Camisinin üst kattaki kadınlar bölümünün ön kısmında bir geyik boynuzu asılıdır. Çok eski tarihlere ait olan bu geyik boynuzu erkekler mahfilinden görülebilmektedir.

At

Alevîlerin sevdiği ve Alevî ozanlarının şiirlerinde sık sık bahsettiği hayvanlardan birisi de attır. Alevî semahlarından birisinin adı da Kırat Semahıdır. Türklerde at kutsaldır. Oğuz Kağan destanında, Oğuzun at güttüğü ata binerek avlandığı anlatılmaktadır(Bozkurt., 1990:149).

Hun Türkleri, Tanju döneminde her yıl ayın ilk gününde "kurban taşı" üzerinde beyaz atlar kurban eder ve kurultay toplarlardı. Mete Gök ve yer tanrılarına(kutsal ruhlarına) atalarına, kurban keserlerdi. Sabahleyin Tanju çadırından çıkar, (Gün Ata)yı seyreder, akşamları ise Ay Ata şerefine buhurdanlıklar yaktırırdı(Kalafat, 1998:155).

Şato Türk imparatorlukları da at kurban ederlerdi. M.S. 942 senesinde Şato imparatoru ölünce, imparatorun iki atını, ruhuna kurban kestiler. At, Şato Türklerinin yas törenlerinde önemli rol oynuyordu. Onlar gök, toprak, Güneş ve Ay'a büyük kurbanlar vermişlerdi(Kalafat, 1998:158).

Göktürkler, beşinci ayda milli ve dini bayramlarını yaparken Tanrı'ya çok miktarda koyun ve at kurban eder, kımız içer, şarkı söylerdi(Kalafat, 1998:158).

Eski Türkler, atı Göktanrı'ya kurban olarak kesiyorlardı. Göktürk döneminden itibaren Hakanların at, silah ve bazı aletlerle gömülüyorlardı(Kalafat, 1996:24,34). Bugün de Orta Asya'da yaşayan Türklerin hâlâ at eti yediklerini biliyoruz. Türkler Anadolu'ya geldikten sonra bu adetten vazgeçmişler bugün Anadolu'da Tatarların dışında at yiyen hemen hiçbir Türk topluluğu yok gibidir.

Uygurların bazı boyları ata kutsal bir değer vererek atı savaş tanrısı olarak kabul etmişlerdir. Baykal Gölü çevresindeki kayaya pek çok atın resmi oyulmuştur. Cengiz Hanın savaşlarında ak bir at, savaş tanrısını temsilen ordunun önünde yürütülürdü ve ona kimse binmezdi. Sadece savaş bayrağı olarak atın eğerine üç küçük bayrak dikilirdi. İnançlara göre bu at savaş ilahının bineceği attır. Bu yüzden bu ak ata çok iyi bakılırdı. Gültekin dokuz defa çeşitli renkteki atlara binip savaşı kaybeder fakat en sonunda ak ata biner ve savaşı kazanır(Rahman, 1996:139-140).

Eski Türkler, Kukunor Gölü yakınına kısır atlarını bırakırlar ve denizden çıkan bir deniz aygırı bu kısraklara aşar ve cins taylar doğardı. Dede Korkut'ta aynı şey anlatılır. İstanbul İktisat Fakültesi odacısı Durmuş Yıldız'a göre, Tokat'ın Reşadiye ilçesi Kabalı Köyünde gölden çıkan aygır, Hasan Paşa'nın kısrağına aşmıştır. Köyde buna inanılmaktadır(Eröz, 1990:416).

At kuyruğu kesme Türklerde duygulu bir Türk geleneği idi. Dede Korkut'un Beyrek hakkındaki hikayesinde Beyrek'in ölüm haberi gelince Ak-boz atının kuyruğunu kestiler deniliyor. Yiğidin atı, onun en yakın bir eşi gibi görülüyordu. Ölünün atının kuyruğunu kesme geleneğine dullama(tullamak) diyorlardı. Eri ölen at, erin karısı gibi dul kalmış oluyor ve bu, kuyruk kesme yoluyla sembolleştiriliyordu. Nitekim, Alp Arslan Malazgirt Savaşı'ndan önce şehitliğe hazırlandığı için atının kuyruğunu keserek atının dulluğunu da hazırlıyordu. Aynı şeyi askerler de yapıyor; savaştan önce, atların kuyruklarından kestikleri perçemleri, mızraklarının uçlarına asıyorlardı. Ölenlerin atlarının kuyruk veya yelelerinden alınan perçemler, bir sırığa bağlanarak, mezarlarının üzerine dikiliyordu. Böylece kişiler ile devletin dileği ve andı, aynı amaca yönelmiş oluyordu. Oysa bu İslâmiyet'e aykırı bir gelenekti. Çağatay Türk kültür çevresinde "tul at" savaşa binmek için hazırlanan at demekti. Pazırık'ta Hun büyükleri ile birlikte gömülmüş olan atların kuyrukları da birlikte kesilmiş oluyordu(Ögel XI,1991:199).

Hz. Ali'nin Düldül isimli atı, Türk muhayyilesinde at sevgisi ile birleştirilmiş ve bir menkıbeye bürünmüştür(Eröz, 1990:416).