Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 142 –
– 143 – Folklorning boshqa janrlari kabi ertaklar ham xalq ommasi tomonidan ijod qilinib, asrlar mobaynida og‘izdan og‘izga o‘tib ommalashishi natijasida an’anaviy epik syujetlarning badiiy evolyutsiyasi ta’minlanadi. Ertak janriga mansub matnlar ko‘pincha, xalq nasrining bu janriga oid asarlarni yaxshi biladigan, so‘z san’atini yuksak darajada egallagan professional ertakchilar tomonidan maromiga yetkazib ijro etilishi tufayli sayqallanib kelgan. O‘zbek xalqi orasida ertak janriga mansub folklor asarlari nomini ifodalash maqsadida, asosan, quyidagi ikki atama faol qo‘llaniladi: «Ertak» – o‘zbeklar istiqomat qiladigan barcha hududlarda keng tarqalgan atama bo‘lib, xalq og‘zaki badiiy ijodining to‘qima va xayoliy uydirmaga asoslangan, sehrli sarguzasht, fantastik talqin va maishiy mazmundagi epik turga mansub asar ma’nosida qo‘llaniladi. Bu termin mazkur janr nomini ifodalovchi eng qadimiy atamalardandir. XI asrning mashhur tilshunos olimi Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida bu atama «etuk» tarzida qayd etilgan: «Etuk – hikoya, ertak; biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so‘z qo‘llanadi. Asli bir narsani hikoya qilishdan olingan». 1 «Ertak», «ertaki», «irtaki» atamalari folklorning epik turiga mansub nasriy janrlaridan birining nomi sifatida ko‘pgina turkiy xalqlar, xususan, o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq, uyg‘ur, qirg‘iz, oltoy tillarida faol qo‘llaniladi. Ertak atamasi qadimgi turkiylar lahjasida «hazillash- moq», «so‘zlamoq», «hikoya qilmoq», «kuylamoq» ma’nolarida qo‘llanilgan va muayyan darajada omonimik mohiyat kasb etgan «ar//yer//ir//or» arxaik o‘zak-leksemasiga 1 Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. 1-tom. – Toshkent: Fan, 1960. – B.98. – 143 – «-ta» yasovchi qo‘shimchasini qo‘shish orqali fe’lning buyruq maylidagi shakli – «biror narsani hikoya qil», «muayyan voqeani so‘zlab ber» ma’nosidagi «arta//yerta//irta» fe’li hosil qilingan. Ana shu leksemaga proturkiylar tilidagi harakat nomi yasovchi «-q»//-k» affiksini qo‘shish natijasida xayoliy uydirma va fantastik tasvir asosiga qurilgan folklor janri nomini bildiruvchi «ertak» atamasi yuzaga kelgan. «Cho‘pchak» – ertak ma’nosini anglatuvchi bu atama, asosan, Toshkent shahri va uning atroflaridagi qishloqlarda qo‘llanib kelingan. «Cho‘pchak» atamasi muayyan fonetik o‘zgarishlarga uchragan holda boshqa turkiy xalqlar tilida ham ishlatiladi. Masalan, oltoy tilida «chörchök» (ya’ni «cho‘rchək») so‘zi «afsona», «ertak», «masal» ma’nolarini anglatsa, «chörchöktö» fe’li «ertak aytmoq» ma’nosini bildiradi. 1 Alisher Navoiy asarlarida bu so‘z «cho‘rchak» shaklida «afsona, ertak» ma’nolarda qo‘llanilgan. Samarqand va Farg‘ona vodiysining ayrim joylarida, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida «matal», Buxoro va Navoiy viloyatlarida «ushuk», Xorazm viloyati aholisi shevasida «vorsoqi» so‘zi «ertak» ma’nosida ishlatiladi. Yüklə 4,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|