Anadolu Türk Beylikleri Sanatı

Ahlat, Anadolu Türk-İslâm tarihinin başlangıç noktasıdır. O, doğudan İç Anadolu’ya ve batıya geçişte sanki bir köprü gibidir. Orta Asya’dan gelen Oğuz boyları bir süre Ahlat’ta kalmış ve daha sonra Anadolu içlerine doğru devam etmişlerdir. Kayı boyunun da bir süre Ahlat’ta kaldığı, sonra Erzincan dolaylarında bir süre ikamet ettikleri, sonrasında da Domaniç yaylasına yerleştikleri bilinmektedir.

Tarihi Eserler

1. Ulu Camii

Haluk Karamağaralı tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkartılan, Ulu Camii olduğu düşünülen, yapı bulunmaktadır (Resim: 1-2). Kazı sonuçlanmadığı için yapının planı, mimarisi ve süslemeleri hakkında bir şey söylemek mümkün değildir.

2. Bayındır Mescidi (Plan: 1)

Yapının Yeri: İki kubbe Mahallesinde, Bayındır kümbetinin kuzey bitişiğindedir (Resim: 3-4).

Yapım Yılı: Bayındır Mescidi, giriş eyvanı doğu köşesindeki (girişin solundaki) kitabe yapının Arapça vakfiyesidir. Girişin sağındaki yazıtta mescidin yapım tarihi olan H. 882 (M. 1477) ile Bayındır Îbn Rüstem’in adı kaydedilmektedir. Mescidin yan duvarında beyaz bir taş üzerinde “Ameli Baba Can” ismi okunmaktadır. Bu, kümbet ve mescidi yapan ustadır.29

Bütünü ile dikdörtgen planlı olan mescit iki bölümden meydana gelmektedir, öndeki giriş eyvanı birinci bölümü teşkil eder, ikinci bölüm ise ibadet mekanıdır.

Öndeki giriş kısmı sivri kemerli bir eyvan şeklindedir. Eyvanın arkasındaki harim kısmı kare plan gösterir ve sivri bir beşik tonozla örtülüdür. Üst örtü, ortadan bir sivri kemerle desteklenmiştir. Giriş eyvanından daha geniş ve yüksektir. Mekanın üzeri dıştan düz bir çatı ile örtülüdür.

Güney duvarında dışa çıkıntı yapan mihrap nişi yer alır. Mihrap nişinin iki tarafında ve altta bulunan pencereler ile doğu penceresi sonradan açılmıştır.30 Üstteki mazgal pencereleri orijinaldir. Ayrıca, kuzey duvarında üç küçük niş vardır. Güney cephe ortasındaki mihrap, dışa çıkıntı yapar.

3. İskender Paşa

Camii (Plan: 2)

Yapının Yeri: Kale mahallesinin güneyinde (Ahlat kalesi surları içinde) bulunmaktadır (Resim: 5). Meyilli bir arazi üzerindedir.

Yapım Yılı: Kapı lentosu üstündeki kemer alınlığında mermer kitabe taşı vardır. Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirlerinden İskender Paşa tarafından H. 972 (M. 1564-65) tarihinde yaptırılmıştır.31 Kanunî’nin Irakeyn Seferi’nden sonra, İskender Paşa’nın uzun süre bu çevrede kaldığı bilinmektedir.32

Kare plan gösteren duvarlar üzerine kubbe ile örtülü bir yapıdır. Cami bütünü ile dikdörtgen planlıdır. Esas ibadet mekanı (harimi) ise karedir. Sade olan harim kısmında kıble duvarında hafif çıkıntılı mihrap yer alır. Mihrabın ortasında üç dilimli kemer şeklinde köşeli mihrap nişi mevcuttur. Mihrap kemeri başlıklı iki sütünceye dayanır. Mahfil kısmına ait olarak duvarda izler görülmektedir. Ancak, bir fikir vermekten uzaktır. Köşe tromplarıyla duvarlara oturtulmuş tek kubbe ile örtülüdür. Ante duvarları haricinde üst örtünün tamamı yıkılmış olan son cemaat yerinin sütunla desteklenen üç bölüm halinde ve her bölümün üzerinin pandantifli kubbelerle örtülü olduğu anlaşılmaktadır.

Cami yapısında duvarlar kesme taştan, kubbe ve tromplar ise tuğladan örülmüştür. Doğu ve batı cephelerinde üçer, güney ve kuzey cephelerinde ikişer penceresi mevcuttur. Ayrıca üstte dört ve kubbe eteğinde sekiz pencere bulunmaktadır.

Son cemaat yerinin kuzeydoğu köşesinde kare kaideye oturan on ikigen kasnak üzerinde silindirik minare gövdesi yükselir. Kasnak bölgesi ile gövdesi çifte bileziğe ayırır. Şerefeye ve külaha geçiş mukarnaslıdır. Külahın üstü daha sonra kaplanmıştır. Bu klasik Osmanlı Cami mimarisine uygun tarzda yapılmış (Merkezi bir kubbe ve son cemaat mahallinde üç küçük kubbe bulunan) bir mabeddir. Camii Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yakın zamanlarda onarılmıştır.

4. Kadı Mahmut Camii (Plan: 3)

Yapının Yeri: Kale içinde yer alan bu camii, İskender Paşa Camii karşısındadır (Resim: 6-7).

Yapım Yılı: Taç kapısı üzerindeki kitabede camii yaptıran Kadı Mahmut’un adı ile H. 992 (M. 1584) tarihi okunmaktadır.33

İskender Paşa Camii’ne benzer bir plan şemasına sahiptir. Kullanılan malzeme bakımından ayrılır. Yapıda kahverenkli Ahlat taşı kullanılmıştır. Cami, bütünü ile dikdörtgendir. Harim kısmı kare bir sahayı kaplamaktadır. Son cemaat yeri kuzey cephede duvarların uzantısı olan ante duvarları ile, bu duvarlar arasına yerleştirilen iki sütunla üç bölüme ayrılmış her bölümün üzeri üç kubbe ile örtülmüştür.

Mahalli geleneğin takip edildiği taş işçiliği yansıtmaktadır.34 Dıştan yüksek kasnaklı, piramidal külahı hatırlatan kubbesi sekiz kenarlıdır (içten kubbe ile örtülüdür). Kareden kubbe yuvarlağına geçiş, sivri kemerli tromplarla sağlanmıştır. Tromplar duvar kalınlığının içinde kaldığından dıştan belli olmaz ve sağır sivri kemerlerle birbirine bağlanır.35

Camiin girişi kuzeydendir. Kare planlı iç mekanın doğu ve batı duvarlarında üç, kuzey ve güney duvarlarında ikişer pencere açılmıştır. Mihrap nişi güney cephesinde poligonal bir çıkıntı teşkil eder (Kıble duvarının iki yanında, başlıklı yarım sütünceler bulunan, dıştan beş köşeli mihrap nişi, içten uç dilimli kemer şeklindedir). Dış duvarlar içlerinde pencereler bulunan sağır, sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir.

Minaresi yıkılmışken son yıllarda kuzeybatı köşede yapılmıştır.

5. Hamamlar

Haluk Karamağaralı tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkartılan iki hamam mevcuttur. İki Kubbe mahallesinde bulunan Çifte Hamam (Resim: 8) ve Harabeşehir mahallesinde bulunan küçük hamam (Resim: 9) XII-XIII. yüzyıllara tarihlendirilmektedir.

6. Akıtlar

Haluk Karamağaralı tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkartılan, mahalli olarak akıt adı verilen, tümülüs tarzında mezar odaları mevcuttur (Resim: 10). Kesme taştan yapılmışlardır. Mazgal pencerelere ve tonoz örtülere sahip kümbet cenazelikleri şeklindedir (Üst kısımları yıkılmış, cenazelik kısmı mevcut kümbet intibaı uyandırmaktadır).

Akıtların bazıları kısmen toprağın üzerinde bulunan gövdeleri ile günümüze kadar sağlam olarak gelmişlerdir. Çökmüş olanlar ise, zeminde bir çukur meydana getirmişlerdir.36

7. Çini Fırınları

Haluk Karamağaralı tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkartılan çini fırınları mevcuttur.37 Ahlat kazılarında elde edilen çini parçalar, teknik, ölçü, biçim, motif ve kompozisyonları, içerdiği konuları açısından Nakış Karamağaralı tarafından yüksek lisans tezi ve makale olarak çalışılmıştır.38

8. Zaviye

Haluk Karamağaralı tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkartılan, Zaviye olduğu düşünülen bir yapı bulunmaktadır (Resim: 11). Muhtemelen XIII. yüzyılda inşa edildiği kabul edilmektedir. Küçük ebatlı hücreleri ve ortada geniş bir mekana sahiptir (Küçük hücrelerin olması, Hoca Ahmet Yesevi’nin 63 yaşından itibaren tekkesinde yeraltında yaşadığı münzevi hayat ile bağlantılı olarak, muhtemelen O’nun tarikatına mensup bir şeyhin zaviyesi olarak değerlendirilmesi gereken bir yapıdır).

9. Şeyh Necmeddin Kümbeti

(Plan: 4)

Yapının Yeri: Ergezen mahallesindeki mezarlıkta, Erzen Hatun Kümbeti’nin güney batısında bulunmaktadır.

Yapım Yılı: Türbede biri kapı lentosu üzerinde, diğeri mukarnaslı kavsaranın üstündeki çerçeve içinde olmak üzere iki kitabesi mevcuttur. Taç kapısı üzerindeki kitabelerine göre; H. 619 (M. 1222) tarihinde, Ramazan ve Şaban aylarında yapılmıştır.39 Ayrıca kapı üzerindeki kitabe Şeyh Necmeddin Havai baba

nın türbe ve tekkesine ait vakfiyeyi ihtiva eder40 (Vakfiyenin Türkçesi; vakfın şartında “Allah ona rahmet etsin” bu mübarek kubbeyi şeyh yaptı… ahaliden… onun sözleri eşit değildir… ve onun ismi Aliyüddin’dir… muhakkak Allah işiten ve bilendir). Kitabeye göre H. 619 (M. 1222) Ramazan ve Şaban aylarında yapılmıştır.41 Kümbet, aynı zamanda şeyhin tekkesiymiş. Şeyh, 1222 yılında öldüğü için, Melik Eşref ve Ahlat Hükümdarı İzzettin Balaban günlerinde yaşamış olduğu anlaşılmaktadır.42 Şeyh Necmeddin Havai Baba Ahlat’ta medfun 9 evliyadan biri olduğu belirtilmektedir.43

Kapının üst seviyesinden itibaren tamamen yıkılmış olan eser 1966-67 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğünce onarılmıştır.44 Bazı düzensizlikleri olan, iki katlı, kare prizma planlı bir yapıdır.45 Kübik gövde, basit silmelerin teşkil ettiği korniş üzerinde yükselen dört vecihli ehrami bir külah ile örtülüdür.46 Kesme taştan yapılmıştır. Cenazeliğin üzeri kuzey-güney ekseninde beşik tonoz ile örtülüdür. Biri batı kenarda (kapının yanında) diğeri doğu kenar ortasında iki mazgal penceresi bulunmaktadır. Arazi seviyesinde olan üst kat kare planlıdır. Girişi doğu yöndedir (Resim: 12-13).

Ahlat kümbetleri içerisinde değişik planlı oluşu ile dikkati çeken Şeyh Necmettin Havai Baba Kümbeti, kümbet mimarisine uygun olarak yapılmış fakat, kare planlı oluşu ile de diğerlerinden ayrılmıştır.47 Eserde tezyinat, ön cephede toplanmıştır. Sade görünümlüdür.

Kümbetin benzeri, İran’da Büyük Selçuklular Dönemi’nde inşa edilen, Gümbed-i Alaviyan (Hamedan), diğer bir benzeri ise Diyarbakır Sultan Sücaeddin (Şüca) Kümbeti’dir.48

10. Usta Şagirt (Ulu Kümbet)

Kümbeti (Plan: 5)

Yapının Yeri: Tatvan yönünden Ahlat’a girişte, yolun sağında (Meydanlık mezarlığının karşısında), Van Gölü’ne yakın yerde, tarlalar içerisinde bulunmaktadır. (Resim: 14)

Yapım Yılı: Kümbetin kitabesi mevcut değildir. Fakat, kuzeydoğusunda kalıntısı mevcut olan Sadi Aka (Ağa) Kümbeti’nin taşlar arasında kitabesi bulunup 1300 (13. yüzyıl sonu) okunmuştur.49 Ancak bu gün mevcut değildir. Yapım tekniği ve süsleme özellikleri dikkate alınarak 1285 yıllarına doğru yapılmış olduğu kabul edilmektedir.50 İlhanlılar zamanında Çobanlı Şeyh Hasan 1340 yılında hanlık mevkiine çıkınca Tebriz’de Usta Şagird adıyla bir mescit yaptırmıştır. Ahlat, Küçük Şeyh Hasan’ın idaresinde olduğuna göre, Usta Şagirt Kümbeti’ni de yaptırması muhtemeldir.51

Kümbet; kare kaideli, silindirik gövdeli, konik külahlı ve iki katlıdır. Ulu Kümbet, Ahlat’taki kümbetlerin en büyüğüdür. A. Gabriel tarafından “Ulu Kümbet” olarak adlandırılmıştır.52 İki katlı olan kümbetin doğu yönündeki merdivenle cenazeliğe inilir. Buranın üzeri aynalı tonoz ile örtülüdür. Alt kat birçok türbeye nispetle büyük ve yüksektir. Cenazeliğini kapısı bir zaruret olarak ön cephede değil, yan kenarda (doğuda) açılmış ve iç veya dış mekanın bozulması önlenmiştir.53 Yüksek kaideli türbelerde bu problem daima bu şekilde halledilmiştir. Kare plandan köşe pahları ile oluşturulan on ikigen ve onu izleyen bilezik üzerinde silindirik gövde yer alır (Resim: 15). Gövdenin üzeri içten kubbe, dıştan konik külah ile örtülüdür.

Üst kata, kuzeydeki karşılıklı (çift taraflı) merdivenle çıkılır. İkinci katta, doğu, batı ve güney yönde birer pencere bulunur. Güneydoğu köşede de küçük üst pencere yer alır. Bu günkü doğal yüzeyden, külah tepesine kadar 20 m. yüksekliğindedir. Cenazelik katı da dahil edilirse bu yüksekliğin toplamı 22.35 metredir.54

Ulu Kümbet, mimari olarak, İran’daki Büyük Selçuklu kümbetlerinden Damgan Cihil Duhteran (1055) Maraga Yuvarlak Kümbet (1167) ve Mil-i Radkan Kümbetleriyle benzerlik göstermektedir.55
Usta-Şagird Kümbeti Ahlat’takilerin ölçüleri bakımından en büyüğü olduğu için olmalı Gabriel tarafından “Ulu Kümbet” olarak isimlendirilmiştir.56 Yapı hakkında H. F. B. Lynch’de bilgiler vermektedir.57

11. Şadi Aka

Kümbeti

Yapının Yeri: Ulu Kümbet’in yanında (Ahlat’a girişte, -müzenin karşısında- yolun hemen kenarında, 19. yüzyılın sonlarında yıkılmış olan Şadi Aka Kümbeti bulunmaktadır.

Yapım Yılı: Varlığından söz edilen kitabesinden dolayı kümbetin Şadi Aka b. Sagur b. Hakan’a ait olduğu ve 1273 tarihini taşıdığı belirtilmiştir.58 Abdurrahim Şerif Beygu, kitabenin tarihiyle ilgili satırını 1300 olarak okumuş ve kitabe sahibini de Emir Şadi Sargur Aka İbn Çağan şeklinde izah etmiştir.59 Ulu Kümbet’in mimari üslubu Şadi Aka’nınki gibi olduğundan, onun da Şadi Aka’nınkine yakın bir tarihte yapıldığı kabul edilmiştir.60

12. Hasan Padişah Kümbeti (Plan: 6)

Yapının Yeri: Harabeşehir’in üst tarafında, Tahtı Süleyman mahallesinin güney ucunda, mezarlığın kenarında, bahçenin bitiminde bulunmaktadır (Resim: 16).

Yapım Yılı: 1966 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce restore edilen61 kümbetin taç kapısı üzerindeki kitabeye göre “Melikü’l-Ümera Hasan Aka” adlı bir Moğol başkanına ait olduğu ve H. 673 Recep (M. 1274 Ocak) ayında inşa edilmiş olduğu anlaşılır. Yazıtta yer alan isimlerden biri de Hasan Ali’dir ki, hükümdarın veziridir.62 Hasan Aka, Hülagü’nün oğlu Abaka Han zamanında yaşamıştır. Hasan Aka’nın Ahlat’ın bağımsız beyi olması mümkündür.63

Kare kaide üzerinde on ikigen taban kısmı ve onun üzerinde silindirik gövde ile konik külahı yükselir.

Doğudan bir kapı ile cenazelik katına girilir. Buranın üzeri, manastır tonozla örtülüdür.64 On ikigen kasnak üzerinde yukarıya doğru yükselen üst katın kuzeyinde, karşılıklı merdivenlerle üst kata çıkılmaktadır. Üst örtü içten kubbedir. Türbenin 1.05 metre kalınlığındaki duvarları, içte ve dışta kesme taşla örülerek araları moloz taş ile doldurulmuştur. Bu tekniğin Anadolu’daki türbelerde genellikle tatbik edildiği tahmin edilmektedir.65

Evliya Çelebi, bu kümbette mumyalar gördüğünden bahseder. Ancak, 1910’larda bir yangın sonucu yandığı belirtilmektedir.66

Ahlat’taki Hasan Padişah Kümbeti’nde Nahçıvan Cuga köyü kümbetinde olduğu gibi, köşeler pahlanarak on iki köşeli bir alt yapı elde edilmiştir.67 Eser Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır.

13. Anonim Türbe I (Plan: 7)

Yapının Yeri: Hasan Padişah Kümbeti’nin kuzeyindedir.

Yapım Yılı: Kitabesi yoktur. Hangi tarihte ve kimin için yapıldığı bilinmemektedir.

Mevcut kısımların şekil ve malzeme olarak, Ahlat’taki diğer kümbetlere benzemesinden dolayı XIII. yüzyılın sonlarında yapıldığı tahmin edilmektedir.68

Kümbetin üst yapısı tamamen yıkılmış ve kaidenin taşları yer yer dökülmüştür. Kare oturtmalık kısmının köşelerinin pahlanması ile on ikigen kasnağa geçilmiştir. Kümbetin mescit katı yoktur.69 Kare şeklindeki cenazelik kısmına doğu cepheden merdivenle inilmekte, kuzey doğu köşedeki kapıdan içeriye girilmektedir. Burası, aynalı tonozla örtülüdür. Doğu, batı ve güney kenarlarda bulunan mazgal şeklindeki havalandırma pencereleri baca şeklinde yukarı doğru uzadıktan sonra kümbetin kaide kısmında pencereler şeklinde dışarı açılmaktadır. Kümbet kaidesinin köşeleri pahlarla daralarak üst kısım oniki kenarlı hale getirilmiştir.
14. Hüseyin

Timur-Esen Tekin

Kümbeti (Plan: 8)

Yapının Yeri: İki Kubbe mahallesindedir. Çifte kümbetlerden eski Ahlat’a yakın olan küçük kümbettir (Resim: 17-18). W. Bachman, bu kümbetten “küçük kümbet” olarak bahseder.70

Yapım Yılı: Giriş kapısının üzerindeki (kuzeydeki) lentoda nesih yazılı kitabede Boğatay Aka’nın oğlu Hüseyin Timur’un H.680 Recep (M.1279 Kasım) ayında şehit olduğu yazılıdır. Bu tarihte de yapılmış olmalıdır.71 Doğu penceresi lentosu üzerindeki kitabede ise; Hüsameddin Hüseyin Akakızı Esen Tekin Hatun’un H. 678 Şevval (M. 1280 Şubat) ayında vefat ettiği yazılıdır. Batı penceresi lentosunda Ayet (Kur’an-ı Kerim 3/18), Türkçesi; “Allah’tan başka şahit yoktur”güney penceresi lentosunda Hadis, Türkçesi; Resulullah buyurdu ki “kul taktirin eseridir”, yazılıdır.72

Kübik oturmalıklarının üst köşeleri pahlanarak on altıgen planlı bir kaide hazırlanmış, bunun üzerine silindirik gövde, içten kubbe ve dıştan konik külah oturtulmuştur.73

Doğu yönden merdivenle inilen cenazelik kısmı kare planlıdır. Burasının üzeri geçme (manastır) tonozla örtülüdür. Güney duvarına sivri kemerli derin bir niş açılmıştır, içerisi doğu, batı ve güney yönde bulunan mazgal pencerelerle aydınlatılmaktadır.

Kuzeydeki mescit katı girişine karşılıklı merdivenlerle çıkılır. Giriş dışında; doğu, batı ve güney yönde birer pencere bulunmaktadır. Ayrıca güney penceresi hizasında ve konik çatının altında bir mazgal penceresi mevcuttur.

Eser 1969’da Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır.

15. Bugatay

Aka74-Şirin Hatun Kümbeti (Plan: 9)

Yapının Yeri: İki Kubbe mahallesindedir. Çifte kümbetlerden yeni Ahlat’a yakın olanıdır (Resim: 19). Hüseyin Timur kümbetinin doğusundadır.

Yapım Yılı: Kümbetin 1281 yılında yapıldığı kabul edilmektedir.75

Emirü’l Kebir şeklinde anılan Boğatay Aka ve Hüseyin Timur’un Uygur asıllı olmaları muhtemeldir. Çünkü Moğollar Dönemi’nde şehirlerin yönetimi genellikle Türk asıllı Uygurlara verilmiştir. Boğatay Aka ailesinin ne gibi felaketler neticesinde katledildikleri bilinmemektedir.76

Kümbet iki katlıdır. Üçgenler vasıtasıyla (oturtmalıkların üst köşeleri pahlanarak) on ikigen planlı kaide üzerine oturtulmuş, silindirik gövdelidir.77 Doğu yönden merdivenle cenazeliğe inilir. Cenazelik kuzey-güney istikametinde beşik tonoz örtülü kare bir mekandır. İçerisi doğu, batı ve güney yöndeki mazgal pencere ile aydınlatılır. İkinci kat girişine çift taraflı asma merdivenle çıkılır. Üst yapı, derin nişlerin içindeki üç pencereye sahiptir. Silindirik gövdenin üzeri; içten kubbe, dıştan konik külahla örtülüdür. Külah ile gövde arasında beş bölüme ayrılmış kuşak bulunmaktadır (Resim: 20).

Gövde içi, alçı üzerine kalem işi bitkisel süslemelerle bezenmiştir. Girişin üzerinde, alçı üzerine ortadaki motife (muhtemelen hayat ağacını simgeleyen bir çiçek demetine) dönük, simetrik, kuyrukları kalkık olarak iki tavus kuşu işlenmiştir.78

Kümbet, İran’daki silindirik gövdeli Damgan Çihil Duhteran (Selçuklular dönemi) kümbetinin mimari geleneğini devam ettirir.79

16. Alimoğlu Hurşit (Yarım)

Kümbet (Plan: 10)

Yapının Yeri: Tahtı Süleyman mahallesinde, Hasan Padişah Kümbeti’nin kuzeybatı yönünde, bahçe içindedir.

Yapım Yılı: Kitabesi yoktur. Mimari şekil ve özelliklerine bakılarak XIII. yüzyıl ikinci yarısına ve üslup özelliklerine bakılarak muhtemelen XIII. yüzyılın son

çeyreğine de tarihlendirilmektedir.80

İki katlıdır. Kare planlı kaidenin üzerinde yükselen dairesel planlı gövde l.5 m. yükseklikten sonra muntazam olarak kesilmektedir, yarım bırakıldığı hissini uyandırmaktadır (Resim: 21).

Doğudan bir kapı ile cenazeliğe girilir. Cenazelik, aynalı tonoz ile örtülüdür. Kaideden on ikigen bir kasnakla silindirik gövdeye geçilir.

İkinci katın girişi kuzey yöndedir. Doğu, batı ve güney yönde birer penceresi bulunmaktadır.

17. Erzen Hatun Kümbeti (Plan: 11)

Yapının Yeri: Erkizan (merkez) mahallesindeki mezarlık içerisinde, Şeyh Necmeddin Havai Baba Kümbeti’nin kuzeydoğusundadır.

Yapım Yılı: Güney ve doğu pencereleri üzerindeki kitabeler ayet yazılarını ihtiva eder. Taç Kapı üzerindeki (kuzey kapı lentosundaki) kitabeye göre H. 799’da (M. 1396-97) vefat eden Emir Ali kızı Erzen Hatun için yapılmıştır.81

Doğu penceresi üzerindeki üç rozetle hareketlendirilen taş üzerinde “Amele Kasım İbn-i Sinan Ali” şeklinde bir usta kitabesi mevcuttur.82 Erzen Hatun, Karakoyunlu Emiri Emir Ali’nin kızıdır ve yapı Karakoyunlular devrine aittir.83 İki katlıdır. Alt kat kare planlı, üst kat ise on ikigen prizmal gövdeli (Resim: 22-23), içten; kubbe, dıştan; on ikigen, iki kademeli konik külahla örtülüdür. Doğu yönden merdivenle inilerek, cenazeliğe girilir. Burası kare planlı, üzeri çapraz tonozla örtülüdür. Doğu, batı ve güney yönlerde mazgal pencerelerle aydınlatılır. Kare oturtmalığın köşeleri pahlanarak onikigen gövdeye geçilmektedir. Kapı ve pencereler arasına, dört ana yön dışındaki cephelere “V” şeklinde ikişer niş açılmıştır (Resim: 24). Mescit katına kuzey yöndeki çift taraflı merdivenlerle çıkılmaktadır. Kuzey yön dışında, üç yöne birer pencere açılmıştır.

Erzen Hatun Kümbeti Anadolu’daki mezar anıtları içerisinde en süslü olanıdır.

18. Keşiş Kümbeti (Plan: 12)

Yapının Yeri: İki kubbe mahallesindedir. Sebebi bilinmemekle birlikte “Keşiş Kümbeti” olarak adlandırılmıştır (Resim: 25).

Yapım Yılı: Kitabesi yoktur. Yapım yılı için farklı görüşler mevcuttur;

Yapı, tarz ve malzemesine bakılarak XII-XV. yüzyıllara,84 yapının genel karakterinden dolayı XIV. yüzyıl sonlarında Karakoyunlu eseri olarak yapıldığını,85 en geç olarak XV yüzyıla ait olduğu86 XIV. yüzyılın ilk yarısına aittir87 şeklinde görüşler bulunmaktadır.

İki katlıdır. Alt kat kare planlıdır. Üst kat ise on ikigen prizmal gövdeli, içten kubbe, dıştan piramit çatıyla örtülüdür. Doğu yönden merdivenle inilen kare planlı cenazeliğin üzeri, doğu-batı yönünde beşik tonozla örtülüdür. Doğu, batı ve güney yönlerden mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Kare kaide köşelerinden on iki kenarlı gövdeye üçgenlerle (pahlarla) geçilmektedir, On ikigen prizmal gövdenin her kenarı Bursa kemeri şeklindeki sathi oyma nişlerle hareketlendirilmiştir. (Resim: 26). Gövde iç yüzeyinde çok belirgin olmayan alçı üzerine kalem işi süslemeler mevcuttur. Mescit katına kuzey yöndeki, karşılıklı (çift taraflı) merdivenle çıkılmaktadır. Doğu, batı, güney cephelerinde pencereler yer alır.

19. Emir Ali Türbesi (Plan: 13)

Yapının Yeri: İki Kubbe mahallesindedir.

Yapım Yılı: Türbenin güney cephesinde, mermerden, kırık bir kitabede “Âli” adından başka bir kelime okunamamaktadır. Tarihlendirilmesi hakkında şu görüşler mevcuttur;

1- Mimari tarzına göre, 12. yüzyıla tarihlendirilir.88

2- Kümbet mimarisinin gerilemeye başladığı bir döneme belki de 18. yüzyıla uygun görülmektedir.89

3- Albert Gabriel’in yapıyı 12. yüzyıla tarihlendirdiği belirtilmektedir.90
4- Yapının genel karakteri itibarıyla XIV. yüzyıla yerleştirilmesi gerekir.91

5- Tarihlendirme olarak, XIV. yüzyıl kabul edilmektedir.92

6- XIV. yüzyıla aittir. Ancak, Ahlat Erzen Hatun (1397) Kümbeti yazıtında Emir Ali’nin kızı olduğu yazılıdır. Eğer kümbet bu şahsa aitse XIV. yüzyıl II. yarısına ve belki de XIV. yüzyıl III. çeyreğine tarihlendirilebilir.93

Kare planlı ana mekanın önünde duvarları kademeli olarak türbeye doğru yükselen üzeri açık dikdörtgen planlı ön mekan vardır (Resim: 27). İçten kubbe, dıştan sekizgen kasnak üzerinde, sekiz kenarlı piramidal külah boğumlu bir alemle nihayetlenir. Tek katlıdır. Ziyaret kısmına (dikdörtgen planlı, güneydeki avluya) doğusundaki kapıdan girilir. Asıl türbenin prizmatik gövdesinin güney cephesi, sivri kemerli eyvan şeklindedir, öndeki küçük avlusuna açılmaktadır. Kümbetin içi Baldeken tarzında dört kemerlidir. İçten kubbe ile örtülü yapıda kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Pandantifler, sağır sivri kemerlerle birbirine bağlanırlar. İç mekanın üç cephesinde küçük nişler vardır.

20. Anonim

(Şirin Hatun)

Türbe II (Plan: 14)

Yapının Yeri: İki Kubbe mahallesindedir.

Yapım Yılı: Kitabesi yoktur. Tarihi hakkında;

1- Yapının genel görünüşü XV. yüzyılda yapıldığı izlenimini bırakır.94

2- En erken, 14 yüzyıl II. çeyreğine tarihlendirilebilir95 görüşleri ortaya atılmıştır.

Kare plânlıdır. Gövdenin üst köşeleri pahlanarak sekizgen kasnağa geçilmiştir, kasnak üzerinde sekizgen kenarlı piramidal çatı ile örtülmüştür. Çatı üzerinde boğum şeklinde alem yer almaktadır (Resim: 28). Ahlat kümbetlerinin değişik bir tipidir. Plân tertibi bakımından Emir Ali Kümbeti’ni andıran bu kümbet, konstrüksiyon bakımından ondan ayrılmaktadır. Adeta Emir Ali Kümbeti’nin bir varyasyonu şeklindedir.96 Taç Kapı cephesinde üç basamaklı çift merdivenle çıkılan sathi Bursa kemerli niş içindedir. Güney cephesinde iki, batıda ise tek pencere açılmıştır, kuzey cephe sağır bırakılmıştır.

21. Bayındır Kümbeti

(Plan: 15)

Yapının Yeri: İki Kubbe mahallesinin batısında, Meydanlık Mezarlığının kuzeyindedir (Resim: 29).

Yapım Yılı: Kümbeti üst taraftan çepeçevre dolaşan kitabede H. 886 (M. 1484) yılı Ramazan ayında ölen Melik Bayındır Bey İbni Rüstem’in mezarı olduğu yazılıdır.97 Uzun kitabe kuşağında Bayındır Bey’in unvanları ve hayat hikayesi verilir. Bayındır Bey, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın torunu Rüstem Bey’in oğludur.98

Kare oturtmalığı köşelerdeki pahlarla on ikigene dönüşür. On ikigenin üzerindeki silindirik gövde, güneye doğru 4/3 nispetinde sütunlar üzerine dekoratif kemerlerle açılarak, üstü mukarnas kornişlere oturan, içten kubbe, dıştan adeta bir mantar gibi taşan konik külahla örtülmüştür. Gövdeye, sekiz adet müstakil, kalın ve bodur tutulmuş kaideli ve başlıklı, kapının iki yanında sağır kısımda gömme iki olmak üzere toplam on kolon sütun ve sütunların altına birer niş yerleştirilmiştir. (Resim: 30-31).