Ali pedaqoji təhsil müəssisələrində qədim dünya tarixi kursunun tədrisində tədqiqatın aparılması metodlarından istifadə probleminin qoyuluşu

Tələbələrin təbiəti. Məsələn, yavaş hazırlığı olan tələbələr və ya sürətli hazırlığı olan tələbələr. Bir sinifdə daha yavaş olan tələbələrin sayı daha sürətli tələbələrin sayından çox olarsa, bu, müəllimi daha yavaş tələbələrin dərsi başa düşməsini çox asanlaşdıran bir üsuldan istifadə etməyə məcbur edir. Onlardan biri: Bir sinifdəki tələbələrin sayını müəyyənləşdirilir. Bu, müəllimə müəyyən mövzularda olan fənnin tədrisində istifadə olunacaq ən yaxşı metodu seçməyə kömək edəcəkdir. Məsələn, bir sinifdə təxminən 35 tələbə varsa, müəllim sinfi asanlıqla idarə edə bilər, lakin təxminən 80 tələbədən ibarət böyük bir sinfi idarə etmək çətin ola bilər.

Ölkənin təhsil fəlsəfəsi. Ölkənin təhsilə əsaslanan fəlsəfəsi dərsin inkişafına, eləcə də bir neçə fənnin tədrisində istifadə oluna bilən metodların seçilməsinə böyük təsir göstərir.

Müəllimin bacarığı və üstünlükləri . Müəllim sinifdə dərs dediyi fənn üzrə səriştəlidirsə, ona fənnin tədrisi üçün ən yaxşı üsulu da seçmək daha asandır.

Vaxt məhdudiyyəti. Hər bir müəllim tədris metodunu qurması üçün ilk növbədə mövzunu əhatə edəcək vaxtı nəzərə almalıdır.

Təhsil yeniyetmələri həyata hazırlamalı, eyni zamanda onun şəxsiyyətinin, gücünün aşkara çıxarılmasına və inkişafına kömək göstərməlidir ki, müstəqil həyat dövrünə qədər praktiki fəaliyyət göstərmək üçün lazım olan hər şeyə sahib olsunlar. Müasir müəllim tələbələri əqli fəaliyyətinin inkişafında, eləcə də proqram materialının əhatə dairəsindən kənara çıxan müxtəlif bacarıq və biliklərin mənimsənilməsi prosesində mühüm rol oynamağa çağırır. Beləliklə, tarixin tədrisi müasir şəraitdə tədris materialının öyrənilməsini təkmilləşdirməyə kömək edən bir sıra metodların birləşməsinə və informasiya texnologiyalarından istifadəyə əsaslanır. (3 s-1796)
Son illərdə yüksək keyfiyyətli təhsil almaq üçün lazım olan əhəmiyyətli maliyyə xərcləri ilə yanaşı, müasir tədris texnologiyalarının geniş tətbiqi hesabına təhsil proseslərinin optimallaşdırılması nəzəriyyəsinə maraq xeyli artmışdır. Təhsilin optimal qurulmasına nail olmaq yalnız təhsildə qanunauyğunluqlar nəzərə alınmaqla təşkil edilən, müasir tədris metod və formalarından istifadəyə əsaslanan belə idarəetmə əsasında mümkündür. Buradan belə nəticə çıxır ki, tədris metodları bir elm kimi son dərəcə mühüm və əhəmiyyətlidir. Qədim yunan dilindən metodologiya – “bilikyolu”, “tədqiqat yolu kimi tərcümə olunur. Metod konkret məqsədə çatmaq və ya konkret problemi həll etmək yolu kimi təqdim olunur. Sürətlə böyüyən informasiya axınında ənənəvi metodlarla yanaşı innovativ metodları tətbiq etmədən, maraq göstərmədən, sadəcə olaraq, tələbələrə bilik vermək savadsızlığa bərabərdir. Bu,mənim fikrimcə, təkcə tələbələrin oxumağa həvəsi olmadığı üçün deyil, daha doğrusu, onlar praqmatik yönümlü olduqları üçün baş verir. Bu halda müəllimlər dərs prosesində mövzudan istifadə və təqdimatla, həvəsləndirici tədris metodlarından istifadə etməklə, tələbələrin üfüqlərini inkişaf etdirərək, işin şəxsiyyətinin formalaşmasında öz rolunu çox yaxşı oynayacaqlar. Universitetdə oxuduğu illər ərzində gələcək mütəxəssis bütün həyatı boyu özünü, təhsil həvəsini və bacarıqlarını inkişaf etdirməlidir. Bundan əlavə, universitet məzunu gələcək peşə və sosial sferaya uyğunlaşmağı bacarmalı, komandada işləmək bacarığına malik olmalı, həddindən artıq yüklənməyə, stresli vəziyyətlərə hazır olmalı və onlardan tez çıxmaq bacarığına malik olmalıdır. XXI əsr mütəxəssisinin səriştələrinin tələbələr tərəfindən mənimsənilməsi prosesi o zaman uğurlu ola bilər ki, gənclər fəal şəkildə müstəqil işləsinlər, o cümlədən öz intellektual məlumat axınlarını yaratsınlar. Yerli ali təhsil həmişə fundamental elmi biliklərə əsaslanıb. Hazırda təhsilin tətbiqi, praktiki yönümünün olmamasına görə onu qınamaq adət olsa da, qurulmuş seminar və praktiki məşğələlər sistemi, kurs işlərinin və tezislərin yazılması həmişə ilkin tədqiqatların formalaşmasına yardım etmişdir. Ali təhsilin mövcud standartları idrak prosesinin özünü təmin edən fəaliyyət növü kimi aktivləşməsinə şərait yaradır. Onun effektivliyi təhsilin bütün pillələrində tələbələrin yüksək motivasiyası ilə bağlıdır. Tələbələrin müstəqil işinin təkmilləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. (2)
Məhdud sinif yükü şəraitində ənənəvi tədris metodlarından - mühazirələrdən, seminarlardan istifadə tarixi hadisələrin, hadisələrin və proseslərin səthi işıqlandırılmasına və çox dayaz başa düşülməsinə səbəb olur. Buna görə də yeni formaların və didaktik vasitələrin axtarışına çox ciddi ehtiyac yaranır. Məhz bu səbəbdən, tədris işinin problemli və oyun formaları perspektivlidir. Sinifdə rahat, sərbəst şəkildə, müəllimin təzyiqi olmadan aparılan elmi müzakirələrin təşkili üçün imkan yaradır. Maarifləndirici müzakirədə tarixi faktların, hadisələrin, proseslərin və hadisələrin yaradıcı şəkildə başa düşülməsi onun tənqidi qiymətləndirilməsi ilə birləşdirilir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, təlim məşğələlərinin debat, diskussiya, rollu oyunlar və s. formada keçirilməsi, müzakirənin tələbələrin artıq ilkin biliklərə malik olduğu, seçilmiş mövzuların isə ümumtəhsil məktəbinə aid olmayan məsələlər ətrafında aparıldığı təqdirdə daha səmərəli olur.
Mühazirə həmişə universitetdə əsas iş forması olmuşdur, çünki o, öyrənilən kursun daha rahat dərk edilməsinə yönəldilmişdir. Ancaq ənənəvi mühazirələrin əvəzinə materialın problemli təqdimatı metodundan istifadə edərək onlardan köklü fərqli olan mühazirə formalarından istifadə daha səmərəlidir. Bu zaman tələbələr biliyi bitmiş formada deyil, müxtəlif problemli tapşırıqların həlli nəticəsində almış olurlar. Hər bir yeni mövzudan əvvəl problemli sualın qoyulması, materialın qarşıdakı təqdimatını aktuallaşdıraraq, onun qavranılması ilə auditoriyadan tələb olunan biliklər arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırır. Belə bir formada mühazirə auditoriyanın idrak fəaliyyətini stimullaşdıran, onun xüsusi intellektual gərginliyini yaradan, tədqiqat prosesini təqlid edən dialoqa çevrilir. Mühazirə işində problemli metoddan istifadə müəllimdən yüksək peşəkarlıq və geniş hazırlıq tələb olunur. Bu baxımdan, gənc müəllimlər üçün kursun mənimsənilməsinin ilk mərhələlərində, ondan yalnız artıq sübut olunmuş təlim məşğələlərinin formasına əlavə kimi istifadə edilməlidir. Tarixin tədrisi bu gün kökündən dəyişib. İlk növbədə milli tarixə əhəmiyyətli saatların ayrıldığı proqramlar, ikincisi, təhsil prosesinin subyekti kimi tələbəyə münasibət dəyişdi. Bundan sonra tələbə, sadəcə biliklə dolu bir qaba çevrilmir. O, dərsdə fəal iştirak edir, dərsə, mövzuya marağı alovlandıra bilən bir “məşəl” olur. Metodika tələbənin bütün formalarda cəlb edilməsinə əsaslanır. Bunun səbəbdən də müəllim fənnə ayrılan bütün vaxtı məharətlə işlətməyi bacarmalıdır. Bu və ya digər metodun seçimi müəllimin qarşıya qoyduğu məqsəddən asılıdır, psixoloji xüsusiyyətləri sinif, uşaqların metodlara uyğun işləməyə nə qədər hazır olduqları, fəaliyyət göstərdikləri təhsil bacarıqları və.s. Materialın qavranılmasını asanlaşdırmaq üçün məntiq sxemlərindən, istinad siqnallarından və.s istifadə etmək olar. (2)
Tələbələrin tarix elminə, eyni zamanda qədim dünya tarixinə marağını artırmağın başqa bir yolu, tarixi keçmişi və onun indiki ilə əlaqələrini dərindən dərk etməyə, tarixin yaradıcısı kimi özünəməxsus mövqeyini aşkar edilmiş şərtilikdə dərk etməyə yol açan layihə fəaliyyətidir. Bu baxımdan, layihələr üzərində işləyərkən tələbələrin tarixi arxivləri saxlayan elektron resurslardan istifadə etmələri vacibdir. Layihələrdə iştirak tələbələrə real tədqiqat işində iştirak etməyə imkan verir, bu müddət ərzində onlar fərziyyələr irəli sürürlər, qaldırılan sualların həlli yollarını axtarırlar, öz nöqteyi-nəzərini formalaşdırırlar, öz mövqelərini sübut edirlər, nəticə çıxarırlar, materialın təqdim edilməsinin innovativ üsullarını mənimsəyə və təkmilləşdirə bilirlər.
Prof. M.M.Əmirov qeyd edir ki, qədim dünya və orta əsrlərə dair tarixi biliklər qavrayışını emosionallığı şagirdlərdə faktlara qarşı şəxsi münasibət aşılanması, şagirdlərin tarixin sevimli qəһrəmanlarının taleyi ilə yaşaması, һəyəcanlanması, əməyə məһəbbət və һörmət, cəsarət, vətəninə sevgi hissləri, insanın əxlaqi xassələrinin tərbiyəsi kimi, təlimin ən müһüm tərbiyəvi vəzifələrinin həlli üçün zəruri olan şərtlərdən biri hesab olunur. (1 s-13)
Təhsil standartlarının ən son versiyalarında tələbələrin və müəllimlərin qarşısına qoyulan məqsəd və vəzifələrə tələbələrin zehni fəaliyyətini stimullaşdıran problemli, layihə, oyun metod və üsullarını daxil edən innovativ pedaqoji texnologiyalar kompleksindən istifadə etməklə nail olmaq olar. Məsələn, müəllim və tələbələr arasında qarşılıqlı anlaşmaya, təhsil problemlərinin birgə həllinə və tələbələrin müsbət ünsiyyət bacarıqlarına yiyələnməsinə kömək edən dərslərin keçirilməsinin dialoq (interaktiv) formaları (debatlar, müzakirələr).