Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 84 –
– 85 – chiqib ketadi. Bu payt davradagilardan biri baxshi belbog‘ini o‘rtaga yoyadi. Bu odat «ro‘mol yozmoq» deyilgan. Unga har kim o‘z imkoniyatiga yarasha pul yoki biror narsa tashlagan. Baxshi qaytib xonaga kirguncha, yig‘ilgan pul va narsalar belboqqa tugib qo‘yiladi. So‘ng dostonning qolgan qismini kuylash davom ettirilgan. Yetakchi xalq shoirlari bo‘lajak baxshini yetishtirishga, shogird tayyorlashga alohida e’tibor berganlar, chunki og‘zaki yaratilib, og‘zaki kuylanib kelingan dostonlarni avloddan- avlodga faqat shu yo‘l bilangina yetkazish mumkin edi. Biroq o‘tmishda baxshilar orasida dostonchilik san’atini «sirli» hodisa sifatida tushuntirish, muayyan ustozdan o‘tganligini yashirish, professional ta’lim usullarini inkor etish hollari keng tarqalgan ediki, ular o‘zlaridagi ijodiy qudratni g‘ayritabiiy kuchlarning da’vati bilan birdaniga, to‘satdan paydo bo‘lgan qobiliyat, ilgaridan tayyorgarligi, shoirlik salohiyati bo‘lmagan kishilarda muayyan sharoit larda «g‘oyibdan chaqiriq» tufayli bexosdan yuzaga kelgan ehson tarzida izohlash holatlariga tez-tez duch kelinadi. O‘zbek baxshilari orasida Ko‘r G‘oyib, Oshiq Oydin, Ovul patta kabi baxshilikning pirlari tilga olinadi va ularning ba’zilari haqida maxsus dostonlar ham mavjud. Baxshilar afsonaviy Murodbaxsh g‘orini baxshilik san’atini o‘rganuvchi ilohiy makon sifatida talqin etishadi. Murodbaxsh g‘ori turli hududlarda turli manzillarda deb ko‘rsatiladi. Masalan, Shahrisabzliklar Kenggo‘zar, Nurota hududida Kanda, Chashmai Zirak kabi tog‘ qishloqlarida, deydilar. Bu holat xalq orasida so‘z san’ati va baxshilikni ilohiy ne’mat sifatida anglash natijasidir. Baxshilikni o‘rganish og‘zaki ravishda amalga oshadi. Xalq dostonlarini eshitish va kuylashga kirishish ta’limning eng birinchi va asosiy shartidir. Dastlab termalar, dostonlardagi an’anaviy misralar («Xazon urmay bog‘da – 85 – gullar so‘ldimi, So‘lgan gulga bulbul kelib qo‘ndimi», «Yana bahor bo‘lsa ochilar gullar, Gulni ko‘rsa mast bo‘p sayrar bulbullar», «Ot chopsa gumburlar tog‘ning darasi, Botirni ingratar nayza yarasi» kabi), umumiy o‘rinlar (epik klishelar), ya’ni ba’zi bir juz’iy o‘zgarishlar bilan ko‘pchilik dostonlarda takrorlanadigan parchalar (qahramonga nasihat, uni kuzatuv, qahramonlarning uchrashuvlaridagi savol- javoblari, qahramonlarning portretlari, otni egarlash, ot ta’rifi, otda safar, jang tasviri, boshlanma, tugallanma, voqealarni bir-biriga bog‘lovchi tasvirlar kabi) yodlatilgan. So‘ng ayrim olingan bir doston, keyinroq esa, ustoz repertuaridagi barcha asarlar o‘rgatilgan. Ustoz shogirdning badihago‘ylik qobiliyatini, ya’ni yodlab olingan an’anaviy misralar, epik klishelar asosida yangilarini to‘qiy olish salohiyatini, ularni tasvir vaziyatiga qarab turli xil stilistik o‘zgarishlar bilan qo‘llay bilish san’atini o‘stirishga alohida e’tibor beradi. O‘rgatishning keyingi bosqichlarida ustoz shogirdni o‘zi bilan birga dostonchilik yig‘inlariga, to‘y-hashamlarga olib yuradi. Bunday paytlarda shogird ko‘pchilik oldida termalar, dostonlardan parchalar kuylaydi. Shogird ancha «pishib» qolgach, ustoz o‘zi kuylayotgan dostonning davomini unga ayttiradi yoki bir dostonni ustoz va shogird galma-gal kuylaydilar. Bunday hollarda ustoz tomoshabinlar reaksiyasini hisobga olib, uni shogirdiga uqtira boradi. Shu tariqa o‘rgatish va o‘rganish ishlari bir necha yil davom etadi. Ustoz shogirdi yetilganligini bilib unga el orasida fotiha bergan va shogird baxshi sifatida mustaqil kuylash huquqiga ega bo‘lgan. O‘zbek dostonchligida doston kuylash an’anasi qadimda uch yo‘nalishda rivojlangan. Birinchidan, Bulung‘ur, Qo‘rg‘on, Shahrisabz, Qamay, Narpay, Sherobod, Janubiy Tojikistonda yashovchi o‘zbek-laqay dostonchilik maktab- larida do‘mbira chertib yakka holda, bo‘g‘iz ovoz bilan ijro |