Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 192 –
– 193 – Lirik qo‘shiqlarda ustuvor ko‘rinish olgan poetik ramzlar tizimi, turli badiiy tasvir vositalarining qo‘llanilishi va ular asosida yuzaga chiquvchi voqelik, hatto lirik qahramonning dunyoqarashi, qalb kechinmalari ham an’anaviy xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, xalq lirikasida qizil sifatlashi hech qachon erlarga nisbatan qo‘llanmaydi. Agar qo‘llangan bo‘lsa, u sun’iy o‘zgartirilgan ko‘rinishdir. Lirik qo‘shiqlar paydo bo‘lishini ayrim mutaxassislar feodalizmgacha bo‘lgan davr, ba’zilar feodalizm bilan bog‘laydilar. Mustaqil lirik qo‘shiqlarning janr sifatidagi paydo bo‘lishi, shubhasiz, tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlariga xosdir. Chunki lirika inson o‘z shaxsini tanigan, o‘zini shaxs sifatida anglagach, o‘zini olam ichra yana bir olam deb bilgan va tashqi obyektiv olamga yangicha qaragan sharoitlarda paydo bo‘ladi. Ammo bu ta’rif og‘zaki lirikaning paydo bo‘lishini to‘la ta’riflay olmaydi. Sababi, yuqorida aytilganidek, xalq qo‘shig‘ining lirik qahramoni umumlashma tipligi, an’anaviy poetik tafakkur mevasi ekanligidadir. Aytaylik, yor-yorlarda kelinchak haqida juda ko‘p kuylashadi. Bu maqtovlar, tilaklar ayni paytdagi kelinchakka ham, uning bir paytlar kelin bo‘lgan buvisiga ham, kelajakda kelin bo‘ladigan nevarasiga ham taalluqlidir. Shubhasiz, xalq lirik qo‘shig‘i nisbatan keyin paydo bo‘lgan janr hisoblanadi, ammo unda uzoq o‘tmishning izlari mavjudligini, lirik obrazlar qayta-qayta mushohada qilinganligini, hozir ham ma’lum darajada mifologik tafakkur bilan bog‘liqligini inkor etmaydi. Xalq lirikasining qadim tasavvurlar, marosimlar bilan bog‘liqligi uning juda qadimiyligini ko‘rsatadi. Mavzu ko‘lami bevosita ishq-muhabbat kechinmalari bo‘lgan lirik qo‘shiqlar an’anaviy qo‘shiq janrlarining boshqa – 193 – ko‘rinishlaridan farqli ravishda xalq turmushining barcha sohalarida erkin kuylanadigan, o‘yin, biron marosim bilan bog‘liq bo‘lmagan namunalarni qamrab oladi. Ayni paytda hajviy yo‘nalishdagi qo‘shiqlar ham ushbu janr tarkibiga kiradi. Bu janrda sevgi mavzusi va oilaviy munosabatlar, turmush tashvishlari ifodasi birinchi o‘rinda turadi. Rus folklorshunosi V.P. Anikin nomarosim xalq lirikasining genezisini: a) lirik syujetning shakllanishi; b) xalq qo‘shiqlarida lirik «men»ning paydo bo‘lishi; d) maishiy turmushning poetiklashuvi (poetik mushohada qilinishi) bilan bog‘laydi. Shu belgilar xalq lirikasining poetik asoslari bo‘lib, ular doimo mavjud bo‘ladi, rudiment holiga tushib qolmaydi. Bu poetik asoslarni esa tarixiy ildizlar paydo qiladi. Xalq lirikasini yashnab turgan gulga o‘xshatsak, poetik asoslar uning bizga ko‘rinib turgan qismi, tarixiy ildizlar esa tomirlarini tashkil etadi va an’ana ularning har ikkisini uyg‘unlashtirib turadi. Hozirda xalq qo‘shiqlarini tinglaganimizda, odatda, uning tashqi ma’nosini, juda nari borsa, poetik ko‘chimlarga asoslangan mazmunini anglaymiz. Biroq xalq qo‘shig‘ining barcha tashqi va ichki mazmuniy qirralarini izohlash uchun buning o‘zi kifoya qilmaydi. Mashhur xalq qo‘shig‘ini ko‘rib chiqaylik: Sunbula-yu sunbula, O‘rab olay gul bilan. Mening ko‘nglim sen bilan, Sen ketasan kim bilan, Qadamingga gullar sochilsin. Qo‘shiqning tashqi – so‘zma-so‘z ma’nosi quyidagicha: Sunbula badiiy obraz – qo‘shiq qahramonining poetik jufti, qahramon uni gullarga burkamoqchi, ammo yor ko‘ngli begonada. Shunday bo‘lsa-da, oshiq fidoyilik qilib, yor |