Antik dövrün abidələr məskəni

«Türk qəbristanlığı» 

Kəlbəcər ərazisində 30 min ildən çox tarixi olan qədim yaşayış məskənləri, 6 min il yaşı olan qaya təsvirləri, çöp şəkilli qədim türk əlifbası nümunələri aşkar edilib, bütün bunlar barəsində mətbuatda geniş yazılar dərc olunub. Ərazi demək olar ki, qəbirüstü at, qoç, sandıq fiqurları ilə, daş üzərinə həkk olunmuş yazı və rəsmlərlə doludur. Daş abidələr Şimali Azərbaycanda atəşpərəstliyin, xristianlığın, VII əsrdən isə İslamın yayıldığı dövrlərdə yaradılmışdır. Atəşpərəstlik dövründə yaranmış bir daş abidə diqqəti daha çox cəlb edir: rəsmdə solda yuxarıda Günəş parlayır. Bir nəfər atı yedəkləyib Günəşə doğru çəkir, bir nəfər isə əlində qılınc atın arxası ilə addımlayır. Günəşə qurban aparırlar. Bu rəsmə baxdıqda «tarixin atası» Herodotun yazdıqlarını xatırlayırsan (b.e.ə.490-480-cı illər): «Onların sitayiş etdikləri yeganə Allah Günəşdir. Günəşə onlar atları qurban verirdilər. Onlar bu cür qurbanvermənin mənasını bunda görürdülər ki, ən sürətli Allaha dünyada mövcud olan ən sürətli canlını qurban vermək lazımdır». Rayonda «Türk qəbristanlığı» adı ilə tanınan bir neçə qədim məzarlıq var. Bunların ən böyüyü Tirkeşəvənd, Kəlbəcər, Zar və b. kəndlərin ərazisidir. Qəbirstanlıqlar müxtəlif əsrlərdə yaradılmış forma və ölçü ilə bir-birindən fərqlənən at, qoç, sandıq qəbirüstü fiqurlar, başdaşı və günbəzlərlə zəngindir.

Kəlbəcərdəki oronomik toponimlərin hamısı türk mənşəlidir. Bir sıra qədim türk tayfalarının adı bu gün də bu toponimlərdə yaşayır. Bunlardan 20-dək kəndi əhatə edən Ayrım dərəsini, 10-dək kəndi əhatə edən Qılınclılar, 6-7 kəndi əhatə edən Alxaslı, 4 kəndi əhatə edən Qaraçanlı bölgələrini, eləcə də tayfa adı daşıyan Çıraq (Türkeşkənd), Qanlıkənd, Əsrik, Çovdar, Çorman, Təkəqaya, Barmaq, Çəpli, Zar, Zivel, Yanşaq, Söyüdlər (biz Seyidlər deyirik) və bir sıra yaşayış məntəqələrini, Çiçəkli, Söyüdlü, Abdal, Qaraxanlı, Bağırxan, Taxta və b.yaylaqları, Qaramanlı, Xəndək, Güzdək, Tələlər, Aluluq, Quturlu (Qoturlu kimi işlədirik), Tərtər, Dəlidağ, Keyti, Tamaşa, Qoçdaş, Dikyurd, Yellicə, Aydoğan, Qoşqar və s. dağ, dərə, əkin-biçənək adlarını - türkmənşəli toponimləri göstərmək olar.

Ağdaban kəndinin qədim alban tayfasının adını daşıdığı güman edilir. «Alban» adının Ağuan, Aluan, Ağvan, Andan kimi təhrif olunmuş adlarından birinin də Ağban olması istisna deyil.

XI əsrdən başlayaraq, bir sıra tarixi səbəblərdən, xarici təcavüzkarların basqınlarından oğuz türklərinin vaxtaşırı yerdəyişməsi baş vermişdir. Bu səbəbdən bir sıra tayfalar öz adlarını qonşu dövlətlərin ərazilərində də əbədiləşdirirmişlər. Buna görə də Kəlbəcərdəki toponimlərə ölkənin başqa rayonlarında, həmçinin qonşu dövlətlərin ərazisində də rast gəlinir. Kəlbəcərlilərin ulu babalarının bağlı olduqları köklər və məskənlər barədə yazılı məlumata malikdirlər. Onlar əsillərinin əsas aran və dağ Qarabağla, Cənubi Azərbaycanla, Zəngəzurla, Dərələyəzlə, Qazax-Tovuzla və s. bağlı olduğunu söyləyirlər. Ən qədim kökləri isə Cənubi Azərbaycana gedib çıxır.