Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Nikoh to‘ylari folklori.
Balog‘atga yetgan yigit bilan 
qizning o‘zaro roziligi bilan oila qurishi, bir yostiqqa bosh 
qo‘yishi, kelin va kuyovning nikohini nishonlash marosimi 
nikoh to‘yidir. Nikoh umuminsoniy qadriyatlarni o‘zida 
mujassamlashtirgan urf-odat bo‘lib, ibtidoiy jamiyatning 
so‘nggi davrida yuzaga kelgan va keyinchalik yozma tarzda 
qonunlashtirilgan marosim shaklini olgan. «Nikoh» arabcha 
so‘z bo‘lib, «er-xotinlikni shariat yo‘li bilan qonuniy 
rasmiylashtirish», degan ma’noni bildiradi. («O‘zbek tilining 
izohli lug‘ati», 38). Nikoh to‘yi marosimi tuzilishiga ko‘ra 
uch bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqich – 
«to‘y 
tayyorgarligi»
deb nomlanadi va bir necha xil marosimlarni 
o‘z ichiga oladi, ya’ni «beshik kerti», «etak yirtar», «quloq 
tishlatar», «atab qo‘yar», «qiz tanlash», «ro‘mol o‘rar», 
«lali yuborar», «sovchilik», «qiz sinov», «unashtirar», «non 
sindirar», «qonjig‘a tovoq», «jaloq qizartirar», «fotiha to‘yi», 
«yo‘l to‘sar», «shox uloq», «buqcha ochar», «hadya tovoq», 
«ulush yoki non-u sochiq», «qalliq o‘yin», «paxta solar» kabi 
uzvlardan iborat.

---

– 64 –
– 65 –
Ikkinchi bosqich – 
«katta to‘y»
deb nomlanib, kelin-
kuyovni nikohlash va kelinni kuyovning uyiga olib ketishdan 
iborat marosimdir. Bu bosqich «vakil so‘rash», «kuyov 
sinov», «o‘tin yorar», «kuyov kiyintirar», «kuyov yor-yori», 
«oriyat yo‘li», «to‘qqiz tovoq», «qari ilik», «to‘n kiygizar», 
«uzangi bardor», «chavqi qilar», «o‘t yoqar», «ota sinov», 
«olovdan aylantirar», «kampir o‘ldi», «ipak iluv», «soch 
siypatar», «oyna ko‘rsatar», «oyoq bosar», «shirin suv 
ichirar», «it irillatar» kabi qator uzvlarni o‘z ichiga oladi va 
turfa rasm - rusumlarga boyligi bilan alohida ajralib turadigan 
asosiy tantana hisoblanadi.
Uchinchi bosqich – 
«to‘y yakuni»
deb ataladi va «bet 
ochar», «kelin salom», «kuyov salom», «eshik iluv», 
«chimildiq uzar», «chaqiruv» kabi marosimlardan iborat. 
Bu marosimda, asosan, kelin-kuyovning yaqin qarindosh-
urug‘lari ishtirok etadilar. Kelin-kuyov qirq kun chilla 
saqlaydi va chilladan chiqqach, kelinning ota-onasi o‘z qizini 
va kuyovini «chaqirdi» qiladi. Bu marosim xalq orasida 
«chaqiruv» deb yuritiladi. Ana shu marosim nikoh to‘yining 
yakunlovchi qismi hisoblanadi. 
Sovchilarning o‘ziga xos aytim-so‘zlari ham mavjud 
bo‘lganki, bu ulardan so‘zamollikni, chechanlikni, xush-
muomalalikni talab qilgan. Xususan, Boysun tumanining 
Qizilnov qishlog‘ida yashovchi Qatag‘on urug‘iga mansub 
o‘zbeklarda sovchilikni «elchilik» deyiladi. Sovchilar qiz-
nikiga borganda 
Elga tushgan elchiman, 
Qizga kelgan sovchiman, 
Bir qorabay cho‘ri so‘rab keldim, 
– deyishgan.
Shu tumandagi Machay qishlog‘ida esa sovchilikka 
kelgan kishilar «Biz sizning uyingizga kunda yorgani keldik» 

---

– 65 –
deyishgan. Bu aytim o‘zbek nikoh to‘yi marosimi tizimidagi 
«kuyov sinov» udumi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, ilgari qiz 
tomon katta daraxtlarning kundasini yordirish orqali bo‘lajak 
kuyovni sinab ko‘rgan. Kuyovga kunda yordirish odati 
Buxoro viloyatining Qorako‘l tumanida yaqin vaqtlargacha 
saqlanib kelgan. 
Boysun shahrining shundoq yonginasida joylashgan 
Sariosiyo qishlog‘ida sovchilikka borgan kishilar 
«Sizlar 
bizning xesh-u taboramiz, shu bois qarindoshlikni 
mustahkamlash uchun sizning uyingizga yovchi bo‘lib 
keldik»
– deyishar ekan. Surxondaryo viloyatida sovchilar 
qizning uyiga borganda 
«qullikka keldik», «eshik yoki hovli 
supurishga keldik», «qarindosh bo‘lish uchun keldik», «bir 
farzandingizning qo‘lini so‘rab keldik», «bir bolangizni 
bizlarga farzandlikka berarsiz deb keldik», «bir farzandimiz 
ikkita bo‘lsin deb keldik», 
deya gap boshlashar ekan.
Xalqimizning bevosita nikoh to‘yi bo‘lib o‘tadigan kunda 
o‘tkazilgan turli-tuman udum va marosimlari ham mavjudki, 
ularning aksariyati o‘ziga xos qo‘shiqlari, aytim va olqishlari 
bilan alohida ajralib turadi. Kuyov kelinnikiga kelganida 
chimildiq tutilgan va kuyov bilan uning jo‘ralari chimildiqli 
uyga olib kirilgan. Kuyov odob saqlab o‘tirmay turganida 
kelinning otasi bilan onasi: 
«O‘tiring kuyov, o‘tiring, 
davlatimizning sherigisiz, qizimizni sizga topshir dik, sizni 
Xudoga»,
– deyishgach, kuyov o‘tirgan. «Kuyov o‘tirsin» 
udumiga ko‘ra, kelinni olib ketish uchun kelgan kuyov yigit 
qaynonasining uyida chimildiqqa kirganida odob va hurmat 
yuzasidan o‘tirmasdan tikka turaveradi. Shunda kuyovning 
qaynonasi kirib kelib:

 

---