Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Lirik qo‘shiqlarining badiiy xususiyatlari
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O‘zak ramzlar.
| 2. Lirik qo‘shiqlarining badiiy xususiyatlari.
Lirik qo‘shiq hajmining kichikligi matndagi har bir so‘z zimmasiga boshqa janrlarga nisbatan ortiqroq badiiy «yuk» beradi. Poetik – 196 – – 197 – san’atlar orasida ramz birgina so‘z orqali keng mazmun ifodalash imkoniyatiga ega. Bu esa aynan qo‘shiq janrining talablariga mos keladi. Lirik qo‘shiqlarda ramzning boshqa poetik san’atlarga nisbatan keng qo‘llanilishini shu sabab bilan ham izohlash mumkin. Poetik ramz qo‘shiqlardagi mavhum tushunchalarni, anglatish qiyin bo‘lgan nozik tuyg‘ularni, turli ruhiy holatlarni bir yoki bir necha so‘z orqali ifodalash imkoniyatini beradi. Qo‘shiqning ohangdorligini ta’minlaydi, badiiy qimmatini oshiradi. Lirik qo‘shiqlarda qo‘llaniluvchi poetik ramzning ikki muhim tipini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. O‘zak ramzlar. 2. Vaziyat ramzlar. O‘zak ramzlar. Ramziy obrazlarning bu ikki tipini qarama-qarshi qutblar sifatida qaramaslik lozim. Ular qo‘shiqning jonli ijro jarayoni davomida bir-birini to‘ldiradi, biri ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq yuradi. Ramziy obrazning barcha qo‘shiqlar uchun umumiy bo‘lgan an’anaviy tub poetik ma’noli shakli o‘zak ramz hisoblanadi. «O‘zak» atamasi tilshunoslikdan olingan. Ma’lumki, aglyutinativ tillar (jumladan, o‘zbek tili)da so‘z asosini o‘zak tashkil etadi. O‘zakka turli so‘z yasovchi qo‘shimchalar birikib yangi ma’noli so‘zlar hosil bo‘ladi. Sintaktik munosabatni bildiruvchi qo‘shimchalar esa so‘zlarni bir-biriga bog‘lovchi vosita vazifasini bajaradi. Tildagi o‘zak so‘z kabi o‘zak ramz ham muayyan matnda turli sifat, belgilar bilan kelib o‘z poetik ma’nosini u yoki bu bu tarzda kengaytiradi, oydinlashtiradi. Masalan: ro‘mol obrazining barcha qo‘shiqlar uchun tub ramziy ma’nosi «oila». Ammo ro‘mol u yoki bu qo‘shiq tarkibida turli sifat, holatlarda tasvirlanadi. Misol uchun ushbu to‘rtlikni olib ko‘raylik: – 197 – Ro‘molini yuvdirdim, omon yor, Qora tolga ildirdim, omon yor. Qora toli qurisin, omon yor, Qaroqchiga oldirdim, omon yor. Qo‘shiq tarkibida o‘zak ramzlar: «ro‘mol» – oila, «tol» – oshiq yigit tub ramziy ma’noga ega. «Ro‘molimni yuvdirdim» misrasida «yuvdirdim», «qora tolga ildirdim» misrasidagi «ildirdim» o‘zak ramz «qo‘shimcha»lari hisoblanib, bu so‘zlar ramziy obrazning ushbu qo‘shiqdagi badiiy mazmunini yanada aniqlashuviga yordam bermoqda. Matnda «qo‘shimcha»lar o‘zak ramz ma’nosi bilan bog‘liq ramziy mazmun olmoqda. Ya’ni: «yuvilgan ro‘mol tolga ilindi», lirik qahramon – ma’shuqa «oshiq yigitga ishonib, unga o‘z qalbini bag‘ishladi. Shirin oila, baxtli turmush quramiz, deb o‘yladi. Lekin ma’shuq bevafolik qildi. Ma’shuqa: «Qora toli qurisin, qaroqchiga oldirdim» deb «ro‘molidan» – «oila haqidagi shirin orzu-istaklaridan ayrilganligini» kuylamoqda. Qo‘shiqda «ro‘mol» tub o‘zak ma’nosini «qo‘shimcha»lar yordamida kengaytirib, «oila haqidagi o‘y, sevgi» poetik ma’noga ega bo‘lmoqda. «Tol» an’anaviy «oshiq» ma’nosida kelmoqda. O‘zak ramz lirik qo‘shiqlarda qo‘llaniluvchi asosiy ramz bo‘lib, uning yetakchi xossalari sifatida quyidagilarni sanash mumkin: a) o‘zak ramz asrlar davomida shakllanib, tarixan xalqning qadimiy mif, turli e’tiqodiy dunyoqarashlariga borib bog‘lanadi. Chunki «Har qanday mif ramz, lekin hamma ramzlar mif emas» (A.F.Losev); b) o‘zak ramz barqaror shakl va mazmunga ega; d) o‘zak ramz poetik ma’nosi obraz ichida yashirin keladi. Muayyan matnda bu yashirin poetik ma’no xalqning ushbu obraz haqidagi tasavvur, tushunchalari asosida anglashiladi; e) ramz obrazning poetik va lug‘aviy ma’nosi o‘rtasida bilvosita bog‘lanish mavjud. Obraz bilan |