Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
«Go‘ro‘g‘li» dostonlari romanik dostonlarning
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari romanik dostonlarning
mumtoz namunalari sifatida. «Go‘ro‘g‘li» turkumi doston lari o‘zbek xalq baxshilari repertuarining kattagina qismini tashkil etadi. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari epik qahramon Go‘ro‘g‘li, epik jangovor ot G‘irko‘k, epik ozodlik o‘lkasi Chambil vositasida o‘zaro birlashadi. Turkum voqealari yagona tizimga bog‘lanib, mantiqan biri ikkinchisini to‘ldirib boradi. Turkumni boshlab beruvchi dostonda qahramon go‘rda tug‘ilsa, turkum so‘ngida g‘orga kirib g‘oyib bo‘ladi. Ilk dostonda boshlangan voqealar halqasi so‘nggi dostonda yopiladi. Turkumga kiruvchi har bir doston ayrim-ayrim nomga ega bo‘lib, alohida ijro etishga mo‘ljallangan, ammo ular har doim yagona asar sifatida qabul qilinadi. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari Yaqin va O‘rta sharqda juda mashhur. Fanda ularni ikki tarmoqqa bo‘lib o‘rganish an’anasi mavjud. Biri – O‘rta Osiyo versiyalari: o‘zbek, turkman, qozoq, qoraqalpoq, tojik va boshqa namunalarni o‘z ichiga olsa, ikkinchisi Zakavkazye va Yaqin Sharq versiyalari hisoblanib: ozarbayjon, turk, gruzin, arman va boshqalar kiritiladi. «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining bu ikki tarmog‘i o‘zaro jiddiy umumiyliklarga – 114 – – 115 – ega bo‘lsa-da, dostonlarda qamrab olingan voqelik, epik an’ana va bosh qahramonga berilgan baho jihatidan, hajmi, kuylanishi va tarqalish xususiyatlari bilan ham bir-biridan keskin farqlanadi. Zakavkazye va Yaqin Sharq versiyalariga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar ozarbayjon variantlarida to‘la o‘z ifodasini topgan 1 . O‘rta Osiyo versiyalari, xususan, o‘zbek variantlarida qahramonning g‘ayritabiiy tug‘ilishi, qahramon hayoti, o‘g‘illari, nevara-chevaralari taqdirining keng qamrovda batartib hikoya qilinishi bilan ham ajralib turadi. Eposda aniq tarixiy voqealar kelmaydi, balki etnos hayoti mislsiz romantik lavhalarda, xalqning beqiyos ideallari ko‘lamida tasvirlanadi. Bu tasvirlardan o‘zbek «Go‘ro‘g‘li» dostonlari hayot bilan, xalq turmushi bilan aloqasi bo‘lmagan qandaydir «uydirmalar» yig‘indisi ekan, degan ma’no chiqmasligi kerak. Bu xil badiiy umumlashmalar eposga xos hayotni tasvirlash usuli bo‘lib, unda kechmish zamoni ideallik darajasiga ko‘tarilib tasvirlanadi. Ana shu bepoyon ideallik va cheksiz romantika bu dostonlarni yanada real, hayotiy, xalqqa yaqin va davrimizga hamohang qilgan. «Go‘ro‘g‘li» dostonlariga yaxlit holda nazar tashlasak, ularning mohiyatini dono va adolatli hukmdor, jasur va qo‘rqmas Go‘ro‘g‘li boshchiligidagi ozodlik o‘lkasi – Chambil mamlakati va davlatining tashkil topishi, uni yanada mustahkamlash va sarhadlarini qo‘riqlash uchun el botirlarining olib borgan kurashlari tasviri tashkil etadi. Chambildagi tutumlar o‘rta asrlarda turkiy xalqlar tarixida paydo bo‘lgan yirik markazlashgan feodal davrlardagi qonun-qoidalarni eslatadi. Hatto eng afsonaviy parilar yurti ham Chambildagi hayot tarziga o‘xshashdir. Ularning ham o‘z podsholari, lashkarboshilari, munaqqash saroylari, hashamatli bog‘- 1 Qarang: Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. – T.: Fan, 1981. – B. 98. – 115 – rog‘lari, sahrolarini himoya qiluvchi mifologik qo‘riqbonlari bor. «Go‘ro‘g‘li» dostonining O‘rta Osiyo va Zakavkazye va Yaqin Sharq versiyalarida qahramonning nomi ma’lum o‘zgarishlarda kelishini ko‘ramiz. O‘zbeklarda Go‘ro‘g‘li, turkmanlarda Go‘ro‘g‘li, Ko‘ro‘g‘lu, Karo‘g‘li, ozarbayjon, turk, gruzin, arman va boshqalarda Ko‘ro‘g‘lu nomi mashhur. «Go‘ro‘g‘li» («Ko‘ro‘g‘lu») dostonlarini dastlabki yozib olish, nashr etish va o‘rganish ishlari XVIII asrning birinchi choragi va XIX asrning 40-yillariga to‘g‘ri keladi. Janubiy Ozarbayjon oshiqlaridan 1721-yilda arman harflari bilan ozarbayjon tilida yozib olingan «Ko‘ro‘g‘lu» dostonidan o‘n uchta mustaqil qo‘shmasi 1 , hamda Gruziya Fanlar akademiyasi Qo‘lyozmalar institutining musulmon fondidan 1856-yilda arman harflari bilan ozarbayjon tilida ko‘chirilgan yigirma sakkiz majlisdan iborat qo‘lyozmalarni 2 dastlabki yozma ma’lumot sifatida keltirib o‘tish mumkin. O‘zbek va turkman «Go‘ro‘g‘li»sining ayrim namunalarini qalamga olish ishlari esa, XIX asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. 1853- yilda ko‘chirilgan, K.P.Kaufman kolleksiyasida 321-inventar raqami ostida saqlanayotgan qo‘lyozma, shuningdek, 1936- yilda Hodi Zarif topgan yana bir boshqa qo‘lyozma 3 bunga dalil bo‘la oladi. Bu o‘rinda 1870-yilda general-mayor A.K.Abramov tashkil etgan Iskandarko‘l ekspeditsiyasi kundaligidagi tarjimon Abdurahmon Mustajirov tomonidan o‘zbek tilida yozib olingan «Go‘ro‘g‘li» dostoni bir parchasi 1 Тахмасиб М. Проблема народности азербайджанских дастанов и современное состояние исследования их // Вопросы изучения эпоса народов СССР. Москва: Наука, 1958. – С. 180. 2 Qarang: Короглы Х. Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. – Москва: Наука, 1983. – С. 169–247. 3 Qarang: Зарифов Х. Т. К изучению узбекского народного эпоса // Вопросы изучения эпоса народов СССР. – Москва: Наука, 1958. – С. 122. |