Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Matnni katta hajmdagi matn (gipertekst) darajasida tasavvur etish –
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- World Wide Web
| Matnni katta hajmdagi matn (gipertekst) darajasida tasavvur etish – KL yana
bir asosiy yo‘nalishlardan biri gipermatn sistemasini tashkil etish sanaladi. Gipertekst yunoncha “hyper” – “ostida, orqasida, ortida” ma’nolarini anglatuvchi old qo‘shimcha hamda lotincha “tekst” - “to‘qima” ma’nosini anglatuvchi so‘zlardan olingan. Ilk bor prezident F.Ruzveltning ilmiy ishlar bo‘yicha maslahatchisi Vannevar Bush tomonidan «MEMEKS» nomli texnik sistema loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu loyihani kompyuter yo‘qligi uchun qo‘llash ancha 62 tushunmovchiliklarga olib keldi. 1960 yillarda T.Nelson loyihani qayta ishlab chiqib «KSANADU» nomi bilan kompyuter texnikasida qo‘llay boshladi. KLsida gipermatn sistemasi grafik sifatida bo‘lib, har bir nuqtada bir matn yoki parcha, tasvir, jadval, videorolik va boshqalar joylashtiriladi. Sistemadagi matnlar bir yoki ikki yo‘nalishda bo‘lib, ular «zanjir» holatda uzviy bog‘liq holda bo‘ladi. Foydalanuvchi o‘zining ehtiyojiga ko‘ra gipermatndan foydalanadi. Gipermatn sistemasida bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o‘tish uchun mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar keltirilishi kerak. Tayanch tushunchalar kiritilishi bilan gipermatn mavzusi o‘zgaradi. Gipermatn sistemasidagi axborotlar matniy axborot ham, matnsiz axborot ham bo‘lish mumkin. Gipermatn sistemasi tarkibiga multimedia, gipermedialar ham kiradi. Gipermatn texnologiyasi matniy manbaning mashinada tashkil etishga asoslangan bo‘lib, bunda leksik birliklar bir chiziqli ketma-ketlikda joylashtirilmagan, balki aniq bilimlar asosida biror sohaga taalluqli birliklar va ular o‘rtasidagi munosabatlar inobatga olingan. Yetarli darajada olingan manba va birliklar o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘ta murakkab gipermatn kengligini yuzaga keltiradi. Gipermatn kengligi o‘ziga xos semantik zanjir shaklida ma’lum bir fan sohasini aks ettiradi. Gipermatnning oliy shakli World Wide Web (Xalqaro o‘rgamchak turi) sanaladi. U turli kompyuterlardagi millionlab axborotlarni giperaloqalar bilan yagona axborot maydoniga birlashtiradi. Gipermatn strukturasiga ko‘ra ierarxik (pog‘onali) va tarmoqli bo‘lishi mumkin. Daraxt ko‘rinishidagi ierarxik gipertekstlar foydalanuvchining navigatsiya (uzellar bo‘ylab bir qismdan ikkinchi qismga o‘tish) imkoniyatini cheklaydi, gipermatn texnologiyasining barcha imkoniyatlarini yuzaga chiqarmaydi. Bunday gipermatn texnologiyasining barcha komponentlar o‘rtasidagi aloqalar jins-tur munosabatiga asoslangan tezaurus strukturasini eslatadi. Tarmoqli gipermatn esa birmuncha keng tarqalgan va imkoniyati kengroq tizim hisoblanadi, u jins-tur munosabatidan tashqari boshqa assotsiativ munosabatlarni ham o‘z ichiga oladi. Shuning uchun tarmoqli gipermatnlar Internet tizimida faol ishlatiladi. Gipermatn ikki xil holatda bo‘lishi mumkin: statik va dinamik. Statik gipermatn – oldindan tayyorlangan va saqlangan bo‘lib, ular turg‘un holatda bo‘ladi. Masalan, gipertekst texnologiyasi asosida Dga yozilgan kitoblar. Dinamik gipermatn – murakkab va tizimli bog‘lanishlarga tayangan bo‘lib, ko‘proq tarmoq tizimida ishlaydi. Masalan, Arizona axborot tizimi bazasiga har oyda 300-500 referat ko‘rinishida ma’lumotlar kiritib turiladi. Hozirgi kunda texnik vositalarga bo‘lgan ehtiyojning o‘sishi natijasida gipermatnlarni kengaytirish gipermedia – informatsion – supermuhit yaratish asoslarini ishlab chiqish muammolari ko‘tarilmoqda. Gipermedia sistemasida nafaqat supermatnlar, balki nutqiy, grafik, hid sezish, ta’m bilish sezgilariga ta’sir etuvchi dasturlar yaratilmoqda. Gipermedia sistemasi insonning bilimlarini qayta tashkillashtirish jarayonini informatsion texnologiyalar bilan birga yaxlit holga keltirish orqali gipermedia sistemasida inson va mashina o‘rtasidagi semantik kenglikni qisqartirish (kamaytirish), informatizatsiyaning imkoniyatlarini kengaytirish, mashinalarning kognitivligini oshirish kabi masalalar ishlab chiqilmoqda. Gipermediatexnologiyalar mashina sivilizatsiyasiga olib boruvchi yo‘l sanaladi. 63 O‘zbek tilining gipermatni deganda, nochiziq shakldagi axborotlar tizimini yangi informatsion texnologiyalar orqali tahlil qilish (keng ma’noda so‘zning qayta ishlanishi), matniy, lug‘aviy, grafik, audio, video, animatsiyali va boshqa leksikografik manbalarni tahlil qilish tushuniladi. Bundan tashqari, turli matn va o‘zbek tilining turli tipdagi lug‘atlarini ham o‘z ichiga qamrab oladi. O‘zbek tilining gipermatni – ochiq tizim – ya’ni Internetdagi O‘zbek tilining Kompyuter Fondini tashkil etadi. Matnlar kompyuter xotirasida tizimlashtirilgan (uslub, janr, tuzilish shakliga ko‘ra) bo‘lib, axborotni topishda foydalanuvchi qiynalmaydi. Tizimlashtirish quyidagicha amalga oshirilgan: Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|