“ararat” FİLMİ senaryosundaki tarihsel olaylarin incelenmesi

BİBLİYOGRAFYA

Başbakanlık Osmanlı Arşivi:
Hâriciye Siyasî Harb-i Umûmî:
BOA, HR. SYS. HU, kr.110, dos. 12-2, nr. 56-62; nr. 92-98; nr. 101-102; nr. 114-116; nr. 117-123; nr. 19-33; nr. 125-134; nr. 66-74, 99-100, 124; nr. 135-143; nr. 75-91, 103-106, 111-113, 163-166; dos. 12-3, nr. 12-14, 16, 18-26, 28-39, 41-44;

dos. 12-4, nr. 110-123.

DERGİLER ve GAZETELER

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi.

AZG Armenian Dailiy

Belgelerle Türk Tarihi Dergisi

Hayasdan

Haydercik

Zaman, 28 Kasım 2001.
KİTAPLAR ve MAKALELER
AKÇORA, Ergünöz, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları 1896 – 1916, İstanbul, 1994.

AKGÜN, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü” Atatürk Yolu, (Mayıs 1988), Sa:1, Ankara, 1988.

ANDERSON, Rufus, Foreign Missions, Their Relations and Claims, Newyork, 1869.

BALCIOĞLU, Mustafa, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyete, Ankara, 2001.

BARTLETT, Samuel Colcord, Historical Sketch of the Missions of the American Board in Turkey, Boston, 1880

BRYCE, James and TOYNBEE, Arnold, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916 (ed. Ara Sarafian), New Jersey, 2000.

DULLES, Foster Rhea, America’s Rise to World Power 1898-1954, New York, 1963.

EGOYAN, Atom, Ararat, ( Senaryo, Final Draft) Canada, 2001.

ERHAN, Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, Ankara, 2001.

Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, Haz. H. Erdoğan Cengiz, Ankara, 1983.

General Maflosfski, Umumi Harpte Kafkas Cephesinin Tenkidi, Çev: Kaymakam Nazmi, Ankara, 1935.

GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara, 1988.

HAYDAROĞLU, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara, 1990.

HOCAOĞLU, Mehmed, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976.

ILGAZ, Hikmet, Şark Yıldızı, (Yer belirtilmemiş), 1953.

KARABIYIK, Osman, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü-Bugünü, İstanbul, 1984.

KARACAKAYA, Recep, Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), İstanbul, 2001.

KIRŞEHİRLİOĞLU, Erol, Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 1963;

KOCABAŞOĞLU, "Doğu Sorunu Çevresinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri", Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye'nin Sorunları Sempozyumu (Dün-Bugün-Yarın), (Ankara, 8-9 Mart 1990), Ankara, 1992.

KOCABAŞOĞLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika , İstanbul, 1989.

KÖPRÜLÜ, Orhan F., “Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri” Belleten, C. LI, (Ağustos 1987), Sa: 200.

LOWRY, Heath W., “The U.S. Congress and Adolf Hitler on the Armenians”Political Communication and Persuasion, Vol:3, Nr.2.

MALKASİAN, Mark, "The Dısıntegratıon of The Armenian Cause İn The United States, 1918-1927", Int. J. Middle East Stud. 16 (1984) Printed in the United States Of America, s.349; David Marshall Lang, The Armenians A People in Exile, London, 1981.

MARAŞLIYAN, Levon, Ermeni Sorunu ve Türk-Amerikan İlişkileri, 1919-1923, İstanbul, 2000.

McCARTHY, Justin, Müslümanlar ve Azınlıklar, İstanbul, 1998.

McCARTHY,"I. Dünya Savaşı'nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu" Osmanlı'dan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2000.

McCARTY, Justin and McCARTY, Carolyn, Turks And Armenians Amanual on the Armenian Questions, Washington, D. C., 1989.

NÖGALİS, Hilâl Altında Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap, Çev. Kaymakam Hakkı, İstanbul, 1931.

NÖGALİS, Rafael de, Four Years Beneath the Crescent, New York 1926, (English translation by Muna Lee).

ONUR, Bekir, Gelişim Psikolojisi, İstanbul, 1997.

SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara, 1970.

SCHEMSİ, Kara, Turcs et Arméniens devant ı’historie. Nouveaux témoignages russes sur les atrocités arméniennes de 1914 – 1918. Genéve.

SEVİNÇ, Necdet, Ajan Okulları, İstanbul, 1975.

SÜSLÜ, Azmi – ÖĞÜN, Gülay – SERDAR, M. Törehan, Van, Bitlis, Muş ve Kars’taki Ermeni Katliâmları Gazilerle Mülakat, Ankara, 1994.

ŞİMŞİR, Bilal N., "Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine",Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara,1985.

TOZLU, Necmettin, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara, 1991.

URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987.

USSHER, Clarence D., An American Physician in Turkey, Boston and New York, 1917.

ÜSTÜN, Nevzat, Türkiye'de Amerika, İstanbul, 1969.

VAHAPOĞLU, M.Hidayet, Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Ankara, 1997.

WHİTE, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, Çev: Cem Târık Yüksel, İstanbul, 1995.

Yabancı Gözüyle Ermeni Meselesi, Çev: Eyüp Şahin, Ankara, 2001.

Yarbay Guze, “Büyük Harpte ‘Kafkas’ Cephesi’ndeki Muharebeler (II), Çev.: Yarbay Hakkı- Yay. Haz.: Ömür Barış, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, (Ekim 2001), Sa: 57, İstanbul, 2001.


İNTERNET SİTELERİ
http://justus.anglican.org/resources/bio/164.html

www.wheaton.edu/bgc/archives/guides/sc070.htm

1*ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Ankara ve Atatürk Üniversitesi, Erzurum. [e-mail]

^ Atom Egoyan, Ararat, ( Senaryo, Final Draft) Canada, 2001, s.4.

2 Egoyan, Ararat, s.4.

3 Uygur Kocabaşoğlu , Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika , İstanbul , 1989 , s.13.

4 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle... s.13.

5 Seçil Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü” Atatürk Yolu, (Mayıs 1988), Sa:1, Ankara, 1988, s. 2.

6ABCFM, Calvin’ci geleneği temsil eden, XVI. Yüzyıl sonları ile XVII.yüzyılda İngiltere ve Amerika'nın doğusunda filizlenen Puritan akımını belli başlı üç temsilcisinden birisi olan Congregationalist'lerce 1810 yılında Boston'da kurulmuştur. (Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s. 9 – 25.)

7 Bu örgüt ilk Amerikan dış misyoner örgütüdür. 1810 yılında kurulan örgüt, Hawai ve Yerli Amerikalılara kiliseyi götürmenin yanısıra hedefini büyülterek Çin, Hindistan, Sri Lanka, Japonya, Türkiye, Suriye, Kuzey Afrika ve daha birçok Avrupa ülkesini de içeren deniz aşırı olarak bir yayılma faaliyeti içerisine girmiştir.(www.wheaton.edu/bgc/archives/guides/sc070.htm )

8 Justin McCarty and Carolyn McCarty, Turks And Armenians Amanual on the Armenian Questions, Washington, D. C., 1989, s.35-36.

9 Mustafa Balcıoğlu, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyete, Ankara, 2001, s. 58-59.

10 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ..., s. 68.

11 ABFCM Arşivi, Seri ABC 169, Vol. 1, No 103. Naklen, Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ..., s. 68. n.

12 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ....., s. 67.

13 ABCFM Arşivi, Seri ABC, 16:9, Vol. 1, No: 124. Naklen, Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ..., s. 67-68. n.

14 Mark Malkasian, "The Dısıntegratıon of The Armenian Cause İn The United States, 1918-1927", Int. J. Middle East Stud. 16 (1984) Printed in the United States Of America, s.349; David Marshall Lang, The Armenians A People in Exile, London, 1981, s. 121-122. "1821- 1827 yılları arasında Fisk, Parsons, King, Bird, Goodell ve Simith'in Filistin ve Suriye' de yaptıkları gözlemler sonucu, Ermenilerin misyoner çalışmasının hedefi olabileceği kanısı kesinlik kazanmıştı.Ayrıca BOARD, Anadolu’da oluşturulacak ilk misyon istasyonlarını bu gezinin bulgularına dayanarak belirlemişti...Eli Smith, araştırmasının sonuçlarını sıcağı sıcağına yayımladığı iki ciltlik kitabında, Müslümanların Protestanlaştırılmasının olanaksızlığına değindikten sonra şu görüşe yer veriyor:.. ancak Hırıstiyanlar arasında çalışmak suretiyle, düşman topraklarının ta kalbine kolayca girme olanağına kavuşmuş oluyoruz."( Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s.38.)

15 Bilal N. Şimşir, "Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine",Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara,1985, s. 93, 19.Yüzyılın sonlarından itibaren Amerikan Yurtdışı Misyonerler Komiserliği Masası'nın (ABCFM) yurtdışındaki misyonerlik çalışmaları artık bir nevi Ermeni davası haline gelmiştir (Justin Mc Carthy,"I. Dünya Savaşı'nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu" Osmanlı'dan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2000. s.15).

16Samuel Colcord Bartlett, Historical Sketch of the Missions of the American Board in Turkey, Boston, 1880, s.1, Naklen, Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s.29.

17 Bu konu için bkz.( M.Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Ankara, 1997, s.109- 110- 111; Necmettin Tozlu, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara, 1991;Necdet Sevinç, Ajan Okulları, İstanbul, 1975; Erol Kırşehirlioğlu, Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 1963; İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara, 1990; Nevzat Üstün, Türkiye'de Amerika, İstanbul, 1969; Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle...,; Kocabaşoğlu, "Doğu Sorunu Çevresinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri", Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye'nin Sorunları Sempozyumu (Dün-Bugün-Yarın), (Ankara, 8-9 Mart 1990), Ankara, 1992. )

18 Bu para o dönem için çok büyük bir meblağdır.

19 Şimşir, "Ermeni Propagandasının...," s.98-100.

20 Ergünöz Akçora, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları 1896 – 1916, İstanbul, 1994, s. 44.

21 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 11.

22 Osman Karabıyık, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü-Bugünü, İstanbul, 1984, s. 58.

23 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 11.

24 Bu örgütün kuruluş tarihini Akçora 1878 olarak vermiş, Karabıyık ise 1882 olarak vermiştir (Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 11-12; Karabıyık, Türk-Ermeni ..., s. 58-59).

25 Karabıyık, Türk-Ermeni ..., s. 58-59.

26 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 102.

27 General Mayewski, Statistiqu des Provinces de Van et de Bitlis, s. 33-39, Naklen, Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1988, s.210.

28 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 108.

29 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987, s. 500.

30 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 114-115.

31 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 115.

32 Başvekalet Arşivi – Yıldız Evrakı. Kısım: 36, Naklen, Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 349.

33 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 117.

34Birinci Van İsyanı’yla ilgili daha geniş bilgi için bkz. Akçora, Ermeni İsyanları ..., ; Uras, Tarihte Ermeniler ...,; Hocaoğlu , Tarihte Ermeni Mezalimi ...,; Gürün, Ermeni Dosyası.

35 Gürün, Ermeni Dosyası , s. 260.

36Yarbay Guze, “Büyük Harpte ‘Kafkas’ Cephesi’ndeki Muharebeler (II), Çev.: Yarbay Hakkı- Yay. Haz.: Ömür Barış, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, (Ekim 2001), Sa: 57, İstanbul, 2001, s. 51.

37 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sa: 81, Belge: 1804.

38 ATBD, Sa: 81, Belge: 1804.

39 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 262. Ayrıca Bkz. ATBD, Sa: 81, Belge: 1807 (Belgede Tahran Elçisi’nin, Rusların İran ve Kafkasya’daki Ermenilere karşı gösterdiği yakınlık bildirilmiş bu bağlamda silah dağıtıldığı hatta Tebriz Rus Konsolosu’nun Ermenilere Ermenistan vaadinde bulunmuş olduğu haberi verilmiştir. Tahran Elçisi’nin haberinde Mako civarında toplanan Rus kuvvetlerinin sayısı ve Van’daki Ermenilerle Rusların haberleşme içerisinde oldukları da belirtilmiştir).

40 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s.74.

41 ATBD, Sa: 81, Belge: 1808.

42 ATBD, Sa: 83, Belge: 1903.

43 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 263.

44 ATBD, Sa: 81, Belge: 1812.

45 ATBD, Sa: 81, Belge: 1812.

46 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 264.

47 ATBD, Sa: 81, Belge: 1814.

48 Hikmet Ilgaz, Şark Yıldızı, (Yer belirtilmemiş), 1953, s. 25.

49 Ilgaz, Şark Yıldızı, C.I., s. 33.

50 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 265.

51 Gürün, Ermeni Dosyası, s. 266.

52 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 169.

53 ATASE, No: 1/1 Kls. 44, Dos.155. F-22., Naklen, Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 170.

54 Rus General Maslofski, isyanın 14 Nisan’da çıktığını yazmıştır (General Maslofski, Umumi Harpte Kafkas Cephesinin Tenkidi, Çev. Kaymakam Nazmi, Ankara, 1935, s. 194 – 195).

55 General Maslofski, Umumi Harpte Kafkas ..., s. 194 – 195.

56 Rafael de Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap, Çev. Kaymakam Hakkı, İstanbul, 1931, s.4 (Bu eserin İngilizcesi için bkz. Rafael de Nogales, Four Years Beneath the Crescent, New York 1926, (English translation by Muna Lee).

57 Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 18.

58 Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 19.

59 Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 22.

60 Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 23.

61 Kara Schemsi, Turcs et Arméniens devant ı’historie. Nouveaux témoignages russes sur les atrocités arméniennes de 1914 – 1918. Genéve, s. 38-43, 58, 65.

62 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 175.

63 Mehmed Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976, s.632.

64 Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 632.

65 Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 632.

66 Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 632.

67 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 39.

68 Clarence D. Ussher, An American Physician in Turkey, Boston and New York, 1917, s.288.

69 Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 636.

70 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 196.

71 Akçora, Ermeni İsyanları ..., s.196 (Ermenilerin Türklere yönelik Van ve çevresinde yapmış oldukları katliamlarla ilgili detaylı bilgi için bkz. Akçora, Ermeni İsyanları ...; Azmi Süslü – Gülay Öğün – M. Törehan Serdar, Van, Bitlis, Muş ve Kars’taki Ermeni Katliâmları Gazilerle Mülakat, Ankara, 1994).

72 Isga’: (“ga” uzun okunur) 1. Kulak verip söz dinleme. 2. Söylenilen sözü dinleyip kabul etme ve yerine getirme.

73 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hâriciye Siyasî Harb-i Umûmî: (HR. SYS. HU), kr.110, dos. 12-2, nr. 56-62.

74 BOA, HR. SYS. HU, kr.110, dos. 12-3, nr. 12-14, 16, 18-26, 28-39, 41-44.

75 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 92-98.

76 BOA; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 101-102.

77 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 114-116.

78 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 117-123.

79 Bu katliamlarla ilgili 1915 yılında Van’da olayları yaşayan ve bu vahşetten kurtulanların 1916 tarihli ifadeleri için bkz. BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-4, nr. 110-123; BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 19-33; BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 125-134; BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 66-74, 99-100, 124; BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 135-143.

80 BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 75-91, 103-106, 111-113, 163-166.

81 Zaman, 28 Kasım 2001.

82 Egoyan, Ararat, s.16.

83 Egoyan, Ararat, s.5.

84 Egoyan, Ararat, s.4.

85 Egoyan, Ararat, s.3.

86 Egoyan, Ararat, s.3.

87 Egoyan, Ararat, (Senaryonun bir çok yerinde işlenmiş).

88 Ussher, An American Physician ..., s.248.

89 Bahsi geçen –Dr. Ussher’in yazmış olduğu kitabına koyduğu resimler için ekler bölümüne bkz.

90 James Bryce and Arnold Toynbee, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916 (ed. Ara Sarafian), New Jersey, 2000, s. 77.

91 Bryce and Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 77.

92 Bryce and Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 89 – 90.

93 Bryce and Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 90.

94 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s.22

95 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 22.

96 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 23. Genelkurmay ATASE belgelerinden 20 Ekim 1914 tarihli telgrafta, Kağızman’da 8000 Ermeni’nin toplandığını söylemiş ve Rusya’dan gelen Rus Ermenileriyle birlikte rakamın 15.000 silahlı Ermeni’ye çıktığı bildirilmiştir (ATBD, Sa: 83, Belge: 1896).

97 Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı (ATASE) Arşivi, No: 1/1 Kls. 44, Dos. 155. F-22., Naklen, Akçora, Ermeni İsyanları, s.170.

98 Hayasdan, 6 Temmuz 1915, Naklen, Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, Haz. H. Erdoğan Cengiz, Ankara, 1983, s.278.

99 Akçora, Ermeni İsyanları, s. 153 – 154.

100 Ussher, An American Physician ..., s.255.

101 Ussher, An American Physician ..., s.256 (Ussher, bu atın yüz bin adam için yeterli gürültüyü çıkardığını yazmıştır).

102 Van’da başlayan Ermeni isyanı bir çok yerde “14 Nisan” (1915) diğer yerlerde ise “15 Nisan” olarak gösterilmiştir. Dönemle ilgili belgeler incelendiğinde 1915 yılı Nisan ayının başlarından itibaren şiddetlendiği görülecektir. Ancak konu üzerinde nokta araştırması yapıldığında 1914 yılı Ekim ayından itibaren Ermenilerin isyan ve bununla paralel olarak terör faaliyetlerini artırdıklarını gösteren belgelerin olduğu görülmüştür. (Bunun için bkz. Gürün, Ermeni Dosyası, s.264.)

103 Maflosfski, Umumi Harpte Kafkas Cephesinin Tenkidi, Çev: Kaymakam Nazmi, Ankara, 1935, s. 194-195.

104 ATASE, No: 4/3671, Kls.2820, Dos. 69-A, F.3-53, Naklen, Akçora, Ermeni İsyanları, s. 178.

105 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 22.

106 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 23.

107 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 39.

108 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 39.

109 Ussher, An American Physician ..., s.250.

110 Ussher, An American Physician ..., s. 288.

111 Egoyan, Ararat, s. 30.

112 Egoyan, Ararat, s. 31.

113 Ussher, An American Physician ..., s. 273-274.

114 Ussher, An American Physician ..., s. 273.

115 Ussher, An American Physician ..., s. 274.

116 Ussher, An American Physician ..., s. 286.

117 Egoyan, Ararat, s. 33.

118 Egoyan, Ararat, s. 74.

119 Egoyan, Ararat, s. 67.

120 Egoyan, Ararat, s. 71.

121 Ussher, An American Physician ..., s. 238.

122 Ussher, An American Physician ..., s. 244.

123 Bryce and Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 73-87.

124 Bryce and Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s.107.

125 Ussher, An American Physician ..., s. 295.

126BOA. HR. SYS. HU. Kr. 110, dos.12-2, nr.56-62.

127 Bunun için bkz. Ussher, An American Physician ..., s. 88-89.

128 Anahide Ter Minassian, “Van 1915”, Armenian Van/Vaspurakan, (Ed.) Richard G. Hovannisian, California, 2000, s.240.

129 Hastanenin resimleri için çalışmanın sonundaki ekler bölümüne bkz.

130 Egoyan, Ararat, s.9.

131 Ussher, An American Physician ..., s. 307, Dr. Ussher, kitabının bir yerinde de bir çok Rus Ermeni’si olduğu ve bunların İran sınırı yakınlarında bulunduğunu, Van savunucularının (Ermenilerin) sınırdaki bu Ermenilerle sürekli mesajlaştıklarını yazmıştır. (Ussher, An American Physician ..., s. 273.)

132 Ussher, An American Physician ..., s. 315.

133 Ussher, An American Physician ..., s. 303 – 304.