Arxeologiya va etnologiya asoslari” (etnologiya) fanidan O`quv-uslubiy xarita etnologiyaga kirish va tarixi reja

O`RTA OSIYO VA QOZOG`ISTON XALQLARI


REJA:

1. 
   O`rta Osiyo va Qozog`iston etnologiyasi
   
2. 
   O`rta Osiyo va Qozog`iston xalqlarining etnik klassifikatsiyasi
   
3. 
   O`rta Osiyo va Qozog`iston xalqlarini etnologiyasini o`rganish tarixi
   

Tayanch atamalar:
Tarixiy-etnografik oblastlar va etnik guruhlar. Etnogenez va etnik muammolari. Etnik kosilidatsiya jarayonlari. Eroniylar va Turkiylar. Xo`jalik madaniy tiplar. Sug`oriladigan plug va motiga dehqonchiligi. CHorvachilik. Texnika ekinlarining ahamiyati. Ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi chorvachilik. Moddiy va ma`naviy madaniyat., oilaviy munosabatlardagi umumiy milliy va o`ziga xoslik. Dehqonchilik bilan shug`ullanuvchi patriarxal ko`chmanchi va chorvador xalqlarda oilaviy munosabatlarning o`ziga xos xususiyatlari. O`rta Osiyoda hozirgi davrdadagi etno-madaniy jarayonlar.


Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, mafkura. T., 1996. 1-jild.
   
2. 
   Karimov I. A. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. T., 1996. 2-jild.
   
3. 
   Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., 1998.
   
4. 
   Karimov I. A. Buyuk kelajak sari. T., 1998.
   
5. 
   Bartol’d V. V. T. I – IX . M., 1963-1968.
   
6. 
   Abulg`ozi. SHajarai turk. T., 1992.
   
7. 
   Zanyatiya i bыt narodov Sredney Azii i Kazaxstana. M., 1982.
   
8. 
   Istoriya, arxeologiya i etnografiya Sredney Azii. 1-tom. M., 1980.
   

Markaziy Osiyoga beshta mustaqil davlat: O`zbekiston, Qozog`iston, Tojikiston va Turkmaniston hududlari kiradi. Bu mintaqada qadimdan yuksak madaniyat yaratgan xalqlar uzoq, murakkab tarixiy taraqqiyotni bosib o`tib, asrlar mobaynida bir-birlariga yaqin munosabatlarda bo`lib, yagona tarixiy-etnografik hududni tashkil etadi.

Markaziy Osiyo xalqlari turli tarixiy davrlarda har xil nomlar bilan atalib kelingan. Qadimgi Markaziy Osiyoga nafaqat hozirgi Markaziy Osiyo hududlari, ayni vaqtda Eronning shimoliy-sharqiy, Afg`onistonning shimoliy hududlari ham kirgan. Miloddan avvalgi VI asrda bu hududlarda Eron podsholigi, IV asrda esa Iskandar Zulqarnayn boshliq YUnon-makedon podsholigi hukm surgan. Miloddan avvalgi IV asrda bu hududlarda Xorazm va Qang` davlatlari keyinchalik Kushon podsholigi, Turk hoqonligi, Arab xalifaligi tarkibida bo`lgan. X – XI asrlarda qadimgi O`rta Osiyoda Sosoniylar, Saljuqiylar, G`aznaviylar davlatlari paydo bo`lgan. Birmuncha bu hududlar Qoraxoniylar hukmronligiga ham o`tgan.
XII asr oxiri – XIII asr boshlarida Xorazm podsholigi qo`l ostida bo`lgan. XIII asr ikkinchi yarmi o`n yilligi oxiridan bu hududlarni Mo`g`ul istilochilari bosib oladi. XIV asr 70-yillarida Amir Temur davlati qaror topadi. XV asr oxiri – XVI asr boshlarida bu erlar SHayboniylar so`ngra Ashtarxoniylar davlatlariga qaram bo`lgan. Pirovardida XVIII asr o`rtalarida uchta xonlik Buxoro amirligi, Xiva xonligi va Qo`qon xonliklari tashkil topadi. XIX asrning ikkinchi yarmida esa Turkiston Rossiya imperiyasi mustamlakasiga aylandi. Tez orada Qo`qon xonligi tugatiladi. O`lka Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylantiriladi. Xullas, Markaziy Osiyo erlari qariyb 26 asr mobaynida o`zga davlatlar qaramog`ida va zulmi ostida bo`lgan. YOzma manbalarga ko`ra XVI asr oxiri – XVII asr boshlaridan to 1924 yilgacha bu erlar Turkiston deb atalib kelingan.
Markaziy Osiyoning geografik sharoiti turli-tuman bo`lib, uning ko`pchilik qismi qirg`oq dashtlari va jazirama iqlimli sahro, janubiy-sharqiy va janubiy tomondan Pomir, Tyan-SHan va Kopettog` tizmalari o`rab olgan, ayniqsa vohalari yumshoq iqlimli tabiatga ega, o`simlik dunyosi juda boy bo`lib, qadimgi davrlardan odam yashashi uchun juda qulay joy hisoblangan. Iqlimi va tabiatiga Kaspiy va Orol dengizlari ta`sir qiladi. Amudaryo va Sirdaryo Pomir tog`laridan boshlanib Orol dengiziga quyilgan. Boshqa katta-kichik daryolar va soylar ham mavjud. Vohalarda eng qadimgi davrdan boshlab sug`orma dehqonchilik paydo bo`lgan, bog`lar yaratilgan. Tog` hududlari doimiy sahrolari ham hayvonot va o`simlik dunyosiga boyligi bilan ajralib turgan. Markaziy Osiyo yerlari g`arbda Volga daryosi va Kaspiy dengizi sohillaridan shimolda G`arbiy Sibirgacha, Janubiy Afg`oniston, Jrongacha sharqda esa Xitoygachyaa cho`zilgan bo`lib, jami 3 mln. 994 ming 400 kvadrat km. maydonni egallaydi. Aholisi 1997 yilgi ma`lumotlarga ko`ra 70 mln.dan ziyod kishi yashaydi. Hudud jihatidan Qozog`iston birinchi o`rinda turadi. 2717,3 ming kvadrat km. Undan keyin Turkmaniston turadi. SHuningdek Qirg`izistonning maydoni 198,5 ming kvadrat km. Tojikistonniki esa 143, 1 ming kvadrat km. Aholi soni bo`yicha birinchi o`rinda O`zbekiston turadi.
Antropologik jihatidan Markaziy Osiyoning tub aholisi asosan ikki katta irqqa mongoloid va evropoid irqiga mansubdir. Mongoloid irqiga qozoq, qirg`iz, qoraqalpoq, evropoid irqiga o`zbek, tojik, turkman va boshqa xalqlar kiradi. Lekin ayrim etnik guruhlarda aralash tiplar ham uchraydi. Markaziy Osiyo xalqlarining antropologik qiyofasi miloddan avvalgi I ming yillikda shakllana boshlagan va milodiy XII asrdagi mo`g`ullar hujumidan so`ng nihoyasiga etgan. Olimlar fikriga ko`ra tub aholi ikkita katta irq evropoid, mongoloid oralig`idagi ko`prik vazifasini bajarib o`ziga xos O`rta Osiyoning maxsus antropologik tipini vujudga keltirgan.
Markaziy Osiyo aholisi tillari jaihatidan bir nechta guruhlarga bo`linadi. Ko`pchilik Oltoy oilasining turkiy tillar guruhiga kiradigan til va shevalarda so`zlashadi. Bu guruhga o`zbek, qozoq, qirg`iz, qoraqalpoq, turkman, uyg`ur, tatar tillari kiradi. Turkiy tilda so`zlashadigan aholi butun mintaqa xalqlarining taxminan 60 foizidan ortig`ini tashkil etadi.
Hind-evropa oilasiga kiradigan tillarda so`zlashadigan eroniy guruhiga kiradigan aholi ham ko`proqdir.
Mintaqada yashovchi ruslar, ukrainlar, beloruslar, koreyslar, yahudiy, mahalliy lo`li va arablar ham bir necha til turkumiga oid xalqlarning avlodlari hisoblanadi. Demak, Markaziy Osiyo ko`p millatli mintaqa hisoblanib, yuzlab millat va elatlar umrguzaronlik qilishadi. Tojiklardan tashqari yag`noblar, shug`nonlar, rushanlar, vohanlar, bartanglar, yozg`ulomlar, ishkashimlar, bajuylar hamda bir qancha boshqa pomir va pomiroldi xalqlari bor.
O`zbekistonning Buxoro, Samarqand viloyatlari va Farg`ona vodiysida yashaydigan Buxoro yahdiylari, Markaziy Osiyo lo`lilari tojik tilida so`zlashadi.
Eroniy tillar guruhiga kiradigan til va shevalarda gaplashadigan oz sonli xalqlardan bellujiylar, kurdlar va fors-eroniylardir. Turkmanistonda yashaydigan bellujiylar o`z ona tilining Xuroson shevasida so`zlashadi. Xurosondan kelib qolgan kurdlar esa Turkmanistonning Ashg`abad va Mari viloyatlarida yashaydi va o`zaro Xuroson shevasida muomala qilishadi. Eroniy-forsiy xalqning bir guruhi bir zamonlar Erondan ko`chib kelgan Buxoro eroniylari eroniycha, Samarqand forsiylari asosan turkiycha so`zlashadi.
Markaziy Osiyoda yashayotgan xalqlar orasida turkiy tillarning uch xil guruhi tarqalgan: janubiy-g`arbiy (o`g`iz), shimoliy-sharqiy (qipchoq) va janubiy-sharqiy (CHig`atoy yoki qarluq).
O`g`uz tillar guruhi VIII – XIII asrlar davomida o`g`uzlar va XI – XII asrlarda saljuqiylar orastda tashkil topgan. Bu tillarga, jumladan turkman tili kiradi. Bu tillar bir qancha shevalarga bo`linadi. Bu shevalar odatda ikki guruhga bo`linadi. Birinchi guruhni Turkmanistonning g`arbiy tumanlari va Toshhovuz viloyatining ko`pchilik erlariga tarqalgan yovmut shevasi, Turkmanistonning Qizil-Avrotdan Bayramaligacha cho`zilgan markaziy tumanlarida qo`llanilayotgan tekin shevasi, Qoraqalin tuman shimoliy qismiga Turkmanistonning Chorjo`y viloyati Chorjo`y va Kerki tumanlarida ishlatilayotgan ersari shevasi tashkil etadi. Ikkinchi guruh shevalari O`zbekistonga chegaradosh tumanlarda tarqalgan.
Qipchoq tillari guruhi qirg`iz, qozoq, qoraqalpoq tillaridan iborat.
Qirg`iz tili. Shimoliy va janubiy qurama shevalardan tashkil topgan. Hozirgi qirg`iz tilining shakllanish jarayoni qadim zamonlarga yashagan qadimgi qirg`iz qabilalarining tli asos bo`lgan. Keyinchalik qipchoq tillari, shuningdek mo`g`ul tili ta`sirida bir muncha o`zgargan.
Qozoq tili. Bir qancha qadimiy qabilalarining keyingi asrlarda hamda boshqa tillar ta`sirida ancha o`zgargan va rivojlangan tillar asosida tashkil topgan bo`lib, uch asosiy shevaga bo`linadi, g`arbiy, shimoliy-sharqiy va janubiy. G`arbiy sheva alshin qabilalar ittifoqi tilidan paydo bo`lgan. SHimoliy-sharqiy sheva arg`in, nayman, kiray, qipchoq, qo`ng`irot qabilalarining umumiy tilidan kelib chiqqan. Hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat janubiy uysin, jaloyir, qang`li, dulat va boshqa qabilalar tlidan yuzaga kelgan.
Qoraqalpoq tili. Qadimda bulg`or va o`g`uz tillari ta`sirida rivojlanib kelgan. Keyinchalik bir qancha qabilalar ittifoqi, masalan, pecheneglar X – XI asrlarda, Qipchoqlar XI – XII asrlarda, qabilalar ittifoqiga Oltin O`rda davlati XIII – XV asrlarda tarkibida, so`ngra XV asrgacha Katta No`g`oy o`rdasidan undan keyin qisman o`zbek, qozoq, ancha keyinroq esa qoraqalpoqlar ittifoqiga kirgan urug` va qabilalarning tillari ta`sirida shakllana boradi. Qoraqalpoq xalq og`zaki tili ikki asosiy shevadan tashkil topgan: shimoliy-sharqiy, g`arbiy-janubiy. Birinchi xil shevada Taxtako`pir va Mo`ynoq tumanlarining boshqa hududlarida yashayotgan kishilar so`zlashadi.
Uyg`ur tili. Umuman o`zbek tiliga yaqin bo`lsa ham ko`p jihatdan undan keskin farq qiladi. Bu tilni shakllanish jarayoniga sharqiy qadimiy uyg`ur qabilalarining ta`siri katta bo`lgan. Hozirgi uyg`ur tili ikki adabiy tilga bo`linadi. MDH uyg`urlarning adabiy tili va Sin’zyan uyg`urlarning adabiy tili. MDH uyg`urlarining adabiy tiliga uyg`ur xalq tilining shimoliy shevalari asos bo`lgan. Shimoliy shevalarga ko`chi-turfan va tarancha yoki g`ulja shevalari kiradi.
Tojik tilidan tojik xalqidan tashqari Buxoro yahudiylari, Markaziy Osiyo lo`lilari, arablar va bellujiylarning bir qismi foydalanadi. Tojik tili g`arbiy Eron tillari guruhiga kiradi. Arablar hukmronligi, Somoniylar davrida so`g`d tili o`rniga tojik tili ishlatila boshlanadi.
Markaziy Osiyo xalqlari bitta avtonom respublika, bir avtonom viloyat, 34 viloyatga birlashgan. O`zbekistonda Qoraqalpog`iston avtonom respublikasi, Tojikistonda esa Tog`li-Badaxshon avtonom viloyati bor.