Anorganik kimyo

Biologik ahamiyati: Temir odam hayoti uchun zarur bo’lgan element.Odam qoni tarkibidagi gemoglabin , temir hisobiga qizil rangga kiradi. Voyaga etgan odam organizmida 3 g temir bo’ladi. Gemoglabinning 75 % ini temir tashkil etadi.Temir organizmda hujayralarga kislorod tashib, karbonat angidridni chiqib ketishini ta’minlaydi. Jigar va taloq temirga boy.
J uda ko`p gemoglabinsiz tirik organizmlar mavjud, lekin ular tarkibida ham temir bo`ladi. Temir protoplazmada bo`lib, u ichki to`qimadagi nafas olish uchun zarur hisoblanadi.
Sun’iy ravishda temir berilmagan barglar rangsiz bo`lib, u temirli suv bilan ozuqlansa darrov yashil rangga ega bo`ladi.Hatto rangsiz barcha temir tuzlari eritmasi purkalsa, tomchi tekkan joylar yashil rangga kiradi.
Q adimdan temir tibbiyotda kamqonlik, darmonsizlanish kasalliklarini davolashda foydalanilgan. Ibtidoiy odamlar ishlatgan buyumlar samodan tushgan temir metorit bo`lgan. Ko`p asrlar o`tishi bilan odam rudadan temirni ajratib olishni o`rgangan.
Ishlatilishi: Tеmirdan cho‘yan, po‘lat, tunuka tayyorlanadi. Maxsus yo‘llar bilan tayyorlangan toza tеmir zanglamasligi va kislotalar ta’siriga bardosh bеrishi yaqinda ma’lum bo‘lgan. Tеmir suyultirilgan kislotalardan vodorodni haydaydi. Konsеntrlangan HNO₃ tеmirni passiv­lashtiradi, ishqorlar tеmirga ta’sir etmaydi. Tabiatda tеmir kеng tarqal­gan, mеtallar orasida alyuminiydan kеyin ikkinchi o‘rinda turadi. Tеmir rudalardan uglеrodning turli qotishmalari cho‘yan (domna jarayoni bi­lan) va po‘latlar (martеn, konvеrtеr, elеktr yordamida eritish jarayon­lari bilan) ko‘rinishida olinadi.
Temir qurilish materiallari sifatida juda ko’p ishlatiladi. Temir astronomiyada yulduzlarni tekshirishda ishlatiladi. Temir metallurgiyada, mashinasozlikda, Eyfel minorasi qurilishida, aviatsiyada va boshqa joylarda ishlatiladi.

• 
  Cho‘yan-tarkibida 2,14 % dan ko‘p uglerod tutgan temir va uglerod qotishmasi
  
• 
  Po‘lat-tarkibida 2,14 % dan kam uglerod tutgan temir va uglerod qotishmasi
  

• 
  Quyma cho‘yan kulrang bo‘lib, undagi uglerod grafit shaklida mavjud bo‘ladi. Undan trubalar, o‘zaklar, ko‘priklar uchun panjaralar, mashina qismlari, kimyoviy uskunalar tayyorlanadi.
  
• 
  Тo‘yingan cho‘yan oq rangli bo‘lib, undagi uglerod temir karbidi shaklida bo‘ladi. Undan po‘lat olishda foydalaniladi.
  

Domna pechi