Büyük Trampet
Trampet, çapı 35-40 cm olan, 15 cm eninde bir ahşap ya da pirinç kasnağın iki tarafına yerleştirilmiş gergin keçi ya da koyun derisinden oluşur. Tutuşta üste gelen deriye çubukla vurularak çalınır. Trampetin en belirgin özelliği cızırtılı tınısıdır. Bu çalgı çocukların çalma isteğini uyarır ve ritmi sabitleştirir.
Davul
Davul, trampetin büyük çapta olanıdır. Tenor ve bas davul diye ikiye ayrılır. Genelde taşıyıcı bir ayak üzerine titreşim yüzeyleri düşey düzlemde olmak üzere oturtulur. Çalıcı sağ elinde tuttuğu tokmağı, yukarıdan aşağıya ya da aşağıdan yukarıya doğru savurarak gergin yüzeye vurur; sol elini de titreşimleri istenilen süre sonunda durdurmak için kullanır. Davulun yerleştirilmesinde profesyonel orkestralar dışında şu kural uygulanır: Çubuklu çalgılarda olduğu gibi solda pes ses veren tokmak, sağda tiz ses veren çubuk olmalıdır. Çocuk her çalgı için bu kurala alıştırılmalıdır. Davulda tokmağın deriye vurduğu yer genelde kenardan bir el genişliği kadar içerde olmalıdır. Çalarken bilek gevşek tutulmalı ve tokmak deriden kendiliğinden zıplamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
Ezgili ya da ezgili olmayan vurmalılar çocukların en rahat çaldıkları ilk çalgılardır. Çeşit çokluğu ses zenginliğidir. Çocukları bu zenginliklerle buluşturmak öğretmenlere düşen görevlerdendir.
Tef
Zilli tef ve deri tef (el trampeti) diye adlandırılan iki türü vardır:
Zilli Tef: Derili ve derisiz olmak üzere iki türlüdür. Anaokulu ve okul müziği için küçük ve hafif teflerin kullanılması uygundur. Tefin çeşitli çalma teknikleri vardır. (Fotoğraf 5)
Zilli tef çalma tekniklerinden bazıları şunlardır:
• Sol el ile kasnaktan tutularak kaldırılan çalgıya yumruk biçimi almış sağ elin parmak eklemleriyle vurulur.
• Kasnağından tutulan çalgı çalıcının dizine vurulur.
• Kasnağından tutulan çalgı sürekli olarak sarsılır, bu durumda yalnızca zillerin sürekli titreşimleri ses verir.
• Islatılmış parmak ucu deriye bastırılarak kasnağa yakın bir yerde kavisli bir hareketle sürüklenir.
• Tef, çalıcının kucağına ya da bir sandalyeye deri yüzeyi üstte olmak üzere yerleştirilir, kasnağa yakın bir yere parmakla ya da trampet bageti ile vurularak çalınır.
Fotoğraf 5. Tef
Deri Tef (El Trampeti): Tefin zil monte edilmemiş biçimidir. Yine okul öncesi ve okul müziği için küçük el trampetleri önerilir. Parmakla çalınmasında trampet sol elle vücudun aşağı-yukarı ortasında tutulur. Dört parmakla tutarken aşağı doğru sarkar, başparmakla üstünden hafifçe bastırılır. Sağ elin gergin parmaklarıyla, sol elin yakınına, trampetin kenarına doğru vurulur. Bütün çalgılarda olduğu gibi burada da şu temel kural geçerlidir. Bir kere vurduktan sonra el hemen deriden uzaklaştırılır. Trampet, ancak bu şekilde açık ve güzel ses çıkarır. El trampetinin diğer çalma teknikleri tef ile hemen hemen aynıdır. Çocuklar yukarıda belirtilen çalgılarla, söyledikleri şarkılara eşlik edebilecekleri gibi yalnızca çalmakla da yetinebilirler. Gerek çalgı çalma, gerek şarkı söyleme ve gerekse bunların ikisini birleştirerek çalgı eşliğinde şarkı söyleme etkinliklerine çocukların tümünün katılması zorunlu değildir. Onları isteklendirme yoluyla bu etkinliklere yönlendirmek gerekir. Ancak öğretmen gerek ritim çalgılarını, gerekse ezgisel çalgıları kullanarak onların müzik yapmalarına yardımcı olabilir. Müzik etkinlikleri
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
için düzenlenmiş ortamlarda çocukların yapacakları etkinliklerle hem müzik eğitimi almaları ve yaratıcı yeteneklerini geliştirmeleri hem de bedensel ve ruhsal bakımdan (büyük ve küçük kas, dil, duygusal, sosyal, psikomotor gelişim) gelişme olanağına kavuşmaları sağlanır. Böylece çocukların kişilik oluşturmalarında olumlu bir yaklaşımda bulunmak kolaylaşır. Okul öncesi kurumlarda müzik etkinlikleri için düzenlenecek ortamların (müzik köşelerinin) amaçları içerisinde yer alan ritim eğitimi, ses eğitimi, müziksel işitme eğitimi, şarkı öğretimi, çalgı çalma teknikleri müzik dinleme ve müzikli oyunlar için en çok yararlanılan çalgılar, yukarıda açıklanan çalgılardır.
RİTİM ÇALIŞMALARINI DESTEKLEYİCİ ÇALGILAR VE OYUNCAKLAR
Kastanyet
Sert ağaçtan yapılmış ve içleri oyulmuş, avuç içine sığabilecek büyüklükte iki parçadan oluşur. Orijinal İspanyol kastanyetleri, avuç içinde parmakların yardımı ile birbirlerine çarpılması ile çalınır. Kastanyetlerin farklı biçimleri vardır. Ağaç ve fil dişinden midye biçimindeki geleneksel kastanyetler ele takılarak çalınır. Kastanyete dilimizde parmak zili, çalpara ya da şakşak da denilmektedir. Bazı modern kastanyetlerin ise bir sapı olup sallayarak ya da diğer elin içine (avuç içine) vurularak çalınır. Okullarda genellikle saplı kastanyetler kullanılır. Masa kastanyetleri kullanımı kolay bir kastanyet türüdür. İki elle ya da piyano gibi tek tek parmaklarla da çalınabilirler.
Çelik Üçgen
Sol elle, kapalı köşesine geçirilmiş bir ip ile yüksekte tutulan ve sağ eldeki , boyu 15-18 cm uzunluğunda çelik bir çubuk ile vurularak çalınan üçgen biçiminde bir çalgıdır. Çocuklarda sıklıkla görülen sorun, çelik üçgenin dönmesidir. Bunun nedeni, gergin olarak dış çevresine yapılan vuruştur. Sadece bilekten yapılan gevşek bir vuruş biçimi bunu önleyebilir. Bu da yardımcı olmazsa, alt kenarından, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
yani yatay kenarından vurmayı denemelidir. Çalgı, kollarla serbest bir pozisyonda vücuttan uzak tutulur. Çelik üçgenler değişik boyutlardadır ve her biri özenle kullanıldığında kendisine özgü bir ses veren etkileyici bir tona sahiptir.
Fotoğraf 7. Çelik üçgen
Marakas
Orta boy iki adet su kabağından yapılır ve içine arpa, fasulye taneleri ya da kurumuş çekirdekler konularak şakırdayan bir ses çıkartması sağlanır. Sağ ve sol ellerde birer marakas tutularak ellerin sarsılması ya da sağ elde tutulan bir marakasın sol elin avuç içine vurulmasıyla çalınır. (Fotoğraf: 8)
Fotoğraf 8. Marakas
Ağaç Blok (Ritim Kutusu)
Dikdörtgen bir prizma biçimindedir. Değişik ağaç cinsinden yapılabilen kutunun titreşim (Rezonans) kazanması için, blokta boyuna açılmış ve içi boşaltılmış bir yarık vardır. Ağaçtan yapılmış 25-30 cm boyunda 1 cm çapındaki çubukla çalınır.
Çan
Çanların genellikle iki biçimi vardır.
Birincisi küçük, ikincisi ise büyük çandır. Büyük çan, içindeki ya da dışındaki tokmağın çana vurmasıyla ses çıkarır. İki türlü el çanı vardır: Biri eski tür ağaç saplı çan, diğeri de günümüzde kullanılan deri bantlı çandır. Birden fazla çan aynı anda çalınarak çok seslilik elde edilebilir.( Fotoğraf: 10)
Fotoğraf 10. Çan
Minik Ziller (Kaynana Zırıltısı, Halhal, Çıngırak)
Çok değişik biçimleri vardır. Örneğin halhallar: İrili ufaklı birçok parçanın bir araya getirilmesiyle ya da küçük çanların bu parçaların yerine konmasıyla yapılmaktadır. Bu parçalar tek başlarına kullanıldığı zaman küçük ve hafif sesler üretir. Hepsi bir araya getirildiklerinde ise çalgı gibi çalınır. Bunlar genellikle vücut üzerine takılır. Ayak bileğine takılan halhalların çok yaygın bir kullanım alanı vardır. Bele sarılan halhallara daha az rastlanır. Çubuk biçimindeki halhallardan ise dans sırasında müziğin ritmine uygun sallanarak ses elde edilir. Cevizlerin kolye gibi dizilmesinden elde edilen halhallar çok kullanılır. Kemer biçimindeki halhallar, halka biçimindeki halhallar, yaban keçisi boynuzu ve hayvan tırnaklarından yapılan halhallara çok az rastlanır. Metalden üretilen halhal örnekleri de bulunmaktadır. Bunlar küçük metal zillerin bir araya getirilmesiyle oluşur ve birçok ülkede Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
yaygındır. Diğer ilginç bir halhal da Amerikalı kovboyların çizmelerinin topuk arkasına taktıkları demir mahmuzlardır.
Ritim Çubukları
Ritim çubukları iki parçadan oluşur. Ritim çubuklarından birbirine vurarak değişik tınılar elde edilir. Bazen ritim çubukları iki elle tutulur. Başka tür küçük ritim çubukları bir elin parmakları arasında tutularak diğer elin parmakları arasındaki çubuklara vurulur. Çift olarak çalınırlar ve çeşitli boyları vardır. Ne kadar büyük olursa, çıkardığı ses de o kadar güçlü olur, ancak ağırlığı da artar. Bu nedenle çocuklar için küçük çubuklar kullanılmalıdır.
Eğitim alanında iki vuruş biçimi önerilir. İlkinde çubuklar çok hafifçe her iki elin başparmak ve diğer iki parmakları arasında tutulur ve birbirine vurularak çalınır ve keskin bir “çat” sesi elde edilir. İkincisinde, tırnaklar üste gelecek biçimde elle gevşek bir yumruk yapılarak ritim çubuğu bu yumruk üstüne yatırılır ve diğer eldeki serbest tutulan ritim çubuğuyla üstüne vurulur. Rahat titreşim için çok sıkı tutmaktan kaçınılmalıdır. (Fotoğraf 11)
Fotoğraf 11. Ritim Çubukları
Sürtmeli (Kazımalı) Çalgılar
Deniz midyesi, çam kozalakları, testereler, çam armonikası gibi çalgılar bu sürtmeli çalgılar olarak bilinir. Bunlar kendisinin eşi olan diğer bir parçaya sürtülerek ses çıkarır. Bu çalgıları çalmak için ıslatılmış parmak, gerilmiş bir ip, bir bez, bir çubuk ya da yay kullanılır. Çalgılar midye, kemik, çam kozalağı, taşlar, ağaç çubuklar vb. araçlardan yapılır. Adı geçen bu araçlar, birbirine sürtülerek müzik yapılır. Ülkemizde en çok kullanılanı balık ya da tırtır olarak bilinen biçimidir. Çalgı, başparmak ve orta parmak yardımıyla altında bulunan deliklerden tutularak çalınır. Sürtmek için tahta bir çubuk kullanılır. Başka bir sürtmeli çalgı ise kum kağıdı bloklarıdır. Bu bloklar birbirine sürtülerek hışırtılı bir ses çıkarır. Çeşitli efektler için kullanılır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
Zil
Ziller; tümseği dışa, çukurları içe dönük pirinç tabakalardır. Her birinin ortası deliklidir. Bu delikten, deriden yapılmış bağlar geçirilerek elle tutulur. Ziller değişik büyüklüklerde yapılır ve üç biçimi vardır:
• El zili
• Ayaklı zil
• Parmak zili
El Zili: Bu saplı zillerden titreşim elde etmek için ziller birbirilerine vurulur. Üç çeşit çalma tekniği vardır: (Fotoğraf: 12)
• Yatay hareketlerle birbirine vurularak çalınır. Ziller havada tutulur ve birbirine hızla çarpılır. Eğer titreşimin devamı isteniyorsa beklenir, titreşimin sürmesi istenmiyorsa, ziller bedene bastırılarak susturulur.
• Dikey hareketlerle birbirine sürterek çalınır. Bu yöntemle çalındığında sesin şiddeti daha azdır. Sürekli yinelenen ritimlar (ritimler) ve pes sesli müzikler için uygundur.
• Bir küçük sopa (baget) ile üzerine vurularak çalınır. Bir baget ya da keçe kaplı tokmak ile üzerine vurarak çalınır. Zil, sapından tutularak sol elde, baget ise sağ elde tutulmalıdır. Çocuklar için kolay bir yöntemdir.
Ayaklı Zil: Bu da kendi arasında ikiye ayrılır.
• Tek başına asılı zil: Bu zil bir baget ya da telli fırça yardımıyla vurularak ya da sürtülerek çalınır. Ayrıca parmakla tek bir vuruş da yapılabilir. Bu zil inip kalkabilen bir sehpaya asılmıştır.
• Çift Zil: Yine sehpa üzerine yerleştirilmiş bir çift zildir. Pedala basınca bu ziller kısa bir çarpma sesi çıkararak kapanır ya da çalan kişi baget ile vurarak üst zili çınlatır, sonra pedalı kullanarak susturabilir. (Fotoğraf:13)
Parmak Zili: Zillerin en küçüğüdür. İnce ve hassas sesiyle çocukların en çok sevdiği, hafif ve taşınabilir olması nedeniyle de rahatlıkla kullanabileceği bir çalgıdır. Büyük el zillerinin benzeridir. Parmaklarla tutulması için küçük lastik bantları vardır. Bu lastik bant yardımıyla sağ ve sol elde tutulan küçük ziller karşılıklı birbirine vurularak, sürtülerek ya da aynı elin baş ve orta parmaklarına takılıp tüy gibi biri birine vurularak çalınır. (Fotoğraf 14)
Fotoğraf 12. El Zili
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
Fotoğraf 13. Ayaklı Zil
Fotoğraf 14. Parmak Zili
OKUL ÖNCESİ MÜZİK ETKİNLİKLERİ İÇİN KİTAP VE İŞİTSEL MATERYALLER
Okul öncesi eğitimde, müzik etkinlikleri içerisinde ya da diğer etkinlik zamanlarında çocuğun dikkatini dağıtmayacak biçimde yer alması gereken önemli bir etkinlik de müzik dinleme etkinliğidir. Müzik dinleme etkinliğinin eğlendirici, dinlendirici etkisinin yanı sıra, çocuklarda sanatsal beğeni düzeyini geliştirecek, duygularını öne çıkaracak ve dinleme, anlama yetilerini geliştirecek eğitimsel boyutu da çok büyük önem taşımaktadır.
Tartışma
•Çevrenizdeki okul öncesi kurumlardaki çocuklara dinletilen şarkıları inceleyip tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
Çocuklara, özel müzik dinleme zamanları ayrılabileceği gibi, diğer etkinlikler sırasında da, onların asıl yaptıkları işteki dikkatlerini dağıtmayacak biçimde müzikler dinletilebilir. Ancak, bu zamanlarda dinletilecek müzikler sözsüz müzikler olmalıdır. Okul öncesi eğitimcisi ne zaman, ne tür müzikler dinletebileceğini iyi bilmelidir. Çünkü dinletilecek müzikler ile çocukların sakinleşmesi, dinlenmesi ya da coşkulu bir hâl alması sağlanabilir. O hâlde eğitimcinin, müziğin bu gücünden bilinçli olarak yararlanması gerekir. Çocuklara dinletilecek müzikler öğretmen tarafından özenle seçilmelidir. Dinletilecek müziklerin ezgi, tartım ve söz yapıları çocukların düzeyine uygun ve onlarda ilgi, istek uyandıracak yapıda olmalıdır. Seçilen müziklerin konulara ve ünitelere uygunluğu, çocuklarda bir davranışı kazandırmaya yönelik, eğitimsel değeri olan eserlerden oluşmasına dikkat edilmelidir. Özel müzik dinleme zamanlarında dinletilen müziklerle ilgili olarak çocukların konuşmalarına olanak tanınmalı, uygun örneklerde canlandırma, çalışmaları yapılmalı, isteyen çocukların dinledikleri müziklere ses ve hareketlerle eşlik etmeleri desteklenmelidir. Müzik dinleme etkinliklerinden sonra çocuklarda genellikle bir çalgıyı kullanarak ya da kendi sesiyle müzik yapma, dinlediği müziği taklit etme isteği gelişebilir. Bu gibi durumlarda çocuklar engellenmemelidir.
Müzik dinleme etkinliği uzun süreli olmamalıdır. Öğretmen çocukları iyi gözlemlemeli ve dinleme süresini ona göre ayarlamalıdır. Okul öncesi dönemde çocuklara dinlettirilebilecek bazı plak, CD ve kasetlerin eser ve besteci adları aşağıda verilmiştir. Bu liste okulöncesi öğretmeni tarafından genişletilmeli ve güncel yeniliklere açık olmalıdır.
Eserin ve Bestecinin Adı
Çocuklar Oyunu adlı eserin “Oyun” bölümü/Bizet
Bale Suiti’nden “Yürüme” bölümü /Lully
Lirik Suiti’nden “Norwegian Ructic March”/Grieg
Hafif Süvari Üvertürü/Suppa
Bir Sergiden Tablolar/Moussorgsky
Çocukların Köşesi/Debussy
Eşek Arısının Uçuşu/Korsakoff
Hayvanlar Karnavalı/Saint Saens
Don Juan Operasından Menüet /Mozart
Küçük Bir Gece Müziği /Mozart
Figaronun Düğünü /Mozart
Türk Marşı /Mozart Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
Ortam düzenlemek sadece çalgıları alıp bir yere koymak olmamalıdır. Bu nedenle işlevine uygun kullanmayı öğrenip öğretiniz. Zengin bir CD, DVD ve kitap arşivi için biriktirmeye erken yıllarda başlanmalıdır.
Düğün Marşı/Mendelssohn
Mavi Tuna Valsi /J. Strauss
Terzi ile Ayı Masalı/Mac Dowel
Oyuncak Senfonisi/Haydn
Dansa Davet/Weber
Ninni ve Beş Numaralı Macar Dansı/Brahms
Kaset ve Diğer Kaynaklar
Çocuk Şarkıları/Ali-Aysun Kocatepe
Poldi’nin Serüveni/Kök yayınevi
Şirinler
1.Ulusal Okulöncesi Eğitimi Çocuk Şarkıları
Beste Yarışması kaseti
TRT Çocuk Korosu Çocuk Şarkıları kaseti
Çocuk Şarkıları Modern Folk Üçlüsü
Değişik canlı ya da cansız varlıklara ve doğa olaylarına ait ses kasetleri MEB Eğitim Araçları Merkezi
Bir Dünya Bırakın (Kitap)/Salih Aydoğan
Yaşasın Müzik (Kitap)/Salih Aydoğan
Şarkı Söyleyelim ve Oynayalım (Kitap)/Leyla Deliorman
Cıvıl Cıvıl (Kitap)/Mahir Dinçer
Çocuklarımıza Yeni Şarkılar (Kitap)/Saip Egüz
Okul Müzik Eğitimi (Kitap)/Erdoğan Okyay
Çocuk Tekerlemeleri (Kitap)/Özel, Şinasi
Anaokulları ve Anasınıfları İçin Şarkı Dağarı /Hilmi Seyrek (Kitap-Kaset)
Şarkılarla Türkülerle Temel Müzik Eğitimi (Kitap)/Muammer Sun
Elli Yılın En Güzel Okul Şarkıları (Kitap)/Muammer Sun-İlteriş Sun Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
Bireysel Etkinlik
•Çevrenizdeki okulöncesi çocuklarına dinletmek amacıyla herhangi bir çocuk müziği edinmek istemez misiniz? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama
Özet
• Bir okul öncesi kurumda olanaklar uygun ise iyi donatılmış ayrı bir müzik odasının bulunması yararlı olacaktır. Böylece bu odada müzik etkinlikleri daha verimli, daha özgür, daha müzikle iç içe gerçekleştirilebilecektir. Çocuklar müzik odasında ritim ve ses çalışmaları yapabilecek, dans edebilecek, şarkı
söyleyecek, müzik aletlerini kullanabilecek, canlandırma çalışmalarını rahatça yapabileceklerdir.
•Ancak ayrı bir müzik odası oluşturulamıyorsa, çocukların yukarıda sayılan etkinlikleri gerçekleştirmelerine yardımcı olabilmek için, sınıf içlerinde ayrı bir dolapta müzik köşesi oluşturulabilir. Bu dolaplar da müzik odasında olması gerekli araç gereçlerle donatılmalıdır.
•Okul öncesi müzik etkinliğinde yer alması gereken önemli bir etkinlik de müzik dinleme etkinliğidir. Müzik dinleme etkinliğinin eğlendirici, dinlendirici etkisinin yanı sıra, çocuklarda sanatsal beğeni düzeyini geliştirecek, duygularını öne çıkaracak ve dinleme, anlama yetilerini geliştirecek eğitimsel boyutu da çok büyük önem taşımaktadır.
•Bilinen ezgilerden bilinmeyenlere doğru, çevrelerindeki çalınıp söylenen müzikten bilmediklerinhe doğru bir halka izlenmelidir. Çocuklara ilk kez duyacakalrı müzikler dinletilecekse, müzikler öğretmen tarafından özenle seçilmelidir.
•Kullanılacak çalgılar da okul öncesi dönem çocukların gelişim özelliklerine uygun olmalıdır. Öncelikli olarak ezgili ve ezgisiz vurmalıların kullanımı büyük yarar sağlayacaktır. Bunlara ek olarak ritim çalışmalarını desteklemek amaçlı basit çalgı ve oyuncaklar da kullanılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Müzik Ortamları ve Müzik Araçları Planlama