Allah'ın Mütekellim, Kur'ân'ın Allah Kelâmı Oluşu Kur'ân'ın Yaratılmışlığı Etrafındaki Görüşler 3

2. Anlama ve Yorumun Nasıllığı Sorunu

Anlam, metnin içinde olduğuna göre yorumcunun görevi bunu bulup ortaya çıkarmaktır. ¹⁶² Yaratıcı bir yorumda önceden kavrayama­dığımız bir takım anlamların örtüsü kaldırılmış olmaktadır. Yeni yo­rum hazmedildikten sonra insan bilinci aynı kalmamaktadır. ¹⁶³ Dolayı­sıyla yorum, bir bakıma metnin niyetinin yeniden kurulması demek olup ¹⁶⁴ doğrudan "dil"in doğası ve tarihiyle irtibatlıdır. ¹⁶⁵

Mezheplerin, nassların anlamını ortaya çıkarma çabaları, sonuçta cümle ve kelimelerin analiz edilmesiyle gerçekleşmektedir. Anlam, ken­dini düzenli cümle içinde sunduğuna ve cümleler kelimelerden oluştu­ğuna göre, kelimenin asıl manası hakkında ipucu veren etimoloji, se­mantik analizlere de girmek suretiyle metnin muradına ulaşmada büyük rol oynamaktadır. Nitekim ilerdeki bir başlıkta, Bâkıllânî ve Kâdî Abdülcebbâr'ın Kur'ân'ın yaratılmış olup olmadığı tartışmalarında (haleka) kelimesine yükledikleri anlamı tahlil etmemizin nedeni de budur.

Kelimenin anlamının somut olarak tanımlanması, eş değerli söz­cüklere bakılması, kelimenin zıt anlamlısı ile anlamın aydınlatılması, kelimeler arası ilişkilerle anlamın bulunmaya çalışılması, kelimelerin din dışı normal konumlarındaki kullanılışlarının belirlenmesi, anlama ve yorumun nasıllığı sorusunun bazı cevaplarını içermektedir ve ma­nanın çözümlenmesi için önemlidir. ¹⁶⁶ Modern ifade ile Syntaxe da cümlelerin nasıl oluşacağını, sıralanacağını bildiren gramer kolu olup ¹⁶⁷ özellikle mantıkî ve matematiksel dil olan yazı dilinde gözeti­lir. ¹⁶⁸ Buna göre metni yorumlarken dilin sözcüklerinin düzenleniş tar­zıyla ilgili sentaktik yönüyle, sözcüklerin ne anlama geldiği veya işa­ret ettiği konusunu ele alan semantik yönü manayı belirlemede vazgeçilmez dilbilimsel unsurlardır. ¹⁶⁹ Tüm nahiv kitaplarında cümle ve unsurları kurallarıyla birlikte ele alınırken anlamın bu matematiksel boyutunun yanında, Arapça'nın inceliklerini ve mananın, nahvin mantıksal dilinden gizli kalmış yönlerini açığa vuran belagat ilmi, ¹⁷⁰ denileni ve özellikle denilmek istenileni ortaya koymada vazgeçilmez bir dilsel araç konumundadır.

Anlaşılmaya konu olan metin, gerçekten anlamaya konu mu ol­maktadır? Yoksa her anlama çabası esasen bir yorum mudur? Yani an­lamaya çalışan muhatap kendinden bir şeyler katmadan metnin anla­mını, yine metnin içinde kurabilir mi? Yoksa kişi kendi zihin, zeka, akıl yapısı, aldığı kültür, sosyal çevresi, tarihî şartlar ve diğer etken­lerden bir yönüyle zaten belirlenmişliğî içinde metni anlamaya çalışır­ken bunlardan bir şeyler katma durumunda mıdır? Eğer böyle olursa metin, muhatap tarafından yorumlanmış nesne olmaktadır ve sonuç­ta bir metni nesnel, objektif ve şartların belirlemesi dışında okuma imikanı yok sayılmaktadır.

Hem söz sahiplerinin/yazarlarının hem de o sözü anlama duru­munda olanların zaman ve mekan bakımından kuşatılmış olmaları düşünüldüğünde bîr metni anlamanın iki halinden bahsetmek müm­kündür. Birincisi metne muhatap olan kendini metnin yazarı yerine oyarak metni kendi içinde kurmaya, objektif ve nesnel anlamı bulmaya çalışır. Bu halin imkânı da ayrı bir sorundur. Zira yazarın psikolojik gerek sosyal şartlarını muhatabın taşıma ve anlaması onunla ne kadar örtüşecektir? Veya yazarın muradı okurun kendi yerine geçmesini istemek midir? Ayrıca kişinin kendisini, kendisine ait fıtrî şartlarla dışa dönük (sosyal, kültürel, mezhebi) şartlardan bembeyaz bir sayfa gibi kopuk, bağımsız ve etkileşimden uzak görmesi mümkün müdür? Eleştirel nitelikteki bu sorularla birlikte bu yönte­me yönelmenin, bir metni anlamak ve söz sahibinin muradını anla­mada vazgeçilmez olduğu da gözden uzak tutulmamalıdır. Ayrıca her sözün bir bağlamı olmakla birlikte her metni muhatabın bağlamına terk etme zorunluluğu da yoktur. Bu takdirde elde söyleyen ya da söylemek isteyen bir metinden daha çok muhatabın tarihsel ve zihin­sel ortamına terk edilmiş, esasen kendisi tarihsel kılınmış bir metin­den söz etmek gerekecektir. Öyleyse açık eleştirileri ile birlikte bu yöntem tamamen vazgeçilecek türden değildir. Yöntemin nerede, hangi şartlarda ve durumlarda nasıl kullanılacağı ve uygulanacağı iyi tespit edilmek suretiyle kullanılması gerekmektedir, ikinci hale göre muhatap, metinden kastedileni yazardan daha iyi anlayabilir ve çözümleyebilir, yazan aşabilir. Ya da böyle bir durum olmadan metni içinde bulunduğu bilgi birikimi, mezhebî yapısı, dünya görüşü, sos­yal durum, hatta ekonomik yapının kendisini belirlemesi ile birlikte ve buradan bakarak anlama durumunda olur. Bunu yaparken kendi şart ve birikimlerini de anlama ediminin içine yerleştirir. Bu anlayışa göre biz şartları belirlemeden ve tarihin yapıcısı olmadan şartlar ve tarih bizi belirlemektedir. Bu yaklaşımla birlikte bir metni nesnel ve objektif, anlamı onun kendi içinde kurarak ortaya çıkarma söz konu­su olamaz. Esasen kişinin, nitelikleri geçen şartlardan kendisini arın­dırarak bir metni anlama imkânı yoktur. Kişi bilgi birikimince metni anlayabilir ve değişik anlamlara nüfuz edebilir. Ancak bu durumda ortaya çıkan şeyin artık anlaşılmaya çalışılan metin olup olmadığı kuşkusu vardır. Kişinin kendi anlayışını metne giydirmesi gibi bir du­rum söz konusu olmaktadır. Aynı anda endişe ve vazgeçilmez unsur­lar bir araya geliyorsa olayın kendisini tamamen reddetme yerine iki zıt şeyi farklı yönlere oturtup olumsuzluklarını oralarda gidermek ve böylece vazgeçilmez/terk edilemez unsuru sağlıklı bir biçimde devre­ye girdirmek zorunluluğu vardır.

Netice itibariyle metin, yorumu doğrulamak için başvurulacak bir parametre olmaktan çok, yorumun sonuç olarak ortaya çıktığı şeydir. ¹⁷¹

Kişinin içinde yetiştiği kültürel, sosyal ve siyasal çevrenin kendi­ni etkilememesinin imkânsızlığından hareketle nassı edindiği önbilgi ve yargılarla anlama ve buna bağlanıp kalma zorunluluğu yoktur. Esa­sen önyargı tamamen olumsuz bir anlamı içermemektedir, hayat için­de insan yeteneklerinin ilk yönelmişliğidir. Bir düşünür gelenekten, toplumdan ve çevresindeki mümkün tüm etkenlerden tümüyle bağımsızlaşamaz. Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda başka bilgi' ve bakışları, nassı anlarken değişik anlama projeleri olarak gör­mek ve bunlar arasında bilinçli karşılaştırmalı ve eleştirel bakışla ter­cihler yapmak mümkün olmalıdır. ¹⁷² Öyleyse kişinin kendini içinde bulunduğu tarihsel şartlar, kendini etkilese bile nihai anlamda belirlememelidir. Diğer anlama proje ve sistemlerini,- kendi bakış açısıyla birlikte ortaya çıkacak bir uzlaşmanın ilk adımları ve gerekli araçları olarak görmelidir. Esasen bizzat Kur'ân'ı anlama çabasının kendisi­nin, toplum, dil, kültür ve insani hayatı çevreleyen bütün unsurlara gömülü oluşu nesnelci, tarafsız anlama tezini dışlamaktadır, Kur'ân'ın tek anlamla kalmamasının nedeni budur. Anlamın doğrudan doğruya bilgi birikimi ile ilgisi vardır. ¹⁷³ Tarih içinde gerek kelâmı, gerek fıkhı alanda sonradan farklı sistemleri ve ekolleri benimseyen âlimler bu­nun güzel misalini de vermişlerdir.

Son yüzyılda Gadamer'de temsilciliğini gösterdiği kadarıyla ön­yargılar, hakikatin önünde engel değil, dünyaya açılma noktalarıdır. Bu yaklaşımda önyargıları ortadan kaldırmak mümkün olmadığı gibi böyle bir girişimde bulunmak önyargıları gizlemekten başka bir işe yaramayacaktır. ¹⁷⁴ Buna göre her anlama önyargılar tarafından yön­lendirilecektir. Yapılması gereken meşru olan önyargılarla meşru ol­mayanların, kor önyargılarla aydınlatıcı önyargıların nasıl ayırt edile­ceğidir. Kişinin kendi önyargılarını hesaba katarak başkasını anlama­ya çalışmada bir ufuklar kaynaşması meydana gelmektedir. Doğru an­lama açık sorgulama ile mümkündür. Okuyan ve anlamaya çalışan öncelikle kendi önyargılarını gözden geçirmeli, bunların kökenlerini ve yeterliliklerini sorgulamalıdır. Nassları anlamaya çalışanın zihninle tüm metnin nasıl anlaşılacağına dair bir proje ve sistem içerisinde er bulacak bir anlama taslağı mevcuttur. Buna ön proje denilirse, an­ama ilerledikçe ve karşı yönlendirmeler geldikçe bu projelerle yarış alinde denilebilecek ön proje kendini sürekli düzeltme halinde olaçaktır. ¹⁷⁵ Ancak kapalı doğrulama sistemi denilebilecek kendi mezhe­bi yapısı ve çerçevesinden ayrılmadığı önyargılarının belirlediği sis­tem ile karşı taraftan gelecek eleştiri ve sorulan ya da kendisinin yap­ması gereken sorgulamaları ve soruları sormaz ve gerçekleştirmezse ilk ve ön anlamalarını düzeltme imkânını bulmak asla mümkün ol­maz. Bunun için kendisine açık sorular sormakla birlikte kendi siste­minde önemli değişikleri öngörebilecek gerçekçi sorgulamalarda da bulunmak gerekmektedir.

Bütünü elde mevcut bir metnin belli bir bölümünün herhangi bir yorumunu, metnin diğer bölümlerince desteklendiğinde kabul etme imkânı vardır, metnin bir başka bölümünce çürütüldüğünde ise bu yorum reddedilmelidir. Bu anlamda metnin içsel tutarlılığı, anlama konumunda bulunan muhatabın başka türlü denetlenmesi imkânsız yönelişlerini denetlemiş olmaktadır. ¹⁷⁶ O halde dilsel düzeyde incelen­me durumunda olan bir metin, unsurlarından her biri üzerinde düşü­nülerek anlaşılmaya çalışılmalıdır, ancak bunları da tam olarak gör­mek için yeniden bütüne dönmek ve onu göz önünde bulundurmak gerekmektedir. ¹⁷⁷