Amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik

O’zbekistonda sirologiya fanining rivojlanish tarixi

Sitologiya (citos... va ...logos) — hujayra haqidagi fan. Hujayralarning tuzilishi va funksiyasini, koʻp hujayrali, shuningdek, bir hujayrali organizmlardagi aʼzo va toʻqimalarning oʻzaro bogʻlanishi va munosabatlarini oʻrganadi. Barcha tirik mavjudotlarning eng muhim tarkibiy kismi boʻlgan hujayrani oʻrganish bilan S. biologiya fanlari orasida markaziy oʻrinni egallaydi; u oʻsimliklar gistologiyasi, anatomiyasi, fiziologiya, genetika, biokimyo, mikrobiologiya va boshqa fanlar bilan uzviy bogʻlangan. Organizmning hujayra tuzilishini oʻrganish 17-asrdan olimlar R.Guk, M.Malpigi, A.Levenguk (1632— 1723) tomonidan boshlangan edi.

S.ning taraqkiyoti hujayra tadqiqoti usullarining rivoji bilan bogʻliq. 19-asrga kelib butun organik dunyo uchun yagona hujayra nazariyasi yaratildi (T.Shvann, 1838). Hujayra nazariyasining yaratilishi hujayrani barcha tirik organizmlarning asosi sifatida oʻrganish uchun turtki boʻddi. 19-asr oʻrtalaridan hujayralar strukturasini fiksatsiya qilish, yaʼni kimyoviy moddalar va fizik omillar taʼsir ettirish yoʻli bilan shu strukturani saqlash va toʻqimalarni boʻyashning har xil usullari qoʻllanila boshladi. S.ning keyingi rivojlanishiga nemis patologi R.Virxovshsht "sellyulyar patologiya" haqidagi taʼlimoti sabab boʻldi (1858), Virxov hayvon organizmi hujayralar majmuidan iborat, shulardan har biri hayotning barcha xossalariga ega va har bir xujayra fakat hujayradan rivojlanadi degan fikrni olgʻa surdi. 19-asrning oxirida protoplazmaning doimiy tarkibiy qismlari (organoidlari); sentrosomalar, mitoxondriyalar, toʻrsimon apparat yoki Golji kompleksi, shuningdek, hujayra yadrosidagi nuklein kislota aniqlandi. Hujayraning kariokinetik boʻlinishini (qarang Mitoz) avval oʻsimliklarda, keyin hayvonlarda kashf qilindi. Xromosomaning individuallik nazariyasi va soni turgʻunligi qoidasi yaratildi. Jinsiy hujayralar rivojlanishida xromosomalar soni reduksiyasi jarayoni kashf qilindi. Rus sitologi S.G.Navashin (1898) yopiq urugʻli oʻsimliklarda qoʻsh urugʻlanish hodisasini aniqladi.

Hujayra fiziologiyasini tadqiq qilishda ham katta ishlar qilindi. I.I.Mechnikov fagotsitoz jarayonini topdi. Oʻsimlik va hayvon hujayralarining tanlab oʻtkazuvchanlik xususiyati kashf qilindi. Membrananing oʻtkazuvchanlik nazariyasi paydo boʻldi. Hujayrani tiriklayin boʻyash usullari ishlab chiqildi.

2 0-asrning boshidan hujayrani tadqiq etishda ultrabinafsha nurlar va flyuoressent mikroskopiyasi, 1941 yildan faza — kontrastli mikroskopiya qoʻllanildi. Sitokimyoviy tahlillarning yangi usullari ishlab chiqildi. Hujayra ustida har xil tadqiqotlar oʻtkazishga yordam beruvchi mikromanipulyatorlar yuzaga keldi. 20-asrning birinchi choragida xujayra strukturasining funksional roli aniqlandi. Oʻsimlik hujayralarida vakuolyar sistema rivojlanishi va plastidalardan kraxmal hosil boʻlishi kuzatildi.

Mendel qonunlarini qayta kashf qilinishi S. rivojiga katta taʼsir koʻrsatdi. Jinsiy aʼzolar va somatik hujayralar yadrosida kechadigan jarayonlarni oʻrganish natijasida irsiyatning xromosoma nazariyasi yaratildi; sitogenetika soha boʻlib ajraldi.

20-asrga kelib S.ning jadal rivojlanishiga yangi usullar (elektron mikroskopiya, izotop indikatorlar, hujayralarni sunʼiy oʻstirish va boshqalar) asos boʻldi. Hujayraning yangi ultramikroskopik komponentlari, hujayrani tashqi muhitdan ajratib turadigan plazmatik yoki hujayraviy membrana va h.k. kashf qilindi. Submikroskopik tadqiqotlar hujayralarni eukariotlar vaprokariotlar guruhiga (shunga koʻra organizmlarni ham) ajratish imkoniyatini berdi.

Hujayraning tarkibiy qismlarini ajratib olish usullarini takomillashtirish, biokimyoning analitik va dinamik usullarini S.ga tadbiq etish hujayraning kimyoviy topografiyasi va uning tarkibiy qismini, biokimyoviy roli hamda funksional ahamiyatini aniqlashga olib keldi. Hujayraning genetik funksiyasini oʻrganishda yadro va hujayraning sitoplazmatik tarkibida DNK borligini aniklash katta ahamiyatga ega boʻldi.

Hozirgi S.ning asosiy vazifalari hujayraning mikroskopik va submikroskopik strukturasi hamda kimyoviy tarkibini, hujayralar strukturalarining funksiyalari va ularning oʻzaro taʼsirini, moddalarning hujayraga oʻtishi va undan ajralib chiqish usullari hamda membrananing bu jarayonlardagi rolini, mikroorganizmlarning nerv va gumoral omillari hamda tashqi muxit omillariga hujayralarning reaksiya koʻrsatishini, uning qoʻzgʻalishini qabul qilishi va oʻtkazishini, hujayraning bir-biriga oʻzaro taʼsirini, uning shikastlaydigan taʼsirotga koʻrsatadigan reaksiyasini, hujayraning yadro va sitoplazmatik-genetik apparati va irsiy kasalliklarda uning oʻzgarishini, hujayralarning viruslar bilan munosabatini, normal hujayralarning oʻsma (rak) hujayralariga aylanishi, hujayra sistemasining paydo boʻlishi hamda evolyutsiyasi va boshqa masa-lalarni urganishsan iborat. S.ning sitogenetika, sitoekologiya, radiatsion S., onkologik S. va boshqa tarmoqdari bor. Hozirgi respublikamizdagi mavjud tibbiyot institutlarda S. gistologiya bilan qoʻshib oʻqitiladi. Oʻzbekiston FAning "Oʻzbekistan biologiya jurnali" va boshqa nashrlarda S. masalalari yoritiladi (yana q. Hujayra).

O‘zbekistonda gistologiya fanini bir necha sohalarida chuqur zaminiy ishlar bajarildi, ayrim hal qilinmagan, oxiriga yetkazilmagan g‘oyalar to‘ldirildi, sitologiya, umumiy va xususy gistologiyaning ayrim qismlari bo‘yicha gisto-sitofiziologik yo‘nalishlarda olib borilgan ishlar gistologiyani tamomila yangi fikrlar, yangi gipotezalar bilan boyitdi. Hazm, siydik, endokrin a’zolar sito-gistofizioliyasi, kompensatormoslashuv reaksiyasi va x.k. dunyo miqyosidagi betakror ishlar hisoblanadi. Bu yerda ikki narsani alohida ta’kidlash darkor. Dunyoda birinchi marta a’zolararo, tizimlararo bog‘liqlikni o‘rganish (fiziologik, biokimeviy ko‘rsatkichlar bilan birga) yo‘lga qo‘yildi. Pirovard natijada a’zolar va tizimlararo darajada (noyob usullar bilan ishlash natijasi) juda ko‘p ilmiy bahslar Toshkentda o‘z yechimini topdi. Toshkent gistologlari chuqur ilmiy yo‘nalishlar bilan yuksak cho‘qqilarga erishdilar. Asosiy ilmiy yo‘nalishlar neyrogistologiya, sitologiya-sitogenetika, filoontogenez, regeneratsiya va differensirovka, radiatsiya va ekstremal omillar ta’siri, kompensator-moslashuv jarayonlari va ularning asoslari, sekretsiya, so‘rilish, filtratsiya, biologik to‘siqlar, immunomorfologiya va shu kabilardan iborat bo‘lib qoldi. Har bir ilmiy yo‘nalish qator-qator qoniniyatlarni ochib berdi. Bu yo‘nalishlar bo‘yicha hamma ichki a’zolar gistofunksional holatlarda o‘rganib chiqildi, eng muhimi, bu o‘rganishlar o‘ta zamonaviy usullarda olib borildi: avtoradiografiya, sito-gistoximiya, morfometriya, sitofotometriya, elektronmikroskopiya, eng nodir 10 elektronmikroskopik sitoximiya keng qo‘llanildi. Shu bilan birga fiziologik, bioximiyaviy, sitogenetik usullar ham keng ishlatildi. Deyarli hamma zaminiy fanlar ichki kasallik, jarroxlik, pediatriya kabi ko‘pgina klinik fanlar bilan keng hamkorlik qila boshladi. Shuning uchun ham gistologiya fani tibbiy-zaminiy fanlar ichida yetakchi o‘ringa chiqib oldi. Gistologiya fani sohasida ToshDavTI gistologiya kafedrasi va uning qoshidagi ilmiy labaratoriya mudiri akademik K. A. Zufarov yaratgan o‘zbek gistologlar maktabi dunyoga mashhur maktablar qatoridan joy oldi. Olim va uning shogirdlari tomonidan ona sutining ingichka ichakda so‘rilishi va buyraklarda parchalanshi bo‘yicha kashfiyot yaratildi (1987). Akademik K.A.Zufarovni birgina o‘zi 200 dan ko‘p fan doktorlari va nomzodlarni tayyorladi, 30 dan ko‘p monografiyalar, o‘zbek tilida birinchi "Gistologiya" (1981) darsligini chop egildi Uning rahbarligida dunyoda birinchi to‘liq elektronomikroskopik atlas yaratildi. K.Zufarov labaratoriyasi sobiq Ittifoq respublikalari uchun elektronmikroskopiya bo’yicha ilmiy markaz degan maqomni oldi (1976). Hozirgi vaqtda gistologiya fanini yangi qirralarda boyitishda akademik K.A.Zufarovning shogirdlari, Toshkent Tibbiyot Akademiya kafedralari mudirlari va professorlari A.Yuldashev, Q.I.Rasulov, K.Yu.Nishonov, S.J.Yuldashevlar gastroenterologiya va nefrologiya professorlar, N.X.Shomirzaev pulmonologiya, F.N.Baxodirov, T.K.Najmuddinov gepatologiya sohasida, Q.R.To‘xtaev, M.Abdurahmonovlar gepatologiya va immunomorfologiya sohasida, professorlar B.A.Xidoyatov (BuxMI) endokrinologiya, E.O.Tursunov (ToshPTI) gepatologiya va tibbiy biologik fanlar tarixi sohasida, P.I.Toshxo‘jaev, P.X.Xaliqov, P.R.Alimxo‘jaeva, A.T.Do‘stmatovlar jinsiy tizim va qon yaratuvchi a'zolarga turli moddalar ta'sirini o‘rganish bo‘yicha barakali mehnat qilmoqdalar.

3. 
   Mezokariot hujayralarining
   

Yadro apparatini tashkil qilish tabiatiga ko'ra barcha hujayralar uch guruhga bo'linadi: prokaryotik, mezokaryot va eukaryotik.
Prokaryotik hujayralar yadro qobig'ining yo'qligi, gistonlar ishtirokisiz DNKning katlanması, DNK replikatsiyasining uni-replikon turi, transkripsiyani tashkil qilishning monotsistronik printsipi va uni asosan ijobiy va salbiy teskari aloqa printsipi bilan tartibga solish bilan tavsifla nadi.
Eukaryotik hujayralar esa yadro qobig'ining mavjudligi, aniqrog'i, yadroning murakkab sirt apparati va xromosomalar to'plamini tashkil etuvchi DNK molekulalarining ko'p replikonli replikatsiya turi bilan ajralib turadi. Ushbu molekulalarning qadoqlanishi oqsillar majmuasi yordamida amalga oshiriladi. Qadoqlashning tabiati ko'payish siklining muntazam fazalari orqali hujayralarning o'tishi bilan bog'liq bo'lgan tsiklik o'zgarishlarga uchraydi. Eukariotlarda DNK transkripsiyasi va uni tartibga solish jarayonlari prokariotlarnikidan sezilarli darajada farq qiladi.
Yadro apparatini tashkil qilishda mezokaryot hujayralar, go'yo eukaryotik va prokaryotik hujayralar o'rtasida oraliq joyni egallaydi. Mezokaryotlar, xuddi eukariotlar singari, yadroning sirt apparati yaxshi rivojlangan. DNK molekulalarining xromosomalarga o'ralishi eukaryotik hujayralardagi DNPning tashkil etilishidan sezilarli darajada farq qiladi. Mezokaryotlarda DNK replikatsiyasi va transkripsiyasi mexanizmlari yaxshi tushunilmagan. Shunday qilib, hujayra yadrosida tanqidiy jarayonlar organizmning irsiy holati bilan bog'liq - replikatsiya (DNK biosintezi) va transkripsiya.
Bundan tashqari, yadro farqlangan to'qimalarning hayoti uchun zarur bo'lgan individual oqsillar va fermentlarning manbai hisoblanadi. Hujayraga axborot oqimi bilan bir vaqtda oqsillar sintezini ta'minlash uchun teskari aloqa amalga oshiriladi: sitoplazma - bu yadro, ya'ni yadro hujayraning boshqa qismlari bilan yaqin o'zaro ta'sirda, yadro jarayonlarini birlashtirgan holda ishlaydi. -sitoplazmatik transport va hujayra sitoplazmasi bilan tartibga soluvchi o'zaro ta'sir.

ma'lum bir tilning nutq faoliyatining asosi bo'lgan eng sodda sintaktik modellari, shu ma'noda ushbu tilni ishlatuvchilar bu modellarni kontekst talablariga qarab turli xil o'zgarishlarga duchor qiladilar.

• 
  - atom yadrosi tuzilishining soddalashtirilgan rasmlari, bu oddiy, analitik imkonini beradi matematik yechimlar uni tavsiflovchi turli miqdorlarni aniqlash muammosi ...
  
• 
  - atom yadrolarining o'zaro ta'siri tufayli o'zgarishlar elementar zarralar yoki bir-birlari bilan ...
  

Zamonaviy tabiatshunoslikning boshlanishi

• 
  - zararli ta'siri yadroviy portlash energiyasidan foydalanishga asoslangan o'q-dorilar. Bularga raketalar va torpedalarning yadro kallaklari, yadro bombalari, artilleriya snaryadlari, chuqurlik zaryadlari, minalar kiradi ...
  

Harbiy atamalar lug'ati

• 
  Huquqiy atamalarning lug'ati
  
• 
  - ....
  

Iqtisodiyot va huquqning entsiklopedik lug'ati

• 
  - 1995 yil 20 oktyabrdagi "Atom energiyasidan foydalanish to'g'risida" Federal qonunining ta'rifiga ko'ra, "bo'linadigan yadroviy moddalarni o'z ichiga olgan yoki ko'paytirishga qodir bo'lgan materiallar" ...
  

Katta qonun lug'ati

• 
  - snurps, kichik yadro RNK - geterogen yadro RNK bilan bog'langan kichik yadro RNKning katta guruhi. , yadroning kichik ribonukleoprotein granulalarining bir qismidir ...
  
• 
  - Kichik yadroga qarang ...
  

Molekulyar biologiya va genetika. Izohli lug'at

• 
  - atom elektr stansiyalaridagi avariyalar. Yadro halokatida atrof-muhitning radioaktiv ifloslanishi keskin ortadi ...
  

Ekologik lug'at

• 
  - yadro atomlarining boshqa yadrolar, elementar zarralar yoki gamma kvantlar bilan to'qnashganda o'zgarishi. Og'ir yadrolarni engilroqlari bilan bombardimon qilishda barcha transuranik elementlar olindi ...
  

Metallurgiya ensiklopedik lug'ati

• 
  - "... yadroviy materiallar - bu bo'linuvchi yadro moddalarini o'z ichiga olgan yoki qayta ishlab chiqarishga qodir bo'lgan materiallar; ..." Manba: 21.11.2010 yildagi Federal qonun ...
  

Rasmiy terminologiya

• 
  - yadroning ba'zi xususiyatlarini tavsiflashning taxminiy usullari, yadroni boshqa fizik tizimlar bilan aniqlashga asoslangan, ularning xususiyatlari yaxshi o'rganilgan yoki oddiyroq nazariy asosga ega ...
  
• 
  - elementar zarralar, b-kvantlar yoki bir-biri bilan o'zaro ta'sirlashganda atom yadrolarining o'zgarishi reaktsiyalari. Ernest Ruterfordni birinchi marta 1919 yilda o'rganishni boshlagan ...
  
• 
  
  

Katta ensiklopedik lug'at

• 
  - ma'lum bir tilning eng oddiy sintaktik konstruktsiyalari, ularda ob'ektlar otlar, jarayonlar fe'llar bilan, belgilar esa sifatlar va qo'shimchalar bilan belgilanadi, ulardan bir qator o'zgarishlar orqali hosil bo'ladi ...
  

Izohli tarjima lug'ati

• 
  - nutq faoliyatining asosi bo'lgan eng oddiy sintaktik modellar, chunki ular kontekst talablariga muvofiq turli xil o'zgarishlar uchun ishlatiladi ...
  

Lingvistik atamalar lug'ati

• 
  - 1) semantik xususiyatlar bilan bog'liq bo'lgan grammatik kategoriyalar va tushunchalarga asoslangan yo'nalish ...
  

Tadqiqot usullari va matn tahlili. Malumot lug'ati