17
1.2. Bola tarbiyasida oilaviy munosabatlarning ijtimoiy psixologik
xususiyatlari.
Tarbiya har qanday jamiyatini muhim vazifasidir.Tarbiya – bu shaxsning
ijtimoiy ma’naviy va ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash maqsadida uning
ma’naviy, jismoniy kamolotiga muntazam ravishda ta’sir ko‘rsatish jarayonidir.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov; «Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil
fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O‘zining qadr-qimmatini
anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo‘lgan
insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo‘lamiz» deb ta’kidlaganlaridek, “Ta’lim
to‘g‘risida»gi” Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bugungi kunda shaxs
tarbiyasiga jiddiy e’tiborni qaratmoqda. Tasavvur qiling: ilmi zo‘r, katta ixtirolarga
qurbi yetadigan, qonunlarni yaxshi o‘zlashtirgan mutaxassis - ma’naviyatisiz,
tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lsa nima bo‘lishi mumkin? U o‘z manfa’atlarini o‘ylaydi,
Vatan uchun biror narsa qurbon qila olmaydi, chunki u -xudbin. Unda mehr
g
oqibat, fidoiylik, vatanparvarlik, milliy g‘urur yo‘q. U muxtojlarga yordam
bermaydi. Chunki unda tarbiya shakllanmagan. Insonning tabiatini ўzgartiradigan,
uning shaxsini tarkib topishiga ta’sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki
boshqacharoq qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari, hamda ishlab
chiqarish munosabatlarining o‘sishi va o‘zgarishidir. Bundan tashqari yana inson
shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi kuchli omil - inson orttirgan
tajribalarning tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson
shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo‘lib, u kishining individual hayoti
davomida ma’lum konkret omillarning ta’siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy
manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta’sirida tarkib topadi. Ulardan
birinchisi odam tugilib o‘sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri bo‘lsa, ikkinchisi
odamga uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta’lim-tarbiyaning
ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo‘l bilan beradigan irsiy
omillarning ta’siridir.
Shunday qilib, insonning psixik taraqkiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib
topishida tashqi ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
18
Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, faqat shu
ikkita faktorga emas, balki uchinchi bir faktorga ham bogliqdir. Bu faktor nasliy
yo‘l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta’siridir. Odamga nasliy
yo‘l bilan ayrim antomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan: tanasining
tuzilishi, sochi va quzlarining rangi
g
ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari
tug‘ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esadan chiqarmaslik
kerakki
g
odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari
bilan bogliq bo‘lgan sifatlari nasliy yo‘l bilan beriladi. Nihoyat, nodir hollarda
ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlarda nasliy yo‘l bilan
berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni ro‘yobga
chiqishi uchun albatta ma’lum sharoit bo‘lishi kerak.
Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste’dodli olimlar, muhandis-
ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste’dodli artistlar,
rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo‘l bilan berilgan barcha
imkoniyatlarning ro‘yobga chiqishi uchun harkanday sharoit maydonga
kelganligini dalili bo‘la oladi. Insoniyatni komil inson qilib, ularni baxtli etgan,
yuksaklikka yetaklagan bu - yaxshi tarbiyadir. Tarbiyaning bosh maqsadi –
yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda, xalqning boy milliy-ma’ na viy,
tarixiy an’analariga, urf-odatlariga іamda unutilmas qadriyatlariga asoslanib
tashkiliy ijtimoiy – psixologik shakldagi vositalarni ishlab chiqish va uni
amalda joriy etish borasida soha mutahasisslsridan yanada mas’uliyat talab
etadi. Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon
davomida shakllanadi, uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do‘stlari,
jamoat tashkilotlari, atrof muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot,
tabiat va boshqalar bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagi barcha hayotiy
ehtiyojlarni vujudga keltirishda o‘zaro hamkorlikning ta’sir doirasi orqali
shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlash katta ahamiyatga ega.
Tarbiya kishilik jamiyati paydo bo‘lishi bilan boshlandi va rivojlanib
bordi. Bola tug’ilishi bilanoq ota-onasining parvarishi orqali atrof-muhit bilan
tanishadi. Insonning shakllan ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan muhitdan ya’ni
19
ichkilikbozlik, giyohvandlik, kashandalik va boshqa illatlardan himoya qilish
esa nihoyatda murakkab jarayon. O‘zbek halqining yosh avlodni hayotga
tayyorlashda qo‘llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o‘ziga xos urf-odati
va an’analari, tarbiya g’oyalari va hayotiy tajribasi yillar davomida
mukammallashib keldi . Hali tarbiya muassasalari bo‘lmagan davrdayoq,
qabila a’zolarining bolalarda mehnatsevarlik, jangovorlik, axloq-odob, nafosat,
do‘stlik, mehr – shafqatlilik, insonparvarlik xislatlarini shakllantirish va
o‘stirish sohasidagi aql – idroki va usullari o‘sha davrdagi hayotiy tajribaning
mevasi sifatida ijtimoiy hayotga bog’liq holda shakllandi va rivojlandi. Bola,
asosan, oila muhitida tarbiyalanib, inson sifatida shakllanadi. Tarbiya esa
hayotning eng muhim tergagi, ya’ni tayanchi hisoblanadi. Har bir bolani shunday
tarbiyalash lozimki, u, avvalo, yaxshi o‘qishi va so‘ngra esa, yozishni
o‘rganishi bilan eng yuksak pog’onaga ko‘tarilsin. Ma’lumki, sharqning buyuk
allomalari ta’lim va tarbiya masalalariga alohida e’tibor berishgan. Abu Ali
Ibn Sino ham mazkur ustuvor masalalarga doir bir qancha asarlar, o‘zidan boy
ilmiy meros qoldirgan. Ibn Sino bolani maktabda o‘qitish oila jamiyatning
asosiy instituti hisoblanishi, u tarbiya o‘chog‘i sifatida shaxsning shakllanishida
muttasil ishtirok etadi. Oilaning ijtimoiy ahamiyatiga molik funksiyasini
ta’minlanishida undagi ijtimoiy psixologik muhit, shaxslararo munosabatlar,
sub’ektlarning kamolot darajasi belgilaydi. Agar rollar, status va o‘zaro hamjihatlik
inqirozga yuz tutgan holatda oiladagi psixologik muhitni tasavvur qilishni o‘zi
murakkabdir. Oilada shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xos tomonlari uning
barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Albatta, bu holatni asoslovchi omillarni
tadqiq qilishda quyidagicha yo‘l tutishni lozim topdik: Hozirgi zamon oilalarida
inqiroz shakllanishining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini yoritish.Oilada
shaxslararo munosabatlarda tenglikni ta’minlashning ijtimoiy-psixologik
mexanizmlari (fenomenlari)ni ochib berish. Zamonaviy oilalardagi ijtimoiy
psixologik muhit, u bilan jamiyatning o‘zaro uyg‘unligi, sub’ektlarning maqsad va
maslaklarining birligi, qadriyatlar darajasining saqlanayotganligi, etnik va madaniy
muhitning undagi munosabatlarda saqlanishi, avlodlar o‘rtasidagi ziddiyatlarga
20
barham berish, ijtimoiy kutishlar, rollar taqsimoti so‘zsiz inqirozlarni oldini olishga
puxta zamin hozirlaydi. Bugungi kunda oila muammosiga aloqador masala uning
barqarorligini ta’minlash, undagi inqirozli holatlarni bartaraf etish chora-
tadbirlarini ishlab chiqishga davat etadi.
Oilada bola nutqni egallashi uchun nutq sharoitida, mehnat qilish
uchun mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy etmog‘i uchun aqliy faoliyat
sharoitida yashamog‘i kerak. Ana o‘shanda bolaning nimaga, qanday sohaga
layoqati borligi namoyon bo‘ladi. fiziologik va psixologiya fanining
ko‘rsatilishicha inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror xil
qobiliyatni ro‘yobga chiqishi va rivojlanishiga ta’sir etadigan potensial
imkoniyatlar, ya’ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tug‘iladi.
Tug‘ma layoqat o‘z holicha rivojlana olmaydi, go‘yo u «mudroq» holatda
bo‘lib, uning uyg‘onishi rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.Agar bola o‘z
layoqatiga mos sharoitda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta
ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha bu bo‘lmasa yo‘q bo‘lib, ketishi
mumkin.Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish muammosi insoniyat oldida
turgan eng muhim muammollardan biridir. U o‘zida jismonan sog‘lom,
aqlan barkamol yangi avlodni voyaga yetkazishni, kishilarning mehnat
qilishi, dam olishini va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishini to‘g‘ri tashkil etishni,
oqilona hayot kechirishi mujassamlashtiradi.Shuning uchun sog‘lom
turmush tarzini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy-gigienik,
ma’naviy jihatlarni har tomonlama o‘rganish, vujudga kelgan haqiqiy
ahvolni hisobga olib tadqiq etish davr talabidir. O‘zbekiston aholisining
hayot tarzini oiladan tashqarida tasavvur qila olmaymiz, shuning uchun
sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bevosita oilaga, oilaviy hayot tarziga,
«oila-tabiat-jamiyat-inson» tizimiga bog‘liqdir.Zero, sog‘lom turmush tarzi
va oilaning farovonligi iqtisodiyo va ma’naviy omillar bilan belgilanganda
edi, u vaqtda aholining moddiy farovonligi oshgan sayin, sog‘liqni saqlash,
uy-joy bilan ta’minlash masalasi to‘la hal etilganda sog‘lom turmush
tarzining barqarorligini belgilovchi barcha o‘z-o‘zidan hal bo‘lgan va
21
jamiyat uchun nomaqbul bo‘lgan hodisalar ham yo‘q bo‘lib ketgan bo‘lar
edi.Mustaqillik sharoitida oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
oilalarning ma’naviy-ruhiy tiklanishi va poklanishi muammolariga ham
alohida ahamiyat berishni taqozo etadi. Chunki ma’naviyatning yuksakligi
oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda umuminsoniy va milliy
tajribalardan foydalanib madaniy hayot kechirishni, bu sohada me’yorga
rioya etishni talab qiladi.Shuningdek, sog‘lom turmush tarzining
shakllanishiga sho‘rolar davridagi oila-nikoh munosabatlari, ekologik,
demografik, ruhiy oqibatlar vash u kabilar o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan
qolmaydi. Jumladan, sho‘rolar davrida o‘zga mafkura ta’sirida kirib kelgan
giyohvandlik, ichkilikbozlik, ota-onalarning ahloqiy-ma’naviy buzuqligi
natijasida nosog‘lom hayot kechirayotgan oilalar hozir ham topiladi.
Bunday oilada tarbiyalanayotgan farzandlarning kelajagi qanday bo‘ladi
degan savol sog‘lom fikrli jamoani tashvishlantirmay qo‘ymaydi.
Oilada sog‘lom muhit-turmush tarzini barqarorlashtirish, farzandlarni
barkamol etib tarbiyalash, oilaning tarbiyaviy va ijtimoiy rolini bajarishda
fuqaroliy ma’suliyatini oshirish lozim. Oilani, onalar va bolalarni muhofaza
etishning kuchli ijtimoiy tizimini yaratish va amalga oshirish zarur.
1 Oilada sog‘lom farzandlarni voyaga yetkazishda oila byudjetini
to‘g‘ri taqsimlash va oiladagi bolalarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini
qondirish kata ahmiyatga ega. Oilaning moddiy farovonligi bolalar sog‘lig‘i
va ularning sog‘lom turmush tarzida o‘z aksini topadi.
2. Ovqatlanish sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning muhim
omilidir. Ovqatlanish bizning hududimiz sharoitida g‘oyat kata o‘rin tutadi.
Chunki vitaminlar yetishmaydigan, kimyoviy tarkibi past, sifatsiz ovqatlarni
iste’mol qilish, ularning miqdori jihatidan ham nomunosibligi aholi
salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
3. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish kishilarni, ayniqsa yosh
avlodni sog‘lom barkamol bo‘lib vochga yetishiga, salomatligini
mustahkam, ruhiyatini yaxshilashga olib kelishidan tashqari, kishilarda
22
hayotda to‘laroq va faolroq ishtirok etishga, o‘zlarining bo‘sh vaqtidan
unumli, yaxshi foylana bilishiga ham imkon beradi, ijtimoiy faollikning
boshqa shakllari rivojlanib borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Oilaviy
munosabatlar
madaniyati
takomillashgan
oilalardagina
sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga imkoniyat tug‘iladi. Sog‘lom
turmush tarzi jismonan sog‘lom aqlan barkamol yangi avlodni
shakllantirishni, mehnat qilish, dam olish va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishga
yordam beruvchi oqilona hayot tarzini tashkil etishni ifodalaydi. Sog‘lom
turmush tarzi aholining farovonlik darajasini oshirish, sog‘liqni saqlash va
maishiy xizmatni yaxshilash, demografik jarayonlarni maqbul holatga
keltirish, ommaning ma’naviy madaniyati, ongliligi, axloqiy jihatdan
tarbiyalanganligini o‘sib bori shva ijtimoiy mehnatdagi faolligi bilan
belgiladi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish uy-joy sharoitini
yaxshilash, oila byudjetini to‘g‘ri taqsimlashni, to‘g‘ri va sifatli
ovqatlanishni, spirtli ichimliklar, giyohvandlik, chekishni qat’iyan mann
etishni, muntazam ravishgda jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishni,
sanitariya-gigiena qoidalariga to‘la rioya qilishni, ma’naviy boy, sog‘lom
intillektual egasi bo‘lishni talab qiladi. Oilani moddiy imkoniyatlarini
yaratish, ota-onalarning ongliligi, ma’naviyatini boyitish sog‘lom turmush
tarzini shakllantirish imkoniyatini tug‘diradi. Sog‘lom turmush tarzi esa
farzandlarni jismonan sog‘lom, ma’nan boy qilib o‘stirishga imkoniyat
yaratadi.
Boshqa xalqlar qatori o‘zbek oilalari ham milliy tarbiya an’analariga
boy. Ularni tiklab, boyitib, zamonaviylashtirib, maktab tarbiyasi bilan
uyg‘unlashtirish nafaqat har bir oila, balki butun O‘zbekiston ijtimoiy-
ma’naviy hayotini boyitishga xizmat qiladi. Mustaqil O‘zbekiston
Konstitutsiyasida ota-onaning bola tarbiyasi uchun davlat oldidagi
javobgarliklarining qayd qilinishi, Prezident I.Karimov tomonidan 1998
yilning Oila yili deb e’lon qilinishi ota-onalar, mahallar oldiga qator yangi,
milliy istiqloliy talablarni qo‘ymoqda.
23
Oila – milliy dunyoqarash manbai sifatida o‘quvchilarda milliy
istiqlol mafkurasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
Tarixda o‘g‘il-qizlar o‘z ota-onalaridan o‘zlashtirgan dunyoqarashni
sintez
qilib,
o‘z
oilaviy
dunyoqarashlariga
aylantirganlar.
Bu
farzandlarining milliy dunyoqarashlariga shakl, mazmun berib, meros
tarzida o‘tib keldi. Dunyoqarashning birligi – milliyligi tufayli avlodlar
orasida hamfikrlilik, o‘zaro ishonch, izzat, maqsad, birligi, samimiylik
tantana qilar edi.
Oila o‘g‘il-qizlarda milliy fe’l-atvor, husni xulq tarbiyasi manbai
bo‘lib keldi. Ota-onalar har kuni, har soatda o‘zlari bilib-bilmagan holda
tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bolalariga hatti-harakatlar, yurish-turish,
so‘zlash, kulish, ovqat yeyish, yuvinish, muomala qilish, mezbon va
mehmon munosabati me’yorlarini singdirib kelmoqdalar. Ayniqsa, o‘g‘ilni-
otalikka, qizni-onalikka, uy bekaligiga tayyorlash milliy tarbiyadagi ikki
yo‘nalish-o‘g‘il va qiz bolalar tarbiyasi mavjudligini ko‘rsatadi. Maktabda
ham anna shu xususiyat saqlanishi va rivojlantirilishi kerak.
Ota-ona obro‘si milliy tarbiyaning asosidir. Aynan shu omil orqali
ular farzndlarining ongiga, xulq-atforiga ma’naviy ta’sir qiladilar. Ota-ona
obro‘si o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan ne’mat emas. U ota-onaning bola
tarbiyasi
bilan
maxsus
shug‘ullanayotganligi
yoki
shug‘ullanmayotganliklari bilan belgilanadi.
Sobiq sho‘ro davrining 80 yillarida otalar tomonidan ushbu
yo‘nalishdagi tarbiyachilik vazifalari qoniqarli bajarilmas edi. O‘tkazilgan
tadqiqotlar sobiq ittifoqda har bir 9-bolaning otasizligi va umuman
otalarning farzand tarbiyasiga bir kunda 8 daqiqagina vaqt ajratganligini
ko‘rsatgan edi. Ota-ona obro‘sini ularning farzandlari shaxsi bilan
qiziqishlari o‘quvchi farzandlarining rivojlana borayotgan ehtiyojlarini
o‘rganib, boshqarib, qondirib borishlari oshiradi.
Olib borgan kuzatuvlarimiz hayotda ota-onaning tarbiyachilar
sifatidagi obro‘larini tushiruvchi sabablar mavjudligini ko‘rsatdi. Bular:
24
- ota-onaning o‘zlarining bolalarining boquvchilari sifatida anglab,
tarbiyachi axloqsiz turmush tarzi;
- oilalarda uchrovchi axloqsiz turmush tarzi;
- ota-onaning bolalarga aytgan so‘zlari, pand-nasihat qilaverishlari,
farzandlar bilan asosan buyruq, hukm orqali gapirishlari;
-
ota-onaning
o‘quvchi farzandlarining hayoti, qiziqishlariga
e’tiborsizliklari, ularga vaqt va diqqat ajratmasliklari, o‘quvchilarni oila
yumushlariga jalb qilmaslik (ayniqsa o‘smirlar o‘zlariga nisbatan
beparvolikdan qattiq iztirob chekadilar. Natijada ota -ona va o‘smir orasida
sovuq munosabatlarining paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi);
- o‘kuvchi-farzandlar bilan munosabatda ularning yosh xususiyatlarini
bilmaslik (boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ota-onaning qarashlariga, fe’l-
atvorlariga taqlid qilib keladilar. Ana shuning uchun ham xalqimizda ularni
«shirin» deyishadi. O‘smirlik davri boshlangaya, bolada keskin o‘zgarish-
o‘tmish davri boshlanadi. Ota-onalar va bolalar orasidagi ziddiyatlarning
asosiy qismi shu davrga to‘g‘ri kelishining boisi ham shundadir. Ota -
onaning o‘z farzandlariga xos yosh xususiyatlarini bilmasliklarining oqibati
bolalarni – o‘smirlarning ota-onadan (ko‘pchilik hollarda otadan) qalban
uzoqlashuviga olib keladi);
- ota-onaning o‘zlarining farzandlari uchun har kun, har soat, har
daqiqada shaxsiy namuna ekanliklarini anglay bilmasliklari;
- o‘quvchi-farzand tarbiyasi uchun bor ma’suliyatni maktabga tashlab,
o‘zini soqit qilish;
- rag‘batlantirish va jazolashda tarbiyaviy maqsaddan kelib chiqa
bilmaslik.
- milliy qadriyatlarga hurmat hissini shakllantira bilmaslik,
hafsalasizlik;
- tan jazosi bilan qo‘rqitish;
- ota-onaning farzandlar ko‘z o‘ngida janjal qilib turishlari;
25
- unda oshkora ichkilikbozlik qilinishi, behayo so‘zlar, qarg‘ishlar,
so‘kinishlar;
- o‘z farzandini «eng yaxshi» deb hisoblash;
- «biz qiynalganmiz, bolalarimiz rohat qilsin» Deya o‘quvchi
farzandlarini erkalatib yuborish yasantirishga hirs qo‘yish yoki buning aksi
– «bola qiynalib kata bo‘lsa, ota-onaning, mehnatning hayotning qadriga
yetadi» deya ko‘r-ko‘rona qattiqqo‘llik, zarda qilaverish;
- o‘quvchi farzandiga va’da berib, bajarmaslik;
- maktab bilan ta’lim – tarbiyaviy hamkorlikdan «ish ko‘p, vaqt yo‘q»
degan bahona bilan o‘zini chetga olish;
- o‘quvchi bolalarni o‘z ajdodlari, shajaralari bilan tanishtirmaslik va
hokazo.
Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda otaning roli hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Zero «Otaning ochgan yo‘li bor, onaning bichgan to‘ni
bor». «Otasi borning unumi bor, onasi borning tikishi bor». «Ota-olamning
fikri», «Erta tur, otangni ko‘r, otangdan so‘ng otingni ko‘r», «Otangni
ko‘rsang, otdan tush», «Ota bo‘lish oson, otalik qilish qiyin», «Ota – bolaga
sinchi», «O‘g‘lingni sevsang, qo‘lingdek ishlat», «Otalar so‘zi xitob bo‘lur,
ani yig‘mang kitob bo‘lur». . .
Onaning o‘zbek oilasidagi o‘rni alohida, jipslashtiruvchi ahamiyatga
ega. Chunki «Onaga bo‘lgan muhabbat-Vatanga bo‘lgan muhabbatning
kurmagi», «Onaning ko‘ngli bolada, bolaning ko‘ngli dalada», «Onang
o‘gay bo‘lsa, otang o‘zingniki emas», «Bola-loy, ona –kulol», «Bola ham
ona deydi, ona ham ona deydi», «Onangning yaxshiligini bemor bo‘lsang
bilarsan» va hokazo.
Ota-onaning izchil tarbiyachilik mehnati ularni yaxshi farzandlarning
ota-onalari bo‘lish sharafiga muyassar qiladi. «O‘g‘il -qizlarning fe’l-xulqi
yaxshi yoki yomon bo‘lsa, uning sababchisi otav a onadir». (Yu.X.Xojib).
Hayotda ro‘y berayotgan ijobiy va salbiy holatlar, ko‘ngilsiz voqealar,
kishilar o‘rtasidagi mehr-oqibatning susayishi, shaxslararo munosabatlarda
26
uchrab turadigan ruhiy emotsional zo‘riqishlar, baxtsiz oilalar soning ortib
borishi, yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikning ko‘payib borayotganligi oiladagi
ruhiy muhitga, oila a’zolarining o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarga,
oiladagi murakkab muammolarga bevosita bog‘liq bo‘lib, to‘g‘ri yo‘lga
quyilmaganligi natijasida yuzaga keladi. Hozirgi davrning taqazosi ham
oilaga xos Ushbu muammolarni to‘g‘ri ham qilmay turib, fozil jamiyatga
erisha olmaslikni e’tirof etganligidan iboratdir.
Oila muammolarini o‘rganishda bugungi kunning ahamiyatli
masalalaridan biri bo‘lgan oilaviy munosabatlar kata o‘rin egallydi. Uning
ahamiyatli tomoni shundaki, kishining insoniy fazilati, jismo niy hamda
ruhiy kamoloti oila bilan bog‘liq bo‘lgan holda, unda kechayotgan o‘zaro
munosabatlarning ta’siri bilan shakllanadi va mukammallikka erishishga
intiladi, hayotning har bir jabhasiga xos ham nazariy, ham amaliy yo‘l -
yo‘riqlarni «qo‘lga kiritish» imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Oilaviy munosabatlar odatda oiladagi ota-onaning roli, er-xotin
munosabatlari, farzandlarning o‘zaro munosabati hamda ularning ota-
onalariga bo‘lgan munosabatlari, yaqin kishilar, qarindoshlar bilan muloqot
qilish xususiyatlari nazarda tutiladi. Hamisha uning inson tarbiyasiga
bo‘lgan ta’siri borasidagi turli masalalari doimo har bir davrning diqqat
markazida bo‘lib kelgan. Masalan, Sharqda, oilaning e’zozlanishi, oilaviy
munosabatlar, ayniqsa har bir oila a’zosining o‘zaro muloqotiga jiddiy
e’tirof berilishi haqida juda ko‘pgina manbalarda izoh berilgan.
Oilada ota-onalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda hamjihatlik, mehr -
oqibat, o‘zaro hurmat, shirinsuhanlik, bir-biriga g‘amxo‘rlik kabi sifatlar,
yosh avlodni maqsadga xos tarzda tarbiyalashda samaradorlikni oshiruvchi
usullardan biri bo‘lib, taqlid qilish borasida yaxshi namuna hisoblanadi.
Oiladagi o‘zaro munosabatlarni, yuz beradigan voqea ilg‘ab oladi. Shuning
uchun ham namuna sifatida ota-ona shunday hislatlarga ega bo‘lishi kerakki,
bulardan:
1. mehnatkash;
27
2. tartib intizom;
3. mehr-muhabbatli;
4. sabr toqatli;
5. savodxon kabi shunday fazilatlarga ega bo‘lgan har bir ota-ona
obro‘li farzandlarni tarbiyalash sohasidagi ta’sir kuchli bo‘ladi. Ota-ona
obro‘sini ta’minlaydigan eng muhim omil ularning kundalik hayotdagi
ibratli
insoniy
munosabatlari,
mehnatdagi
yuksak
muvaffaqiyatlar,
shuningdek ularning bilim doirasi, dunyoqarashi va axloq -odob bilan
aloqador bo‘lgan xususiyatlari belgilovchi mezon hisoblanadi. Namunali
munosabat o‘rnatilgan oilalarda sharqona tarbiyadagidek farzandlar
samimiylik va sabr-toqatni, hurmat va ehtiromni o‘rganadi.
Oilaviy munosabatlarda ma’naviy ehtiyojga asoslangan aloqalardan
biri-muloqot qilish jarayoni muhim hisoblanib, shaxs shakllanishida kata rol
o‘ynaydigan namuna va taqlid singari shu darajada hal qiluvchi vazifani ado
etadi. Chunki, kishi o‘zaro shaxslararo munosabatlar jarayoniga kirishishi
bilangina atrof-muhitda sodir bo‘layotgan voqeiliklardan xabardor bo‘lib,
ular o‘rtasida axborot ayirboshlash yuzaga keladi. Aslini olganda ham
kishilar o‘z farzandlariga muloqot tarzida o‘qtirib o‘rgatadigan har qanday
ilmiy, ijtimoiy tajribalari, malaka va bilimlari ham ijtimoiy-taraqqiyotning
mahsuli sifatida kishilik
Oila – hayotiy mazmuniga hamda jamiyat tomonidan ma’qullanadigan
xususiyatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisa. Unda ijtimoiy hayotning barcha
asosiy qirralari, vazifalari hamda xususiyatlari, sinkretik tarzda bo‘lsa-da,
mujassamlashgan. Inson umri mobaynida oila ta’sirini sezib turadi, dastlab
ota-onasining oilasida so‘ng o‘zi qurgan oilasida hayot kechiradi.
Har ikki holda ham oila shakllanadi. Inson oilada individual va
ijtimoiy hayot ko‘nikmalarini hosil qilibgina qolmay, balki unda o‘zaro
munosabatlarni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha ota-ona maqomini ham oladi.
Aksariyat tadqiqotlarda oilaning ijtimoiy institut sifatidagi to‘rtta asosiy
vazifasi ajratib ko‘rsatadi.
28
Birinchi vazifa - farzandlar tug‘ilishi bilan bog‘liq.
Ikkinchi vazifa – yangi avlodni Ushbu jamiyat madaniyatidan
bahramand etish.
Uchinchi vazifa – shaxsning o‘zini-o‘zi kamol toptirish, uning
qobiliyatini yuzaga chiqarish uchun sharoit yaratish.
To‘rtinchi vazifa – shaxsning muomala – muloqotga hissiy qo‘laylikka
bo‘lgan psixologik ehtiyojni qondirishi.
Shaxs ijtimoiy faoliyatni shakllashdek yaxlit jarayonning bu qirrasiga
ko‘plab omillar, jumladan oilaning moddiy farovonligi, ota-onaning
saviyasi, oilaviy qadriyatlar tizimi bolaning ta’lim olish jarayonida ota -
onaning ishtiroki singari jihatlar ta’sir ko‘rsatadi.
Oila moddiy farovonligining shaxs ijtimoiy faolligiga ta’siri
baholashda kishilar ularning faqat daromaddagina emas balki har bir
muayyan oilada mavjud bo‘lgan ma’naviy madaniy qadriyatlar tizimiga
bog‘liqligi yo‘q. Chunki kata daromad moddiy ne’matlar sotib olish hamda
dabdabali tantanalar va tadbirlar o‘tkazish yo‘li bilan badavlat kishi
maqomini saqlab turish uchun butkul ishlatilib, shaxsni kamol toptiruvchi
ma’naviy iste’molga sarflanmasligi mumkin.
Oila murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy,
mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi.
Shu sababdan turmushdagi va oila a’zolari munosabatlaridagi o‘zgarishlar
uning moddiy-maishiy, iqtisodiy negizi o‘zgarishga bevosita bog‘liqdir.
Dostları ilə paylaş: |