Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 198 –
– 199 – bog‘liq tasavvurlar unutilsa ramziy ma’no anglanmay qoladi; f) o‘zak ramzning tub ma’nosi muayyan matnda ramziy «qo‘shimcha»lar vositasida o‘z ma’no ko‘lamini u yoki bu darajada kengaytiradi. Ba’zi holatlarda o‘zak ma’noga bevosita bog‘liq yangi poetik ma’no hosil bo‘lishi mumkin. O‘zbek xalq lirik qo‘shiqlarida ayni xususiyatlarga ega o‘zak ramzlar, asosan, uch xil shaklda uchraydi: 1. Sof leksik birlik shaklidagi o‘zak ramzlar. 2. Birikma ko‘rinishidagi o‘zak ramzlar. 3. Gap tuzilishidagi o‘zak ramzlar. Sof leksik birlik shaklidagi o‘zak ramzlar birgina so‘zdan iborat bo‘lib, boshqa tur ramzlarga nisbatan keng qo‘llaniladi. Bu tur o‘zak ramzlarga ro‘mol, tog‘, tol, tom, suv, daryo, g‘oz, o‘rdak, qarg‘a, turna, olma, bozor, xol, tamaki, ilon, soch, oq, qizil, qora, sariq va boshqa obrazlar kiradi. Birikma ko‘rinishidagi o‘zak ramzlar, asosan, ikki so‘zdan tashkil topgan bo‘lib, ko‘pchilik holatlarda sof leksik birlik sifatida keluvchi ikki mustaqil ramz birikib yaxlit o‘zak ramz shaklida keladi; qizil gul, qizil olma, oq olma, oq ilon, qora tol, qora soch kabilar. Bu xil ko‘rinishdagi ramzlarda poetik ma’no har ikkala ramz ma’nolarining yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Masalan: Oq olma, qizil olma pishmas ekan, Ikki yaxshi bir yerga tushmas ekan. Ikki yaxshi bir yerga tushganida, Umrining o‘tganini bilmas ekan. Bu to‘rtlikda kelayotgan «oq olma», «qizil olma» ramziy birikmalarni tashkil etuvchi oq, qizil, olma obrazlarining har biri mustaqil o‘zak ramz. Oqning birlamchi o‘zak ma’nosi er kishi, yigit. Qizil «ayol, qiz» ramziy ma’noga ega. «Olma» ramzi bu o‘rinda «sevgi, muhabbat» ma’nosida kelgan. Biz ana shu asosda oq olmani yigit, qizil olmani qiz sevgisi ma’noda kelayotganligini anglaymiz. Qo‘shiqda bir-biriga – 199 – munosib, yigit va qiz sevgisi, hamma vaqt ham murodiga yeta olmas ekan. Agar ular qovushsa, armonlari qolmay, baxtli yashashar edi, deb kuylanmoqda. O‘zak ramzning gap tuzilishidagi ko‘rinishi ikki yoki undan ortiq so‘zlardan tashkil topib, asosan, qo‘shiqlarning dastlabki misralarida namoyon bo‘ladi. Bu ko‘rinishdagi ramzlarga «choponimning yengi tor», «beqasam to‘n qildim, bir yengini tor qildim», «hovuz bo‘yini o‘ydim», «Ariq bo‘yini o‘ydim», «muzni teshdim, suvni ichdim, loy ekonin bilmadim», «Ariq bo‘yi loy ekan», «suv bo‘yida o‘tirib suvni loylatmang, to‘ram» kabi misralardagi «tor yeng», «hovuz yoki ariq bo‘yining o‘yilishi», «suvning loyqalanishi» kabi birikmalarni keltirish mumkin. Masalan, «suvning loyqalanishi» bilan bog‘liq to‘rtlikni ko‘rib chiqaylik: Muzni teshdim, suvni ichdim, loy ekanin bilmadim, Ko‘pni ko‘rdim, birni sevdim, yori borin bilmadim. Ko‘pni ko‘rgan birni sevgan kimni olding yoningga, Biz tag‘in bir yor kutib, o‘tlar yoqaylik joningga, – misralarida aytilganidek, «muzni teshdim – ko‘pni ko‘rdim, suvni ichdim – birni sevdim, loy ekanin bilmadim – yori borin bilmadim» poetik ma’nosiga uyg‘un keladi. Demak, suvning loyqalanishi – muhabbatning poymol bo‘lishi – xiyonat ekan. O‘zak ramzning gap tuzilishidagi ko‘rinishi sof leksik birlik va birikma ko‘rinishidagi ramzlarga nisbatan ixcham, barqaror shaklga ega emas. Ularda so‘zning poetik va lug‘aviy ma’nosi o‘rtasidagi bog‘liqlik ramziy mazmunni anglashda vosita bo‘ladi. Shu jihati bilan gap tuzilishidagi o‘zak ramzlar vaziyat ramzlarga yaqin turadi. Har bir gap tuzilishidagi o‘zak ramz tarixiga qaralsa, ularning vaziyat ramzlar asosida o‘sib chiqqanligini ko‘rishimiz mumkin. Ularni o‘zak ramz va vaziyat ramzlarning oralig‘idagi o‘ziga xos bosqich |