Anadolu Türk Beylikleri Sanatı

Tonoz örtüsünde yörede çokça kullanılan küp dizileri yer alır ve içi sıva ile kaplanmıştır. Süsleme: Saray’ın bugün mevcut olan bezemesi kuzey cephedeki pencere atkı taşı üzerinde ve iki yanında toplanmıştır. Pencerenin doğu ve batısında iki

madalyon yer alır. Yuvarlak madalyonun alt ve üstünde palmet motifleri bulunmaktadır. Ortada, ne olduğu kesinlikle belirlenemeyen (stilize çift başlı kartal olabilir) bir cisme veya motife doğru iki yönden, iki aslan ilerlemektedir. Üç cephede, pencerelerin üst kısmında yer alan bordür yapıyı dolaşmaktadır. Benzer örneklerde yazının yer aldığını gördüğümüz kuşağın, burada da yazı ile bezeli olması gerekir.

Akkoyunlu Dönemi

Zeynel Bey Türbesi

Yapım Yılı-Dönemi: Türbenin kuzeydeki giriş kapısı kavsara kemeri üstünde yer alan kitabede Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın saltanatı yıllarında oğlu Zeynel Bey için yaptırıldığı belirtilir. Tarih verilmemiştir. Ancak Zeynel Bey’in, Akkoyunlularla Osmanlılar arasında cereyan eden Otlukbeli Savaşı’nda (1473)50 şehit düştüğü bilinmektedir. Kendisi için türbenin bu tarihten sonra inşa edilmiş olması gerekir. XV. yüzyılın son çeyreğinde yapılmıştır. Giriş kapısı kavsara kemeri iç yüzünde çini süsleme ustası (yapı ustası da olabilir) olarak Üstad Abdurrahman oğlu Pir Hüseyin adı okunmaktadır. Yapının tanımı: Taşıntısız, dairesel bir alt yapı üzerinde yükselen silindirik gövde genel hatlarıyla ayakta olmakla birlikte harap bir durumdadır. Türbenin içi de yıkıntıdan nasibini almış, mezar odasının örtüsü yıkılmış, kaplama çini levhalar dökülmüş, sanduka ve mezardan hiçbir iz kalmamıştır. Anadolu’da bir benzerini daha göremediğimiz bu yapı, yaklaşan kötü sonuna dur diyecek kurtarıcı eli beklemektedir. Silindirik gövde içten sekizgendir. İçten küresel, dıştan yüksekçe bir kasnak üzeride soğan biçimli bir kubbe ile sonlanır.

Kuzey ve güneydeki iki büyük açıklıktan kuzeydeki kapı, güneydeki penceredir. Kasnak üzerinde üç pencere görülürken, içteki kubbe eteğine açılan 4 pencere çift yüzeyli örtünün ara boşluğuna açılır. Türbenin gövdesi kapı atkı taşı seviyesine (zeminden 4.50 m.) kadar kesme taşla örülüdür. Bu örgünün üzeri tuğla malzemedir. Gövde tuğla ve sırlı tuğla ile kaplanmıştır. Yatay ve dikey şekilde istiflenen bu tuğla ve sırlı tuğlalar gövdeyi kaplarken türbenin dış bezemesini de meydana getirirler. Kasnak, gövdeden daha küçük çaplı tutulmuştur. Çift yüzeyli üst örtünün, dış kısmını oluşturan bu kubbenin, tamamen sırlı tuğla ile kaplı olduğu, benzer örnekleri dikkate alınarak düşünülebilir.

Gövde süslemesi: Üç zikzaklı çizgiyle dört bölümde ele alınan gövde bezemesi, kelimelerin zikzak çizgilere paralel yazılmasıyla ilk bakışta balık sırtı şeklinde bir istiflenme izlenimi verir. Bezemeyi oluşturan kelimeler ile zikzak çizgiler, firuze ve koyu lacivert renkli sırlı tuğlaların dik yerleştirilişi ile meydana getirilmiştir. Bezeme, kapı ve pencerenin de çevresini dolanan bir bordürle sınırlanmıştır.

Gövdede lacivert, turkuvaz; kapı ve pencerede bu renklerin yanı sıra beyaz, siyah, kahverengi veya açık patlıcan moru renklerle, mavinin değişik tonları kullanılmıştır. Türbe girişi ve pencere: Türbenin en dikkat çekici bölümleri hiç şüphesiz kuzeydeki girişle, güneydeki penceredir. Her ikisi de aynı genişlik ve yükseklikte olup, benzer bezemeye sahiptirler. Gövdeyi dolanan çerçeve kuşağı, girişi ve pencereyi çevreleyerek, taçkapıların ana bordürü izlenimini bırakır. Atkı taşı, alınlık, kavsara köşelikleri ve dış kapı aynalığında sırlı parçalarla çini mozaik tekniğinde çeşitli bezemeler meydana getirilmiştir. Derzler kalın bırakılarak harç da bezemeye katılmıştır. Sövelerin dışa bakan yüzlerinin, bitkisel karakterli çini mozaik bezemeye sahip olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Kapı alınlığı, merkezini dokuz kollu yıldızların oluşturduğu geometrik kompozisyonla doldurulmuştur.

Kavsara tonozu çini mozaik kaplamalıdır. Merkezine 12 kollu geometrik motifler sonsuzluk prensibine göre yerleştirilmiştir. Kemer köşeliklerinde rumi bezekli kıvrık dallar, merkez tepeliğinde bir palmet bulunur. Alınlıkta kıvrık dallı zemin üzerine; türbenin kitabesi, iki farklı karakterdeki nesih hatla yazılmıştır. Türbenin içi: İçten sekiz yüzün her birinde dikdörtgen kesitli nişler açılmıştır. Sıva kaplamanın yanı sıra, tabandan yaklaşık 1,50 m. yüksekliğe kadar altıgen çini levhalarla kaplı olduğu anlaşılmaktadır. Sekizgenin üst köşe birleşim yerleri, 7 sırı mukarnas dizisiyle doldurulmuştur. Kubbe kilit taşı çevresinde görülen altıgen ve beş kollu yıldız kesitli çini levhaların tüm kubbeyi kapladığı ve kilit taşı noktasında 16 kollu büyük bir yıldızı meydana getirdiği kalan izlerden anlaşılmaktadır.

Osmanlı Dönemi

Küçük Mescid

Yapım Yılı-Dönemi: Küçük ölçülerdeki yapıya girişi sağlayan kapı üzerindeki dörder bölümlü üç satırlık kitabeye göre 923 H. (1517 M.) yılında yaptırılmıştır. Yapı Hasankeyf Osmanlıların eline geçtiği ilk yıllarda inşa edilmiştir.51 Yapan ve yaptıranı belli değildir. Yapının tanımı: Yapı bugünkü şekliyle geç dönem eseridir. Mihrabın bulunduğu bölüm, giriş bölümünden biraz daha geniş tutulmuştur. Doğu-batı doğrultusunda beşik tonozla örtülüdür. Çevrede yapılan araştırmada, mescitten 20 m. kadar güneyde yer alan bir duvar kalıntısı dikkati çekmiştir. Daha itinalı bir işçiliğe sahip örgüsü ve özellikle yapıyı içten dolandığını düşündüğümüz yazı kuşağı, mescidin bu alanda aranması gerektiğini ortaya koymaktadır.
1 Mevcut sarnıcın yağmur sularıyla dolduğu muhakkaktır. Ancak İbni Şeddad’ın anlatımında dikkatimizi çeken bir durum vardır. O da “…. iç kalede Sultan Sarayı, köşkler, taştan kuleler, Yeşil Meydan Camii, buğday ve arpa tarlalarından bahsederek Doğudaki Tur Abidin’den gelen ve Yeşil Meydanı sulayan kaynaklar……” şeklindeki anlatımdır (Cahen, “XIII. Asır”, 1953, 97-98. s.).

2 Cahen, “XII. Asır. ”, 1953, 98. s.

3 G. Öney, “Anadolu Selçuk Mimarisinde Aslan Figürü”, Anadolu (Anatolia) XIII (1969), Ankara, 1971; G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları Ankara, 1978; G. Öney, Anadolu Selçuklularında Heykel-Figürlü Kabartma ve XIV-XV. Asırlarda Devamı, (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi), Ankara, 1966; H. Gündoğdu, Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1979.

4 Gabriel, 1940, 60. s.; Taylor, 1865, 33. s.; H. Vongall, “Zu den Kleinasiatisehen Treppen Tunneln”, A. A. 82, 1967, 508, 516. s.; Taylor, nehre inen bu yollarla ilgili bilgi verirken şunları belirtir: “Bugünkü kasabanın doğusundaki eski kalenin avlusundan döşeli bir yolla bağlantılı kayalık cepheden nehre inen 200 basamaklı bir tünel vardır. Buna benzer az daha büyük basamaklar kent halkının Dicle’den su sağlamak ve düşman işgalleri sırasında kullanılmaktaydı. Kayalığın 40 fit yukarısında, (basamakların batısında) yüksek kemerli girişi olan büyük mağara oda vardır. Mağaranın sağ yanında tahrip olmuş bir figür bulunmaktadır. Figür gerçek boyutların üstündedir. Silah uzatmış figür, kayalık yüzeyde yüksek kabartma olarak verilmiştir. ” “Taylor, 1865, 33. s., Gabriel, 1940, 60. s.).

5 İbnü’l-Ezrak, 1987, 115. s.; Artuk, Mardin, 1947, 82. s. .

6 Hüsameddin Timurtaş tarafından 541 H. (1147 M.) yılında inşasına devam ettirildiği ve oğlu Necmeddin Alpi tarafından 549 H (1154 M.) yılında bitirilen Malabadi/Batman Su köprüsü için”, İbnü’l-Ezrak, “Diyarbakır dolaylarında yapılan ilk köprüydü ve bir taneydi” demektedir (İbnü’l-Ezrak, 1987, 72-73. s.) Böylece Hasankeyf Köprüsü’nden önce olduğuna işaret etmektedir.; F. İlter, Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara, 1978, 50. s.; M. F. Köprülü, “Claude Cahen, le Diyar Bekr au temps des premiers Urtulides, Journal Asiatique 1935, pp. 219-276 hk., “Belleten, I. C., Sayı I, (1937), 285-286. s.

7 İbnü’l-Ezrak, 1987, 157. s.; Artuk, Mardin, 90. s.; Alptekin, “Artuklular”, Bit, VIII. C., 1989, 191. s.; Altun, Anadolu’da Artuklu, 1978, 328. s. ’de 1166 yılı olarak verilir.; Bu tarihten 10 yıl sonra, Abbasi Halifesi Mustekfi (Mustazi) Billah 570 H. (1174 M.) yılında, Dicle üzerinde yaptırdığı bir köprü için gerekli görülen büyük bir zinciri, Hani’de yaptırdığına dair verilen bilgi, oldukça ilgi çekicidir, Alptekin, “Artuklular”, BİT, VIII. C., 1989, 190. s.; Köprülü, “Claude Cahen” Belleten, I. C., Sayı I, 1937, 286. s.

8 Yakut el-Hamevi, Mucemü’L-Büdan, II. C., Beyrut, H. 1375/M. 1956, 286. s.; Şemseddin Sami, Kamus’ül-Alam, III. C., 1308, 1962. s.

9 Cahen, “XIII. Asır”, 1953, 97. s.

10 Cahen, “Diyar Bakr”, 1935, 95. s. ’da, Köprü’nün 750 H. (1349 M.) yılında Eyyûbîlerden Sultan el-Melik el-Adil tarafından 5 ay içerisinde tamir ettirildiği belirtilir. “Bu yılda (750 H.) 1349 M. Sultan insanların işlerini yapmak için geçecekleri köprünün Dicle üzerine yapılmasını emretti. Ve dedi ki: Sultanın, köprünün yapımıyla ilgili fermanın üzerinden beş ay geçmeden Dicle üzerine köprü kuruldu. Sultan onun üzerinden geçti buda aynı yılın mübarek şaban ayının 25. gününde tamamlandı bu köprünün bir benzeri bu alana yapılmamıştır, ” Hısnı Keyfa Vekayinamesi, V. 79a, ZENGİN, 1985, 51. s.

11 İbn Havkal, Suret’üL-Ard (Fran: Terc. J. H. Kramers ve G. Wret), Paris, 1964, 72. s.; Çulpan, 1975, 39. s.; Çulpan, “Artukoğulları Devri”, STY, III. C., 1970, 95. s.

12 Sefiyüddin, Merasid’ül-ittila alâ Esma el-Emkine ve’l-Bika, I. C., 1852, 306. s.; Çulpan, 1975, 38. s.

13 F. Von Moltke, Briefe über Zustaende in der Türkai, 1985-39, 1911, 515. s.; Çulpan, 1975, 38. s.

14 C. Ritter, Die Erdkunde., C. XI. Berlin, 1844, 94. s.; Çulpan, 1975, 38. s.; Çulpan, “Artukoğulları Devri”, STY; III. C., 1970, 90. s.

15 J. G. Taylor, Travels in Kürdistan, Londan, 1868, 32. s.;.

16 Le Conte de Cholet, Voyage en Turquie d’Asie Arménie, Kurdistan et Mésopotamie, 1982, 270. s.

17 Sandrez, Reise nach Mosul und durch Kurdistan, I. C., 277. s.; Çulpan, 1975, 38. s.

18 Lehman-Haupt, Armenien, einst und Jetzt, Berlin, 1910, 376-379. s. (Bu eserde İran’a giden Vedenik sefiri Josafat Barbaro’nun 1470’de bu köprüden geçtiği ve orta kemerin ayaksız olarak Dicle üzerinde yer aldığı belirtilmektedir).

19 S. Guyer; “Durch die Schluchten Kurdistan”, Meine Tigris fahrt, Baseler Nachrichten, Verling in Berlin, 1923, 126. s.

20 Ali Bey, Seyahat Jurnali, İstanbul, 1314, 35. s.

21 Gabriel, 1940, 70-79. s.; M. V. Berchem-J. Strzygowski, Amida, Paris, 1910, 74. s.

22 Gabriel, 1940, 77. s.; Akkurt, 1964, 23. s.

23 Çulpan, 1975, 39. s.; Çulpan, “Artukoğulları Devri”, STY, III. C., 1970, 95. s.;.

24 Altun, Anadolu’da Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, “Orta Asya Türk Sanatı ile Anadolu’da Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, “Orta Asya Türk Sanatı ile Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, I. C., İstanbul, 1988, 42. s.

25 Altun, Anadolu’da Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, “Orta Asya Türk Sanatı ile Anadolu’da Artuklu, 1978, 96. s.; Altun, “Orta Asya Türk Sanatı ile Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, I. C., İstanbul, 1988, 42. s.

26 F. İlter, “Güney Doğu Anadolu Erken Devir Türk Köprülerinin Yapısal ve Süsleyici Öğeler Yönünden Değerlendirilmesi”, Anadolu (Anatolia), XVIII. C. (1974), ayrı basım, 40. s.; F. İlter, Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara, 1978, 50. s.

27 Vakıflar Genel Müdürlüğü Tescil Dairesinde 1090-1094 nolu Hurufat defterlerinde Köprü vakfından bahsedilmektedir. Eğer vakıf bu Köprü’ye aitse 1168-1174 H. (1754-55/1760-61 M) tarihlerinde köprünün hala kullanılır olduğunu ortaya koymaktadır.

28 Çulpan, 1975, Levha XXIX, Resim 28/4.

29 Harput Ulu Camisi [561 H. (1165-66 M.) ] kitabesinde: (Sauvaget, 1940, 351. s.).

30 Gabriel, 1940, 78. s.; Sözen, Akkoyunlu, 1981, 175. s.

31 Honigman, 1970, 2-3. s. Gabriel, 1940, 63. s.

32 Mardin’e onbeş dakika uzaktaki, bugün bir kısmı ayakta olan “Firdevs Köşkü” Artuklulara aittir. Köşkün su eyvanında mermer taş üzerinde bulunan yazı, bu binanın Melik İsa’nın büyük babası Melik Salih Şemseddin’e ait olduğunu gösterir. Yine saray yapılarından “Dicle Köşkü”nün; Mardin’e bir saatlik uzaklıktaki “Rismil” köyünde birçok köşkün Artuklulara ait olduğu bilinir. S. Bayar, Mardin Artuklu Devleti, Mardin, 1959, 3-4. s.; Diyarbakır iç Kalesi’nde Artuklu Sarayı mevcuttur. O. Aslanapa, “Diyarbakır Sarayı Kazısından ilk Rapor (1961) ”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı XI-2 (1961), Ankara, 1962, 10-18. s.; A. Altun, “Orta Asya Türk Sanatı ile Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi” Mimar başı Koca Sinan, I. C., İstanbul, 1988, Ayrıca bkz. A. Altun, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, İstanbul, 1978.; A. Altun, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları için Bir özet, İstanbul, 1988; O. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1984.

33 İbnü’l-Esir, el-Kamil, XII. C., 1987, 147. s.; Turan, Doğu Anadolu, 1980, 176-177. s.; Turan, Selçuklular, 1971, 260. s.; Konyar, I. C., 1936, 188. s.

34 Artuklulara ait kütüphanelerin bulunduğu, bunlardan birinin de Hasankeyf’de Fahreddin Karaarslan’ın özel kütüphanesi olduğu bilinmektedir. Konu için bkz: A. S. Ünver “Artıklılar Kütüphaneleri Hakkında Yeni Tetkikler”, III. Türk Tarih Kongresi (Ankara 15-20 Kasım 1943). Ankara, 1948, 221-224. s.; Katip Ferdi, Mardin Mülüki Artikiye Tarihi (Nşr Ali Emiri) Dersaadet, 1331; M. F. Köprülü “Artuklular” İA, I. C. 1965, 617-625. s.

35 C. Artuk. - i. Artuk, “Osmanlı imparatorluğu Zamanındaki Darphanelere Genel Bir Bakış”, I. Uluslararası. Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, İ. T. Ünv. 14-18 Eylül, 1981 (Ayrı Basım), 268. s.; N. PERE, Osmanlılarda Madeni Paralar, İstanbul 1968, 21-22. s; Artuk, “Bazı”, I. C., 1973, 795-807. s; Artuk, “Yavuz” 1976, 415-421, s.; Artuk, “İstanbul”, I. C., 1971.
36 C. Artuk-i. Artuk, 1981, 268. s.

37 C. Artuk-i. Artuk, 1981, 271. s.; N. Pere, 1968, 105. s.

38 Minarenin kuzey kenarında yer alan kitabedeki tarih kısmı Sauvage ve Gabriel tarafından yanlış değerlendirilmiştir. Sauvaget, 306. s. ’de 927 H. (1520) olarak vermektedir. Gabriel de 61. s. ’de 1501 M. yılı olarak belirtmektedir (J. Sauvaget, “Inseriptions Arabes”, Vayages Archeologiques Dans la Turque Orientale, Paris, 1940; Gabriel, 1940, 61. s.) Kitabedeki tarihi 727 H. (1327 M) olarak okuduk ki, bu okuyuş doğrudur. Okuyuşumuzu Hısnı Keyfa Vekayinamesi V. 35b’deki anlatım da desteklemektedir. 1335 (726-735 H) yılları arasında hüküm süren el-Melik el-Adil-Muciruddin Muhammed’in saltanatı yıllarında imar faaliyetlerinde bulunduğu, 1327 (272 H.) yılında şehrin kenarında Büyük Caminin yapımını başlattığı, daha sonraki yıl Kale’nin kuzeyinde saray ve evler yaptırdığı belirlenmektedir. Aynı yıl 1328 (728 H.) Kaledeki Ulu Camiyi yaptırdığı belirtilmektedir; Hısnı Keyfa Vekayinamesi V. 35 a-35 b, Zengin, 1987, 30. s.

39 Ö. Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları, Ankara, 1976, 43, 52, 54, 62, 66, 74, 75, 80, şek. OI, şek. 85. 191-193. Resimler.

40 Gabriel, Yapının XIV. yüzyıl sonu, XV. Yüzyıl başlarına verilebileceğini belirtir., 1940, 69. s.

41 Gabriel, 1940, 68. s., 54. Çizim.

42 Gabriel, 1940, 66. s., 52. çizim.

43 Bakırer, 1976, 28, 41, 49, 54, 56, 60, 66, 74, 80, 81, 222. s., şek. L 3, 75, Resim. 168.

44 Babırer, 1976, 28, 41, 49, 54, 56, 60, 66, 74, 80, 81, 221, 234 dn., Şek. L3, 74, Resim.

45 Gabriel,, 1940, s. 69, Şek. 55.

46 Gabriel,, 1940, 66. s.; S. K. Yetkin, 1965, 157. s.

47 Hısnı Keyfa Vekayinamesi, 41b. V.; Zengin, 1985, 74. s.

48 VGM, Tapu Tescil Daire Başkanlığındaki 1084, 1094, 1095, 1098, 1099 nolu “Hurufat Defterleri”.

49 Hısnı Keyfa Vekayinamesi V. 40 b-41a’da: “Adaletli Melik (Mucirudin Muhammed) evlerin yapılmasını emretti. Onu süsletti. Ustalardan onun için “Tayyar (?)” yapmalarını istedi. Ustalar kiremidin dökümüne ve sütunları yapmaya ve “(?) Tayyar”ın ayaklarını yükseltmeye 730 H. (1330) senesinde başladılar. Onun yapımı tamamlandı. Ayakları yontma taştan yapılmış olarak, üzerine altın tozundan bezemeli yüksek bir kameriyye yapıldı. Bu en iyi şekilde inşa edilmiştir. Duvarların üzerine altın suyuyla şiirler yazdılar. ” ZENGİN, 1985, 78. s.

50 İ. MİROĞLU, “Fatih Devrinde Osmanlı İmparatorluğu”, BİT, X. C. İstanbul, 1989, 245. s.

51 922 H. (1516 M) tarihinde Hasankeyf’de basılmış Yavuz Sultan Selim’e ait altın sikke (ARTUK, “Bazı”, 1973, 805. S.; ARTUK, “Yavuz”, 1976, 416, 420. s.), Hasankeyf’in bu yıllarda Osmanlıların eline geçtiğini belgeler. Mescid’deki 923 H. (1517 M.) tarihli kitabe de, Hasankeyf’in bu tarihte Osmanlıların elinde olduğunu kesinleştirdiği gibi, Mescidin yapımı için gerekli olan süreyi göz önünde bulundurduğumuzda tarihi bir iki sene öncesine indirmemiz gerekir ki bu 1515-1516’lara tekabül eder.

AHMET B. MAHMUD, Selçuk-name, I-II (Haz. Erdoğan MERÇİL), Terc. 101-Te Eser, İstanbul, 1977.

AHMET Tevhid, Meskukat-ı Kadime-i İslâmiye Kataloğu, 4. Kısım. İstanbul (Kostantiniyye), 1321.

AKKURT, Nuri, “Hasankeyf ve Tarihi Köprü”, Karayolları Belleteni, Sayı 172, 1964, s. 15-24.

AKŞİT, Oktay; Roma İmparatorluk Tarihi (M. Ö. 27-M. S. 395), İ. Ünv. Ed. Fak. Yayı. No: 2052, İstanbul, 1985.

ALİ BEY; Seyahat Jurnali, (İstanbul’dan Bağdad’a ve Hindistan’a) H. 1300-1304, İstanbul, 1314.

ALİ EMİRİ “Hasankeyf Eyyûbîye Hükümeti”, Tarih-i Osman-i Encümen-i Mecmuası, 26, C. İstanbul 1332, (tesrini evvel 1330). 65-83.

–––, “Hasankeyf Eyyûbî Hükûmeti” Tarih-i Osman-i Encümen-i Mecmuası, 28. C., İstanbul, 1332 (teşrini evvel 1330) 223-233.

ALPTEKİN, Çoşkun; “Artuklular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VIII. C., Çağ Yayınları No: 1, İstanbul, 1989.

ALTUN, Ara; Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, Kültür Bak. Yay., 264, Türk Sanatı Eserleri Seri: 3, İstanbul, 1978.

–––, Mardin’de Türk Devri Mimarisi, İstanbul, 1971.

–––, “Orta Asya Türk Sanatı İle Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C. I, İstanbul, 1988. 33-35.

–––, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul, 1988.

ARIK, M. Oluş; Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enst. Sanat Tarihi Serisi No: 2, Ankara, 1971.

–––, “İslam Mimarisine Türklerin Getirdikleri”, İslam Sanatında Türkler, İstanbul, 1976.

–––, “Kültürümüzün Temel Taşı Hasankeyf Kurtarılmalı”, Sanat, Sayı: II, (Şubat 1993), (Baskı Yeri Yok), 1993, s. 17-31.

–––, “Hasankeyf Kazı ve Onarım Çalışmaları, 1991, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı II, (Ankara, 1992) Ankara, 1993, s. 447-457.

–––, AHUMBAY, Metin; “1990 Yıllı Hasankeyf Kazı, Araştırma ve Onarım Çalışmaları”, XIII. Kazı Çalışmaları Toplantısı II, (Çanakkale, 1991) Ankara, 1992, s. 403-413.

ARTUK, Cevriye-İbrahim Artuk; “Osmanlı İmparatorluğu Zamanındaki Darphanelere Genel Bir Bakış”, I. Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, İTÜ, 14-18 Eylül, 1981 (Ayrı Basım).

ARTUK, İbrahim-Cevriye ARTUK, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslâmi Sikkeler Kataloğu, C. I, Milli Eğitim Bakanlığı E. E. Müz. G. M. Yayınları III, No: 7, İstanbul, 1971.

–––, Yavuz Sultan Selim’in Harput ve Hısnkeyfa’nın İlhakı ile İlgili İki Sikkesi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, T. T. K Yayınları, Ankara, 1976, 415-420.

ASLANAPA, Oktay, Anadolu’da Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul, 1965.

–––, Kırım ve Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri, İstanbul, 1979.

–––, Türk Sanatı, I-II İstanbul, 1984.

BAKIRER, Ömür; Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, TTK Yayınları, Ankara, 1976.

BAYKARA, Tuncer; Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları 86; Ankara, 1988.

BECKER, C. H.; “Eyyûbîler”, İA. IV. C., İstanbul, 1977, 424-429. s.

BELAZURİ, Fütûhü’l-Büldan, I-II. C. (Çev: Zâkir Kadiri UGAN), İstanbul, 1955.

BELLİ, Oktay, “Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, I. C., Görsel Yayınları, 1982.

BERCHEM, Max Van-Josef STRZYGOWSKİ; Amida, Paris, 1910.

BİR, Atilla; “Eb-üL-İz aL Gazari’nin Otomatlar Kitabı” Bilim ve Teknik, C. 10, Sayı. 110, Ankara, 1977.

CAHEN, Claude; “XIII. Asır Ortalarında Cezire (İzzeddin b. Şeddad’a Göre) Terc: Neşat ÇAĞATAY, İlahiyat Fak. Dergisi, 1953. S. 93-106. Cilt 2: Sayı, IV.

–––, “Contribution à l’historire du Diyâr Bakr au quatorizere siecle”, Journal Asiatique, C. 243, Paris, 1955, 65-100. s.

–––, La “Chronique des Ayyabıdes” D’al-Makin b. AL-Amid, Paris, 1957.

–––, “Le Diyâr Bakr au Temps des premiers Urtukides”, Journal Asiatique, CCXXVII, 1935, s. 219-276.

CEZAR, Mustafa; Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1977.

CHOLET, A. P., Voyage en Turquie d’Asie, Aménie, Kurdistan et Mésopotamie, Paris, 1892.

CUİNET, Vital; La Turquie d’Asie, Géographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Provincede L’Asie Mineure, Pras, 1881-1894.
ÇULPAN, Cevdet; “Diyarbakır Kuzeyi: Devegeçidi Suyu Köprüsü: Artukoğulları Devri H. 615, M. 1218”, S. Tarihi Yıllığı III, 1969-70, İstanbul, 1970, 287-290.

–––, Türk Taş Köprüleri, (Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar), TTK Yayınları VI. Dizi Sa. 16, Ankara, 1975.

DARKOT, Besim; “Hısn Keyfâ, (Hısn Kayfâ)”, İ. A. 44. cüz. İstanbul, 1977, 452-454.

DEMİRKENT, Işın; Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), Türk Tarih Kurumu Yayınları VII. Dizi, Ankara, 1987.

DİYARBAKIRLI, Nejat; “Artukoğullarına Ait Olması Muhtemel Bir Mezar Taşı”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, İst. Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul, 1963, 575-582.

DOLAPÖNÜ, Hanna; (Tarihte Mardin) Itr el-Mardin fi Tarih Merdin, İstanbul, 1972.

EVLİYA ÇELEBİ (Mehmed Zıllîoğlu) Seyahatname 1-10. C. Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1965.

EYİCE, Semavi; İlk Osmanlı Devrinin Dini İctimai Bir Müessesesi: Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, İst. Ünv. İktisat Fak. Mecmuası (XXIII.), C. 21. No: 1-4den Ayrı Basım, 1963.

–––, “Minare”, İA, 83. Cüz, İstanbul, 1979.

–––, “Dicle Köprüsü”, TDV. İslam Ansiklopedisi, C. IX, İstanbul, 1994, s. 283-284.

GABRİEL, Albert; En Turquie, Cent Cınquante-Huit Photographies, Paris, 1935.

–––, Vayages Arhéologiques dans la Turquie Orientale, Avec un Recueil D’inscriptions Arabes par Jean Sauvaget I Texte, Paris, 1940.

GRABAR, Oleg-Derck Hıll; Islamic Architecture And Its Decoration, A. D. 800-1500, London, 1964-67.

GREGORY ABÛ’L-FARAC (Bar Hebraeus) Abu’L-Farac Tarihi I-II, Suryancadan İng. Çeviren: Ernest A. Walls Budge, Türkçeye Çev: Ömer Riza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yay. II. Dizi Sayı IIa1, 2 baskı, Ankara, 1987.

GÜNDOĞDU, Hamza; Türk Mimarisinde figürlü Taş Plastik, (Basılmamış doktora tezi), İst. Ü. Ed. Fak. Sanat Tarihi Böl., İstanbul, 1979.

Hısnı Keyfa Vekayinamesi (Nüzhetü’n-Nazır ve Rahetü’L-Hatır), Viyana Milli Kütüphanesi Mxt 355 numarada kayıtlı.

HİLL, D. -O. Grabar, Islamic Architecture and its Decoration, London, 1967.

HINZ, W.; Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, (Trc: T. BIYIKOĞLU), Ankara, 1948.

HONIGMANN, Ernst; Bizans Devletinin Doğu Sınırı (Ter. eden Fikret Işıltan), İst. Ünv. Ed. Fak. Yay. No: 1528, İstanbul, 1970.

IŞIK, Fahri; “Batı Uygarlığının Kökeni Erken Demirçağ Doğu-Batı Kültür Sanat İlişkilerinde Anadolu”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı: XXVIII, Ankara, 1989.

İBNİ BİBİ, Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, Çev: M. Nuri Gençosman, İlaveler: F. N. Uzluk, Ankara, 1941.

İBNİ HALLEKAN, Vefayat’ül-Ayan ve Enbaü Ebnaü’z-Zaman, I-IV. C., Kahire, 1948.

İBNİ VÂSIL, Müferricü’l-Kulûb fi Ahbâr Benî Eyyub, Nşr.: eş-Şeyyal, 1953.

İBNÜ’L-ESİR; El-Kamil fi’t-Tarih 10. C. Beyrut, 1966.

İBN ÜL-EZRAK; Mervani Kürtleri Tarihi, Çev: M. E. Bozarslan, İstanbul, 1975.

–––, Tarih-i Meyya farikın ve AMİD [Kamü’l-Artukıyyin]. Nşr. Ahmet Savran, Erzurum, 1987.

İLTER, Fügen; “Anadolu’nun Erken Devir Türk Köprüleri ile İran Köprü Mimarlığı İlişkileri”, A. Ü. Ed. Fak. Araştırma Dergisi, Gabriel Özel Sayısı (Sayı 9), Ankara, 1978, 275-320.

–––, “Güney Doğu Anadolu Erken Devir Türk Köprülerinin Yapısal ve Süsleyici Öğeler Yönünden Değerlendirilmesi”, Anadolu (Anatolia) XVIII, (1974), Ankara, 1977, 31-49.

–––, Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Karayolları Genel Müd. Yayın No: 244, Ankara, 1978.