Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
| t
s V formulani va shu kabilarni ko‘rsatish mumkin. Kompyuter dasturlari tuzishda esa maxsus algoritmik tillar yaratiladi. Ular «Algol-60», «Algol-65», «Fortran», «Kobol», «Pl-1», «Assembler». «Beysik» va boshqalardan iborat. Sun’iy tilda mantiq fani ham fikrimiz tuzilishini nazariy jihatdan analiz qilishda foydalanadi. Demak, ilmiy bilishda tabiiy tilda ham, sun’iy tillardan ham foydalaniladi. Ilmiy til esa tabiiy til, sun’iy til va maxsus atamalardan tashkil topgan bo‘ladi. Umumiy mantiq o‘zining maxsus ilmiy, formallashgan tiliga ega. U inson tafakkurining tuzilishini aniq va ravshan holda ifoda qilish uchun yaratilgan. Buning mohiyatini tushunish uchun formallashtirishning o‘zi nima ekanligini aniqlab olish zarur. Formallashtirish aniq mazmunga ega bo‘lgan fikrlarni simvollar bilan almashtirish, ya’ni propozisional funksiya hosil qilish, formulalar kiritish, mantiqiy qoidalarni yaratish orqali tafakkurning strukturasini ifoda qilish demakdir. Tafakkurning strukturasi bilan mantiqning tilda ifoda qilinishi strukturasi o‘rtasida o‘zaro muvofiqlik mavjud, ya’ni har bir aniq fikr strukturasiga ma’lum bir til strukturasi muvofiq keladi. Buni proporsional funksiya hosil qilish misolida ko‘rishimiz mumkin. «Toshkent-O‘zbekistonning poytaxti» degan fikrdagi «Toshkent» tushunchasini - S, «O‘zbekistonning poytaxti» tushunchasini R bilan almashtirsak, S-R ko‘rinishiga ega bo‘lgan propozisional funksiya hosil bo‘ladi. Propozisional funksiya o‘zgaruvchi, qiymatga ega ifoda bo‘lib, bu qiymat argument bilan amashtirilganda aniq mazmunli fikr hosil bo‘ladi. Formallashgan til quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1. Asosiy belgilar aniq ifoda qilingan bo‘lishi kerak. Bu belgilar asosiy tushunchalar, atamalarni ifodalaydi. 2. Ta’riflashning barcha qoidalari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Bu qoidalarga asoslangan holda mavjud belgilar yordamida yangi, qisqaroq belgilar hosil qilinadi. 37 3. Formulalarni tuzishning barcha qoidalari berilgan bo‘lishi kerak. Bunga misol qilib tushunchalardan gap hosil qilish qoidalarini ko‘rsatish mumkin. 4. Xulosa chiqarish qoidalarining barchasi ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Bu qo‘llaniladigan belgilarning (so‘z, gap, simvollar) grafik usul bilan ifodalanishiga tegishlidir. 5. Qo‘llaniladigan belgilarning ma’nosini talqin qilish qoidalari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Formallashgan tilga ega ekan, mantiq chin fikrni ifoda qiluvchi bir formula yordamida xuddi shunday chin fikrni ifoda qiluvchi boshqa formulani keltirib chiqara oladi. Bunda berilgan fikrning aniq mazmuni e’tiborga olinmaydi. Formallashgan tilning yana bir ustunligi shundaki, mantiqiy xulosa chiqarishda ko‘zda tutilmagan asoslarning qatnashib qolishi mumkin emas. Matematika va mantiqning ko‘p masalalari faqat mana shu yo‘l bilan yechilishi mumkin. Nihoyat, bir sohada yaratilgan formallashgan tildan boshqa bir sohaga oid masalalarni yechishda foydalanish mumkin. Masalan, mantiqda sinflar bilan bo‘ladigan amallarda matematika tilidan (qo‘shish, ko‘paytirish, to‘ldirish kabi atamalardan hamda ularni ifoda qiluvchi belgilardan) fikr tuzilishini ifoda qilish uchun foydalanish mumkin. Bunda, albatta foydalanilayotgan belgilarga maxsus ma’no beriladi. Formallashgan tilning kamchiligi esa shundaki, u tabiiy tilga qaraganda obyektni yuzaki holda ifoda qiladi. Hozirgi davrda mavjud formallashgan tillar borliqning va bilishning juda kam sohalarini qamrab olgan. Bilishning qaysi sohalarida formallashgan tilni yaratish mumkinligini oldindan aytish qiyin. Shuningdek, formallashgan til empirik tadqiqotlarning o‘rnini bosa olmaydi. Ana shuning uchun ham ilmiy til formallashgan tildan foydalanish bilan chegaralanib qolishi mumkin emas. Shunga qaramasdan formallashgan til hozirgi paytda ilmiy bilishda va amaliy hayotda muhim ahamiyatga ega. U ayniqsa fikrning tuzilishini o‘rganishga, uning mantiqiy qiymatini, ya’ni chin yoki xatoligini aniqlashga qulay sharoit yaratadi. Shuning uchun mantiqning formallashgan tilini yaratishga va uni chuqurroq o‘rganishga qiziqish katta. Predekatlar mantig‘i asosida tildagi barcha so‘zlarni formallashtiriladi . Bunda ularning qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishi inobatga olinadi. Bunday formallashtirish ayniqsa mashina tarjimasi, avtomatik tahlil kabi qator sohalarning rivoji uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Morfologiya – tabiiy til sistemasining bir qismi bo‘lib, so‘z shakllarining yasalishi va tushunilishini ta’minlaydi. Ammo tabiiy til bilan mashina tili o‘rtasidagi ayrim nomutanosibliklar mavjud bo‘lib, bu ayrim muammolarni keltirib chiqaradi: 1) so‘z shakli chegarasida turli tillarda turlicha qo‘llangan ayrim ma’no ottenkalarini ro‘yxatga olish va tadqiq qilish; 2) so‘z shakli chegarasida turli tillarda qo‘llangan u yoki bu ma’noni ro‘yxatga olish va tadqiq qilish usullarini aniqlash; 3) so‘z shakli va so‘z shaklining qismlari o‘rtasidagi formal ma’noviy munosabatlarni ro‘yxatga olish va tadqiq qilish; 4) morfologik tiplarning qoidalarini aniqlash, so‘z shakllarining morfologik bo‘linish qonuniyatlarini belgilash, xususiy morfologik modellarning yaratilishi orqali umumiy morfologik model nazariyasini ishlab chiqish. 38 So‘z – tilning asosiy struktur-semantik birligidir. U predmet, jarayon, xususiyatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi. So‘z morfemalardan tarkib topib, gapning shakllanishiga manba bo‘ladi va mustaqilligi, erkin qayta qo‘llanishi bilan farqlanadi. So‘z o‘zida leksik-grammatik ma’nolarni jamlaydi va biror so‘z turkumiga xos bo‘ladi. So‘zda insonning bilish faoliyatining natijalari mujassamlashadi. So‘zsiz tushunchalarning tasavvur etish, ifodalash, uzatish mumkin emas. So‘zlar nutqda berilgan ob’ektlarning umumiy guruhini yoki xususiy guruhlarini ifoda etadi. So‘zshakli – so‘zning aniq grammatik shaklga ega bo‘lgan ko‘rinishi. So‘z o‘zgarishi – har bir so‘zning (o‘zgarmaydigan so‘zlardan tashqari) o‘z yasalish paradigmasi. So‘zning o‘zgarishi uning leksik ma’nosiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Mashina tahlil qilish jarayonida, asosan, so‘z shakli bilan ish yuritadi. Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|