Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi

 

---

17 
1.2. Bola tarbiyasida oilaviy munosabatlarning ijtimoiy psixologik
xususiyatlari. 
Tarbiya har qanday jamiyatini muhim vazifasidir.Tarbiya – bu shaxsning 
ijtimoiy ma’naviy va ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash maqsadida uning 
ma’naviy, jismoniy kamolotiga muntazam ravishda ta’sir ko‘rsatish jarayonidir. 
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov; «Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil 
fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O‘zining qadr-qimmatini 
anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo‘lgan 
insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo‘lamiz» deb ta’kidlaganlaridek, “Ta’lim 
to‘g‘risida»gi” Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bugungi kunda shaxs 
tarbiyasiga jiddiy e’tiborni qaratmoqda. Tasavvur qiling: ilmi zo‘r, katta ixtirolarga 
qurbi yetadigan, qonunlarni yaxshi o‘zlashtirgan mutaxassis - ma’naviyatisiz, 
tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lsa nima bo‘lishi mumkin? U o‘z manfa’atlarini o‘ylaydi, 
Vatan uchun biror narsa qurbon qila olmaydi, chunki u -xudbin. Unda mehr
g
oqibat, fidoiylik, vatanparvarlik, milliy g‘urur yo‘q. U muxtojlarga yordam 
bermaydi. Chunki unda tarbiya shakllanmagan. Insonning tabiatini ўzgartiradigan, 
uning shaxsini tarkib topishiga ta’sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki 
boshqacharoq qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari, hamda ishlab 
chiqarish munosabatlarining o‘sishi va o‘zgarishidir. Bundan tashqari yana inson 
shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi kuchli omil - inson orttirgan 
tajribalarning tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson 
shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo‘lib, u kishining individual hayoti 
davomida ma’lum konkret omillarning ta’siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy 
manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta’sirida tarkib topadi. Ulardan 
birinchisi odam tugilib o‘sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri bo‘lsa, ikkinchisi 
odamga uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta’lim-tarbiyaning 
ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo‘l bilan beradigan irsiy 
omillarning ta’siridir. 
Shunday qilib, insonning psixik taraqkiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib 
topishida tashqi ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir. 

---

18 
Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, faqat shu 
ikkita faktorga emas, balki uchinchi bir faktorga ham bogliqdir. Bu faktor nasliy 
yo‘l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta’siridir. Odamga nasliy 
yo‘l bilan ayrim antomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan: tanasining 
tuzilishi, sochi va quzlarining rangi
g
ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari 
tug‘ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esadan chiqarmaslik 
kerakki
g
odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari 
bilan bogliq bo‘lgan sifatlari nasliy yo‘l bilan beriladi. Nihoyat, nodir hollarda 
ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlarda nasliy yo‘l bilan 
berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni ro‘yobga 
chiqishi uchun albatta ma’lum sharoit bo‘lishi kerak. 
Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste’dodli olimlar, muhandis-
ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste’dodli artistlar, 
rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo‘l bilan berilgan barcha 
imkoniyatlarning ro‘yobga chiqishi uchun harkanday sharoit maydonga 
kelganligini dalili bo‘la oladi. Insoniyatni komil inson qilib, ularni baxtli etgan,
yuksaklikka yetaklagan bu - yaxshi tarbiyadir. Tarbiyaning bosh maqsadi –
yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda, xalqning boy milliy-ma’ na viy,
tarixiy an’analariga, urf-odatlariga іamda unutilmas qadriyatlariga asoslanib
tashkiliy ijtimoiy – psixologik shakldagi vositalarni ishlab chiqish va uni
amalda joriy etish borasida soha mutahasisslsridan yanada mas’uliyat talab
etadi. Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon
davomida shakllanadi, uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do‘stlari,
jamoat tashkilotlari, atrof muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot,
tabiat va boshqalar bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagi barcha hayotiy 
ehtiyojlarni vujudga keltirishda o‘zaro hamkorlikning ta’sir doirasi orqali
shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlash katta ahamiyatga ega. 
Tarbiya kishilik jamiyati paydo bo‘lishi bilan boshlandi va rivojlanib
bordi. Bola tug’ilishi bilanoq ota-onasining parvarishi orqali atrof-muhit bilan
tanishadi. Insonning shakllan ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan muhitdan ya’ni

---

19 
ichkilikbozlik, giyohvandlik, kashandalik va boshqa illatlardan himoya qilish
esa nihoyatda murakkab jarayon. O‘zbek halqining yosh avlodni hayotga
tayyorlashda qo‘llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o‘ziga xos urf-odati
va an’analari, tarbiya g’oyalari va hayotiy tajribasi yillar davomida
mukammallashib keldi . Hali tarbiya muassasalari bo‘lmagan davrdayoq,
qabila a’zolarining bolalarda mehnatsevarlik, jangovorlik, axloq-odob, nafosat, 
do‘stlik, mehr – shafqatlilik, insonparvarlik xislatlarini shakllantirish va
o‘stirish sohasidagi aql – idroki va usullari o‘sha davrdagi hayotiy tajribaning
mevasi sifatida ijtimoiy hayotga bog’liq holda shakllandi va rivojlandi. Bola,
asosan, oila muhitida tarbiyalanib, inson sifatida shakllanadi. Tarbiya esa
hayotning eng muhim tergagi, ya’ni tayanchi hisoblanadi. Har bir bolani shunday
tarbiyalash lozimki, u, avvalo, yaxshi o‘qishi va so‘ngra esa, yozishni
o‘rganishi bilan eng yuksak pog’onaga ko‘tarilsin. Ma’lumki, sharqning buyuk 
allomalari ta’lim va tarbiya masalalariga alohida e’tibor berishgan. Abu Ali
Ibn Sino ham mazkur ustuvor masalalarga doir bir qancha asarlar, o‘zidan boy 
ilmiy meros qoldirgan. Ibn Sino bolani maktabda o‘qitish oila jamiyatning 
asosiy instituti hisoblanishi, u tarbiya o‘chog‘i sifatida shaxsning shakllanishida 
muttasil ishtirok etadi. Oilaning ijtimoiy ahamiyatiga molik funksiyasini 
ta’minlanishida undagi ijtimoiy psixologik muhit, shaxslararo munosabatlar, 
sub’ektlarning kamolot darajasi belgilaydi. Agar rollar, status va o‘zaro hamjihatlik 
inqirozga yuz tutgan holatda oiladagi psixologik muhitni tasavvur qilishni o‘zi 
murakkabdir. Oilada shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xos tomonlari uning 
barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Albatta, bu holatni asoslovchi omillarni 
tadqiq qilishda quyidagicha yo‘l tutishni lozim topdik: Hozirgi zamon oilalarida 
inqiroz shakllanishining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini yoritish.Oilada 
shaxslararo munosabatlarda tenglikni ta’minlashning ijtimoiy-psixologik 
mexanizmlari (fenomenlari)ni ochib berish. Zamonaviy oilalardagi ijtimoiy 
psixologik muhit, u bilan jamiyatning o‘zaro uyg‘unligi, sub’ektlarning maqsad va 
maslaklarining birligi, qadriyatlar darajasining saqlanayotganligi, etnik va madaniy 
muhitning undagi munosabatlarda saqlanishi, avlodlar o‘rtasidagi ziddiyatlarga 

---

20 
barham berish, ijtimoiy kutishlar, rollar taqsimoti so‘zsiz inqirozlarni oldini olishga 
puxta zamin hozirlaydi. Bugungi kunda oila muammosiga aloqador masala uning 
barqarorligini ta’minlash, undagi inqirozli holatlarni bartaraf etish chora-
tadbirlarini ishlab chiqishga davat etadi.
Oilada bola nutqni egallashi uchun nutq sharoitida, mehnat qilish 
uchun mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy etmog‘i uchun aqliy faoliyat 
sharoitida yashamog‘i kerak. Ana o‘shanda bolaning nimaga, qanday sohaga 
layoqati borligi namoyon bo‘ladi. fiziologik va psixologiya fanining 
ko‘rsatilishicha inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror xil 
qobiliyatni ro‘yobga chiqishi va rivojlanishiga ta’sir etadigan potensial 
imkoniyatlar, ya’ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tug‘iladi. 
Tug‘ma layoqat o‘z holicha rivojlana olmaydi, go‘yo u «mudroq» holatda 
bo‘lib, uning uyg‘onishi rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.Agar bola o‘z 
layoqatiga mos sharoitda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta 
ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha bu bo‘lmasa yo‘q bo‘lib, ketishi 
mumkin.Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish muammosi insoniyat oldida 
turgan eng muhim muammollardan biridir. U o‘zida jismonan sog‘lom, 
aqlan barkamol yangi avlodni voyaga yetkazishni, kishilarning mehnat 
qilishi, dam olishini va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishini to‘g‘ri tashkil etishni, 
oqilona hayot kechirishi mujassamlashtiradi.Shuning uchun sog‘lom 
turmush tarzini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy-gigienik, 
ma’naviy jihatlarni har tomonlama o‘rganish, vujudga kelgan haqiqiy 
ahvolni hisobga olib tadqiq etish davr talabidir. O‘zbekiston aholisining 
hayot tarzini oiladan tashqarida tasavvur qila olmaymiz, shuning uchun 
sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bevosita oilaga, oilaviy hayot tarziga, 
«oila-tabiat-jamiyat-inson» tizimiga bog‘liqdir.Zero, sog‘lom turmush tarzi 
va oilaning farovonligi iqtisodiyo va ma’naviy omillar bilan belgilanganda 
edi, u vaqtda aholining moddiy farovonligi oshgan sayin, sog‘liqni saqlash, 
uy-joy bilan ta’minlash masalasi to‘la hal etilganda sog‘lom turmush 
tarzining barqarorligini belgilovchi barcha o‘z-o‘zidan hal bo‘lgan va 

---

21 
jamiyat uchun nomaqbul bo‘lgan hodisalar ham yo‘q bo‘lib ketgan bo‘lar 
edi.Mustaqillik sharoitida oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirish 
oilalarning ma’naviy-ruhiy tiklanishi va poklanishi muammolariga ham 
alohida ahamiyat berishni taqozo etadi. Chunki ma’naviyatning yuksakligi 
oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda umuminsoniy va milliy 
tajribalardan foydalanib madaniy hayot kechirishni, bu sohada me’yorga 
rioya etishni talab qiladi.Shuningdek, sog‘lom turmush tarzining 
shakllanishiga sho‘rolar davridagi oila-nikoh munosabatlari, ekologik, 
demografik, ruhiy oqibatlar vash u kabilar o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan 
qolmaydi. Jumladan, sho‘rolar davrida o‘zga mafkura ta’sirida kirib kelgan 
giyohvandlik, ichkilikbozlik, ota-onalarning ahloqiy-ma’naviy buzuqligi 
natijasida nosog‘lom hayot kechirayotgan oilalar hozir ham topiladi. 
Bunday oilada tarbiyalanayotgan farzandlarning kelajagi qanday bo‘ladi 
degan savol sog‘lom fikrli jamoani tashvishlantirmay qo‘ymaydi.
Oilada sog‘lom muhit-turmush tarzini barqarorlashtirish, farzandlarni 
barkamol etib tarbiyalash, oilaning tarbiyaviy va ijtimoiy rolini bajarishda 
fuqaroliy ma’suliyatini oshirish lozim. Oilani, onalar va bolalarni muhofaza 
etishning kuchli ijtimoiy tizimini yaratish va amalga oshirish zarur.
1 Oilada sog‘lom farzandlarni voyaga yetkazishda oila byudjetini 
to‘g‘ri taqsimlash va oiladagi bolalarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini 
qondirish kata ahmiyatga ega. Oilaning moddiy farovonligi bolalar sog‘lig‘i 
va ularning sog‘lom turmush tarzida o‘z aksini topadi. 
2. Ovqatlanish sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning muhim 
omilidir. Ovqatlanish bizning hududimiz sharoitida g‘oyat kata o‘rin tutadi. 
Chunki vitaminlar yetishmaydigan, kimyoviy tarkibi past, sifatsiz ovqatlarni 
iste’mol qilish, ularning miqdori jihatidan ham nomunosibligi aholi 
salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
3. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish kishilarni, ayniqsa yosh 
avlodni sog‘lom barkamol bo‘lib vochga yetishiga, salomatligini 
mustahkam, ruhiyatini yaxshilashga olib kelishidan tashqari, kishilarda 

---

22 
hayotda to‘laroq va faolroq ishtirok etishga, o‘zlarining bo‘sh vaqtidan 
unumli, yaxshi foylana bilishiga ham imkon beradi, ijtimoiy faollikning 
boshqa shakllari rivojlanib borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Oilaviy 
munosabatlar 
madaniyati 
takomillashgan 
oilalardagina 
sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga imkoniyat tug‘iladi. Sog‘lom 
turmush tarzi jismonan sog‘lom aqlan barkamol yangi avlodni 
shakllantirishni, mehnat qilish, dam olish va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishga 
yordam beruvchi oqilona hayot tarzini tashkil etishni ifodalaydi. Sog‘lom 
turmush tarzi aholining farovonlik darajasini oshirish, sog‘liqni saqlash va 
maishiy xizmatni yaxshilash, demografik jarayonlarni maqbul holatga 
keltirish, ommaning ma’naviy madaniyati, ongliligi, axloqiy jihatdan 
tarbiyalanganligini o‘sib bori shva ijtimoiy mehnatdagi faolligi bilan 
belgiladi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish uy-joy sharoitini 
yaxshilash, oila byudjetini to‘g‘ri taqsimlashni, to‘g‘ri va sifatli 
ovqatlanishni, spirtli ichimliklar, giyohvandlik, chekishni qat’iyan mann 
etishni, muntazam ravishgda jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishni, 
sanitariya-gigiena qoidalariga to‘la rioya qilishni, ma’naviy boy, sog‘lom 
intillektual egasi bo‘lishni talab qiladi. Oilani moddiy imkoniyatlarini 
yaratish, ota-onalarning ongliligi, ma’naviyatini boyitish sog‘lom turmush 
tarzini shakllantirish imkoniyatini tug‘diradi. Sog‘lom turmush tarzi esa 
farzandlarni jismonan sog‘lom, ma’nan boy qilib o‘stirishga imkoniyat 
yaratadi. 
Boshqa xalqlar qatori o‘zbek oilalari ham milliy tarbiya an’analariga 
boy. Ularni tiklab, boyitib, zamonaviylashtirib, maktab tarbiyasi bilan 
uyg‘unlashtirish nafaqat har bir oila, balki butun O‘zbekiston ijtimoiy-
ma’naviy hayotini boyitishga xizmat qiladi. Mustaqil O‘zbekiston 
Konstitutsiyasida ota-onaning bola tarbiyasi uchun davlat oldidagi 
javobgarliklarining qayd qilinishi, Prezident I.Karimov tomonidan 1998 
yilning Oila yili deb e’lon qilinishi ota-onalar, mahallar oldiga qator yangi, 
milliy istiqloliy talablarni qo‘ymoqda. 

---

23 
Oila – milliy dunyoqarash manbai sifatida o‘quvchilarda milliy 
istiqlol mafkurasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
Tarixda o‘g‘il-qizlar o‘z ota-onalaridan o‘zlashtirgan dunyoqarashni 
sintez 
qilib, 
o‘z 
oilaviy 
dunyoqarashlariga 
aylantirganlar. 
Bu 
farzandlarining milliy dunyoqarashlariga shakl, mazmun berib, meros 
tarzida o‘tib keldi. Dunyoqarashning birligi – milliyligi tufayli avlodlar 
orasida hamfikrlilik, o‘zaro ishonch, izzat, maqsad, birligi, samimiylik 
tantana qilar edi. 
Oila o‘g‘il-qizlarda milliy fe’l-atvor, husni xulq tarbiyasi manbai 
bo‘lib keldi. Ota-onalar har kuni, har soatda o‘zlari bilib-bilmagan holda 
tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bolalariga hatti-harakatlar, yurish-turish, 
so‘zlash, kulish, ovqat yeyish, yuvinish, muomala qilish, mezbon va 
mehmon munosabati me’yorlarini singdirib kelmoqdalar. Ayniqsa, o‘g‘ilni-
otalikka, qizni-onalikka, uy bekaligiga tayyorlash milliy tarbiyadagi ikki 
yo‘nalish-o‘g‘il va qiz bolalar tarbiyasi mavjudligini ko‘rsatadi. Maktabda 
ham anna shu xususiyat saqlanishi va rivojlantirilishi kerak.
Ota-ona obro‘si milliy tarbiyaning asosidir. Aynan shu omil orqali 
ular farzndlarining ongiga, xulq-atforiga ma’naviy ta’sir qiladilar. Ota-ona 
obro‘si o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan ne’mat emas. U ota-onaning bola 
tarbiyasi 
bilan 
maxsus 
shug‘ullanayotganligi 
yoki 
shug‘ullanmayotganliklari bilan belgilanadi. 
Sobiq sho‘ro davrining 80 yillarida otalar tomonidan ushbu 
yo‘nalishdagi tarbiyachilik vazifalari qoniqarli bajarilmas edi. O‘tkazilgan 
tadqiqotlar sobiq ittifoqda har bir 9-bolaning otasizligi va umuman 
otalarning farzand tarbiyasiga bir kunda 8 daqiqagina vaqt ajratganligini 
ko‘rsatgan edi. Ota-ona obro‘sini ularning farzandlari shaxsi bilan 
qiziqishlari o‘quvchi farzandlarining rivojlana borayotgan ehtiyojlarini 
o‘rganib, boshqarib, qondirib borishlari oshiradi. 
Olib borgan kuzatuvlarimiz hayotda ota-onaning tarbiyachilar 
sifatidagi obro‘larini tushiruvchi sabablar mavjudligini ko‘rsatdi. Bular:

---

24 
- ota-onaning o‘zlarining bolalarining boquvchilari sifatida anglab, 
tarbiyachi axloqsiz turmush tarzi; 
- oilalarda uchrovchi axloqsiz turmush tarzi; 
- ota-onaning bolalarga aytgan so‘zlari, pand-nasihat qilaverishlari, 
farzandlar bilan asosan buyruq, hukm orqali gapirishlari;
- 
ota-onaning 
o‘quvchi farzandlarining hayoti, qiziqishlariga 
e’tiborsizliklari, ularga vaqt va diqqat ajratmasliklari, o‘quvchilarni oila 
yumushlariga jalb qilmaslik (ayniqsa o‘smirlar o‘zlariga nisbatan 
beparvolikdan qattiq iztirob chekadilar. Natijada ota -ona va o‘smir orasida 
sovuq munosabatlarining paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi); 
- o‘kuvchi-farzandlar bilan munosabatda ularning yosh xususiyatlarini 
bilmaslik (boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ota-onaning qarashlariga, fe’l-
atvorlariga taqlid qilib keladilar. Ana shuning uchun ham xalqimizda ularni 
«shirin» deyishadi. O‘smirlik davri boshlangaya, bolada keskin o‘zgarish-
o‘tmish davri boshlanadi. Ota-onalar va bolalar orasidagi ziddiyatlarning 
asosiy qismi shu davrga to‘g‘ri kelishining boisi ham shundadir. Ota -
onaning o‘z farzandlariga xos yosh xususiyatlarini bilmasliklarining oqibati 
bolalarni – o‘smirlarning ota-onadan (ko‘pchilik hollarda otadan) qalban 
uzoqlashuviga olib keladi); 
- ota-onaning o‘zlarining farzandlari uchun har kun, har soat, har 
daqiqada shaxsiy namuna ekanliklarini anglay bilmasliklari;
- o‘quvchi-farzand tarbiyasi uchun bor ma’suliyatni maktabga tashlab, 
o‘zini soqit qilish; 
- rag‘batlantirish va jazolashda tarbiyaviy maqsaddan kelib chiqa 
bilmaslik. 
- milliy qadriyatlarga hurmat hissini shakllantira bilmaslik, 
hafsalasizlik; 
- tan jazosi bilan qo‘rqitish; 
- ota-onaning farzandlar ko‘z o‘ngida janjal qilib turishlari; 

---

25 
- unda oshkora ichkilikbozlik qilinishi, behayo so‘zlar, qarg‘ishlar, 
so‘kinishlar; 
- o‘z farzandini «eng yaxshi» deb hisoblash; 
- «biz qiynalganmiz, bolalarimiz rohat qilsin» Deya o‘quvchi 
farzandlarini erkalatib yuborish yasantirishga hirs qo‘yish yoki buning aksi 
– «bola qiynalib kata bo‘lsa, ota-onaning, mehnatning hayotning qadriga 
yetadi» deya ko‘r-ko‘rona qattiqqo‘llik, zarda qilaverish; 
- o‘quvchi farzandiga va’da berib, bajarmaslik; 
- maktab bilan ta’lim – tarbiyaviy hamkorlikdan «ish ko‘p, vaqt yo‘q» 
degan bahona bilan o‘zini chetga olish; 
- o‘quvchi bolalarni o‘z ajdodlari, shajaralari bilan tanishtirmaslik va 
hokazo. 
Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda otaning roli hal qiluvchi 
ahamiyatga ega. Zero «Otaning ochgan yo‘li bor, onaning bichgan to‘ni 
bor». «Otasi borning unumi bor, onasi borning tikishi bor». «Ota-olamning 
fikri», «Erta tur, otangni ko‘r, otangdan so‘ng otingni ko‘r», «Otangni 
ko‘rsang, otdan tush», «Ota bo‘lish oson, otalik qilish qiyin», «Ota – bolaga 
sinchi», «O‘g‘lingni sevsang, qo‘lingdek ishlat», «Otalar so‘zi xitob bo‘lur, 
ani yig‘mang kitob bo‘lur». . .
Onaning o‘zbek oilasidagi o‘rni alohida, jipslashtiruvchi ahamiyatga 
ega. Chunki «Onaga bo‘lgan muhabbat-Vatanga bo‘lgan muhabbatning 
kurmagi», «Onaning ko‘ngli bolada, bolaning ko‘ngli dalada», «Onang 
o‘gay bo‘lsa, otang o‘zingniki emas», «Bola-loy, ona –kulol», «Bola ham 
ona deydi, ona ham ona deydi», «Onangning yaxshiligini bemor bo‘lsang 
bilarsan» va hokazo. 
Ota-onaning izchil tarbiyachilik mehnati ularni yaxshi farzandlarning 
ota-onalari bo‘lish sharafiga muyassar qiladi. «O‘g‘il -qizlarning fe’l-xulqi 
yaxshi yoki yomon bo‘lsa, uning sababchisi otav a onadir». (Yu.X.Xojib).
Hayotda ro‘y berayotgan ijobiy va salbiy holatlar, ko‘ngilsiz voqealar, 
kishilar o‘rtasidagi mehr-oqibatning susayishi, shaxslararo munosabatlarda 

---

26 
uchrab turadigan ruhiy emotsional zo‘riqishlar, baxtsiz oilalar soning ortib 
borishi, yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikning ko‘payib borayotganligi oiladagi 
ruhiy muhitga, oila a’zolarining o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarga, 
oiladagi murakkab muammolarga bevosita bog‘liq bo‘lib, to‘g‘ri yo‘lga 
quyilmaganligi natijasida yuzaga keladi. Hozirgi davrning taqazosi ham 
oilaga xos Ushbu muammolarni to‘g‘ri ham qilmay turib, fozil jamiyatga 
erisha olmaslikni e’tirof etganligidan iboratdir. 
Oila muammolarini o‘rganishda bugungi kunning ahamiyatli 
masalalaridan biri bo‘lgan oilaviy munosabatlar kata o‘rin egallydi. Uning 
ahamiyatli tomoni shundaki, kishining insoniy fazilati, jismo niy hamda 
ruhiy kamoloti oila bilan bog‘liq bo‘lgan holda, unda kechayotgan o‘zaro 
munosabatlarning ta’siri bilan shakllanadi va mukammallikka erishishga 
intiladi, hayotning har bir jabhasiga xos ham nazariy, ham amaliy yo‘l -
yo‘riqlarni «qo‘lga kiritish» imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Oilaviy munosabatlar odatda oiladagi ota-onaning roli, er-xotin 
munosabatlari, farzandlarning o‘zaro munosabati hamda ularning ota-
onalariga bo‘lgan munosabatlari, yaqin kishilar, qarindoshlar bilan muloqot 
qilish xususiyatlari nazarda tutiladi. Hamisha uning inson tarbiyasiga 
bo‘lgan ta’siri borasidagi turli masalalari doimo har bir davrning diqqat 
markazida bo‘lib kelgan. Masalan, Sharqda, oilaning e’zozlanishi, oilaviy 
munosabatlar, ayniqsa har bir oila a’zosining o‘zaro muloqotiga jiddiy 
e’tirof berilishi haqida juda ko‘pgina manbalarda izoh berilgan. 
Oilada ota-onalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda hamjihatlik, mehr -
oqibat, o‘zaro hurmat, shirinsuhanlik, bir-biriga g‘amxo‘rlik kabi sifatlar, 
yosh avlodni maqsadga xos tarzda tarbiyalashda samaradorlikni oshiruvchi 
usullardan biri bo‘lib, taqlid qilish borasida yaxshi namuna hisoblanadi. 
Oiladagi o‘zaro munosabatlarni, yuz beradigan voqea ilg‘ab oladi. Shuning 
uchun ham namuna sifatida ota-ona shunday hislatlarga ega bo‘lishi kerakki, 
bulardan: 
1. mehnatkash; 

---

27 
2. tartib intizom; 
3. mehr-muhabbatli; 
4. sabr toqatli; 
5. savodxon kabi shunday fazilatlarga ega bo‘lgan har bir ota-ona 
obro‘li farzandlarni tarbiyalash sohasidagi ta’sir kuchli bo‘ladi. Ota-ona 
obro‘sini ta’minlaydigan eng muhim omil ularning kundalik hayotdagi 
ibratli 
insoniy 
munosabatlari, 
mehnatdagi 
yuksak 
muvaffaqiyatlar, 
shuningdek ularning bilim doirasi, dunyoqarashi va axloq -odob bilan 
aloqador bo‘lgan xususiyatlari belgilovchi mezon hisoblanadi. Namunali 
munosabat o‘rnatilgan oilalarda sharqona tarbiyadagidek farzandlar 
samimiylik va sabr-toqatni, hurmat va ehtiromni o‘rganadi. 
Oilaviy munosabatlarda ma’naviy ehtiyojga asoslangan aloqalardan 
biri-muloqot qilish jarayoni muhim hisoblanib, shaxs shakllanishida kata rol 
o‘ynaydigan namuna va taqlid singari shu darajada hal qiluvchi vazifani ado 
etadi. Chunki, kishi o‘zaro shaxslararo munosabatlar jarayoniga kirishishi 
bilangina atrof-muhitda sodir bo‘layotgan voqeiliklardan xabardor bo‘lib, 
ular o‘rtasida axborot ayirboshlash yuzaga keladi. Aslini olganda ham 
kishilar o‘z farzandlariga muloqot tarzida o‘qtirib o‘rgatadigan har qanday 
ilmiy, ijtimoiy tajribalari, malaka va bilimlari ham ijtimoiy-taraqqiyotning 
mahsuli sifatida kishilik
Oila – hayotiy mazmuniga hamda jamiyat tomonidan ma’qullanadigan 
xususiyatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisa. Unda ijtimoiy hayotning barcha 
asosiy qirralari, vazifalari hamda xususiyatlari, sinkretik tarzda bo‘lsa-da, 
mujassamlashgan. Inson umri mobaynida oila ta’sirini sezib turadi, dastlab 
ota-onasining oilasida so‘ng o‘zi qurgan oilasida hayot kechiradi.
Har ikki holda ham oila shakllanadi. Inson oilada individual va 
ijtimoiy hayot ko‘nikmalarini hosil qilibgina qolmay, balki unda o‘zaro 
munosabatlarni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha ota-ona maqomini ham oladi. 
Aksariyat tadqiqotlarda oilaning ijtimoiy institut sifatidagi to‘rtta asosiy 
vazifasi ajratib ko‘rsatadi.

---

28 
Birinchi vazifa - farzandlar tug‘ilishi bilan bog‘liq. 
Ikkinchi vazifa – yangi avlodni Ushbu jamiyat madaniyatidan 
bahramand etish. 
Uchinchi vazifa – shaxsning o‘zini-o‘zi kamol toptirish, uning 
qobiliyatini yuzaga chiqarish uchun sharoit yaratish. 
To‘rtinchi vazifa – shaxsning muomala – muloqotga hissiy qo‘laylikka 
bo‘lgan psixologik ehtiyojni qondirishi. 
Shaxs ijtimoiy faoliyatni shakllashdek yaxlit jarayonning bu qirrasiga 
ko‘plab omillar, jumladan oilaning moddiy farovonligi, ota-onaning 
saviyasi, oilaviy qadriyatlar tizimi bolaning ta’lim olish jarayonida ota -
onaning ishtiroki singari jihatlar ta’sir ko‘rsatadi. 
Oila moddiy farovonligining shaxs ijtimoiy faolligiga ta’siri 
baholashda kishilar ularning faqat daromaddagina emas balki har bir 
muayyan oilada mavjud bo‘lgan ma’naviy madaniy qadriyatlar tizimiga 
bog‘liqligi yo‘q. Chunki kata daromad moddiy ne’matlar sotib olish hamda 
dabdabali tantanalar va tadbirlar o‘tkazish yo‘li bilan badavlat kishi 
maqomini saqlab turish uchun butkul ishlatilib, shaxsni kamol toptiruvchi 
ma’naviy iste’molga sarflanmasligi mumkin. 
Oila murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy, 
mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. 
Shu sababdan turmushdagi va oila a’zolari munosabatlaridagi o‘zgarishlar 
uning moddiy-maishiy, iqtisodiy negizi o‘zgarishga bevosita bog‘liqdir.