Anorganik kimyo

Mis (I)-oksid Cu₂O tabiatda qizil tusli ruda yoki kuprit holida uchraydi. Mis tuzi eritmasiga ishqor va kuchli biror qaytaruvchi (formalin yoki uzum shakari) ni ta’sir ettirilsa, Cu₂O hosil bo’ladi. Mis (I) tuzlari suvda erimaydigan rangsiz, kuchli qaytaruvchi moddadir.
Mis (II)-oksid CuO qora rangli qattiq modda, tabiatda uchraydi, laboratoriyada kukun yoki donador holida bo’ladi. Mis metalini, uning tuzlarini havoda qizdirish yoki parchalash yo’li bilan olinadi:
(CuOH)₂CO₃ = CuO +H₂O +CO₂
CuO salgina qizdirilsa, vodorod yoki ko’mir bilan qaytariladi:
CuO + H₂ = Cu + H₂O; CuO + C = Cu + CO
CuO kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi, ammo suv bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Mis (II)-gidroksid Cu(OH)₂ och ko’k rangli iviq cho’kma, kuchsiz asos, uni mis (II) tuzlariga ishqor ta’sirida olinadi:
CuSO₄+ 2NaOH = Cu(OH)₂↓ + Na₂SO₄
Mis (II) gidroksid (tuzlari ham) ammiakda erib tarkibida [Cu(NH₃)₄]²⁺ ion bo’lgan kompleks birikmalarni hosil qiladi.
Mis (II)-sulfat CuSO₄∙5H₂O mis kuporosi (yoki to’tiyoyi) misga havo ishtirokida H₂SO₄ ni ta’sir ettirib olinadi. CuSO_{4 ∙} 5H₂O qizdirilsa, kristallizatsiya suvi yo’qoladi, natijada suvsiz oq kukun hosil bo’ladi. Bu tuz qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda, misni rafinlashda, tibbiyotda, to’qimachilikda, bo’yoqchilikda ishlatiladi.
Cu + H₂SO₄ = CuSO₄ + SO₂ + 2H₂O
Mis (II)-xlorid CuCl₂∙2H₂O va mis (II)-nitrat Cu(NO₃)₂ ∙6H₂O - suvda yaxshi eriydi, havodagi namni o’ziga tortadi, qizdirilsa suvni yo’qotib, jigar rangli CuCl₂ ni hosil qiladi, Cu(NO₃)₂ esa oq kukundir.
Mis inson, hayvon va o’simlik uchun oz miqdordagi zarur element. Mis organizmda 10^-3-10^-4% bo’lib, oqsillar (gemokuperin, seruloplazmin, kuproprotein va boshqalar) va ayrim fermentlar tarkibida bo’ladi, shuningdek mis birikmalari gemoglobin va fosfolipidlarni sintezi uchun zarur bo’lib hisoblanadi.
K umush. Tabiatda kumush juda kam tug’ma holda uchraydi. Muhim tabiiy birikmasi Ag₂S, qo’rg’oshin rudalarda va boshqa rudalarda qo’shimcha tarzida bo’ladi. Kukun holiga keltirilgan jinsga natriy sianid eritmasi bilan ishlov berish natijasida kumushning suvda eriydigan kompleks tuzi hosil bo’ladi.
Ag₂S + 4NaCN = 2Na[Ag(CN)₂] + Na₂S
Kumush rux vositasida siqib chiqariladi.
2Na[Ag(CN)₂] + Zn = Na₂[Zn(CN)₄] + 2Ag
Kumush tabiatda ikki xil izotop ¹⁰⁷₄₇Ag (51,35 %) va ¹⁰⁹₄₇Ag (48,65 %) holatida keng tarqalgan. Uning radioaktiv izotopi ¹¹⁰₄₇Ag bo’lib, yarim yemirilish davri 253 kun.
Toza kumush oq tusli yaltiroq metall, zichligi 10,5 g/sm³ suyuqlanish harorati 960,5ºC ga teng. Yuqori issiqlik va elektr o’tkazuvchanlikka ega. Yumshoqroq bo’lgani uchun 87,5% kumush bilan 12,5% Cu dan iborat qotishma holida ishlatiladi. Yuqori qovushqoqlikka ega. Undan ingichka sim tayyorlasa bo’ladi. Simob bila amalgamalar hosil qiladi:
Ag₃Hg₃, Ag₃Hg₂, Ag₃Hg₄
Kumush kislorod, vodorod va kislotalar bilan oksidlanmaydi. Ozon bilan oksidlanadi. Nitrat va konsentrlangan sulfat kislota bilan yuqori haroratda oksidlanadi:
2Ag + 2H₂SO₄ = Ag₂SO₄ + 2H₂O + SO₂
3Ag + 4HNO₃ = 3AgNO₃ + NO + 2H₂O
Gaz holidagi xlorid kislota bilan yuqori haroratda reaksiyaga kirishadi:
2Ag + 2HCl(g) → 2AgCl + H₂
Kumush galogenlar bilan qiyin oksidlanadi. Nam havoda kumush vodorod sulfid ishtirokida havo kislorodi bilan oson oksidlanadi. Kumushdan yasalgan taqinchoqlarni qorayib qolishining sababi ana shundadir:
4Ag + 2H₂S + O₂ = 2Ag₂S + 2H₂O
Kaliy sianid ishtirokida kislorod va vodorod peroksidi ham kumushni oson oksidlaydi:
2Ag+H₂O₂+4KCN=2K[Ag(CN)₂ ]+2KOH
2H₂O+4Ag+O₂+8KCN=4K[Ag(CN)₂] +4KOH
Kumushning olinush usullari: 1. Sianid usuli:
AgCl+2KCN=K[Ag(CN)₂] +KCl
Ag₂S+4KCN=2K[Ag(CN)₂] +K₂S
Zn+2K[Ag(CN)₂] =2Ag+K₂[Zn(CN)₄]
Amalgamalarni parchalab olinadi:
Ag₃Hg=3Ag+Hg
Kumush idishlar, asboblar, taqinchoqlar, jarrohlik uskunalari tayyorlashda ishlatiladi. Taqinchoqlar tayorlashda tamg’a (proba) qo’yiladi. Kumush tamg’asi 800-875 orasida. Bu 1000 tarkibiy qisimda 800 -875 qism kumush, qolganlari qo’shimchalar ekanligini ko’rsatadi. Ko’p miqdorda kumush birikmalari fotografiya maqsadlari uchun sarflanadi.
A g⁺¹ birikmalari. kumushning oksidlanish darajasi +1 bo’lgan birikmalari ko’p uchraydi. Lekin+2 va+3 birikmalari ham bor. Kumush II va III valentligi birikmalar juda beqaror, faqat kompleks birikmalar holida mavjud.
Ag₂O qora qo’ng’ir rangli kristall modda:
2Ag₂O= 4Ag+O₂
H₂+Ag₂O=H₂O+2Ag
H₂O₂ +Ag₂O=O₂+2Ag+H₂O
Bu reaksiyalarda kumush oksidi oksidlanuvchi. Kumush (I)oksidi ammiakda yaxshi eriydi:
Ag₂O+4NH₄OH=2[Ag(NH₃)₂]OH +3H₂O
Bu reaksiyalarda kompleks asoslar hosil bo’ladi.
AgOH beqaror birikma bo’lib, kumush nitratga ishqorlar ta’sir qilib olinadi:
2AgNO₃+2NaOH=2AgOH ↓+2NaNO₃
2AgOH↓=Ag₂O+H₂O
Kumushning galidlari kumush ftoriddan boshqasi yomon eriydi:
HF+AgF=H[AgF₂]
3HF+AgF=H₃[AgF₄]
Kumush oksidi HF da eriydi va eruvchan tuz AgF ni hosil qiladi:
Ag₂O+2HF=2AgF+H₂O
AgF ni Ag₂CO₃ ga HF ta’sir etib ham olish mumkin:
Ag₂CO₃ +2HF=2AgF+H₂O+CO₂
AgF∙2H₂O yoki AgF∙4H₂O rangsiz kristallar hosil qilishi kuzatilgan. AgCl ammiak bilan oson komplekslar hosil qiladi:
[Ag(NH₃)₂]Cl, Na₃[Ag(S₂O₃)₂] Na[Ag(CN)₂]
Ag⁺ ioni kuchsiz kislotali muhitda kuchli oksidlovchi:
Zn+2AgNO₃=2Ag+Zn(NO₃)₂
Kumush xloridi AgNO₃ga xlorid kislota tuzlari ta’siridan olinadi:
AgNO₃+NaCl =AgCl ↓+NaNO₃
Kumush xlorid fotoqog’ozlarda ishlatiladi:
2AgC l=2Ag+Cl₂
Kumush bromid fotoplyonkada ishlatiladi. AgBr ishlatilishi uning yorug’lik ta’sirida parchalanib, kukun holidagi Ag metali ajratib chiqarish xossasiga ega:
2AgBr=2Ag +Br₂
Kumush galidlari fiksaj ta’sirida eriydigan galogenidlar hosil qilib plyonka va qog’ozdan nur ta’sirida o’zgarishga uchramagan galidlar qavatini yo’qotadi:
AgG+2Na₂S₂O₃=Na₃[Ag(S₂O₃)₂]+NaG
AgNO₃ ko’zgu ishlab chiqarishda, galvanotexnikada, kumushning boshqa birikmalari hosil qilish uchun dastlabki mahsulot sifatida ishlatiladi. Fotografiyada
2AgBr = 2Ag + Br₂
Ag kompleks hosil qilishga moyilligi kuchli;
a) AgNO₃ + KCN = ↓AgCN + KNO₃
b) AgCN + KCN = K[Ag(CN)₂]
Kumushning sianli kompleks birikmalari eritmasi buyumlarni galvanik usulda kumushlash uchun ishlatiladi, chunki buyum sirtida bir tekis, silliq, zich metall qatlami hosil bo’ladi.