Arxeologiya va etnologiya asoslari” (etnologiya) fanidan O`quv-uslubiy xarita etnologiyaga kirish va tarixi reja

2. SHIMOLIY AFRIKA XALQLARI
Afrikaning shimolida asosan, arab tilida gapiradigan xalqlar yashaganligi uchun uni Arab afrikasi deb ataganlar. Aslida bu yerdagi xalq va elatlar qadimiy aborigen aholisining avlodlaridir. Hozirgi davrda Shimoliy Afrika xalqlariga Misr, Sudan va katta Mag`rib (Tunis, Jazoir, Marokash, Liviya, Mavritaniya, G`arbiy Saxara) aholisi kiradi.
Qadimiy yunon mualliflarining asarlarida Mag`rib aholisini liviyaliklar, deb tilga olinadi. Ularning bir qismi ko`chmanchilik bilan tirikchilik qilib kelgan qabilalardan, ikkinchi qismi dehqonchilik bilan shug`ullanuvchi aholidan iborat bo`lgan. Eramizdan avvalgi I ming yillikda finikiyaliklar Shimoliy Afrika sohillarida asos solgan Utiku, Karfagen kabi davlatlar bilan o`z mustaqilligi uchun urushlar olib borganlar. Liviyalik qabilalarning tinimsiz kurashlari Numidiya va Mavritaniya davlatlarini yuzaga keltirgan edi. Rim imperiyasi Karfagenni qo`lga kiritishi bilan (miloddan avval II asr o`rtalari) bu ikki podsholik ham yemiriladi. Shu bilan lotin manbalarida liviya va numidiya nomlari ham yo`qolib, mahalliy aholi mavrlar va keyin arablar kelishi bilan barbarlar deb atala boshlangan.
XI asrlardan boshlab arablarning sulaym va hilol qabilalarining Mag`ribga ommaviy ko`chishlari natijasida barbarlarni arablashtirish kuchayadi. Mag`ribni to`liq o`ziga bo`ysundirgan Arab feodal davlatlarining (xalifalik, idrislar, aglabiylar, fatimiylar, almorobiylar va hk.) jiddiy soliq va diniy siyosatlarning arnalga oshirilishi natijasida arab tili va islom keng tarqalgan edi. XIII asrda Shimoliy Afrikada (hozirgi Mag`rib chegarasida, ya`ni Marokash, Jazoir, Tunisda) uchta feodal davlati – Marinilar, Zayyaniylar va Xavsidiylar paydo bo`lib, to XVI asrlargacha, ya`ni turk istilosigacha saqlanib kelgan. Mazkur tarixiy jamoa negizida barbar va arab qabilalarining aralashishi natijasida mag`rib xalqlari – marokashlar, jazoirlar, tunislik va liviyaliklar keyinchalik mustamlakachilarga qarshi faol milliy-ozodlik kurashiga tortilib hozirgi millatlar shakllana boshlagan edi.
Misr xalqi eng qadimiy yuksak madaniyat yaratgan etnoslardir. Misrliklar eramizdan avvalgi IV ming yilliklardayoq sun`iy sug`orishga asoslangan dehqonchilikni bilganlar. Arxeologik kashfiyotlarga, kraniologik dalillarga qaraganda (topilgan ibtidoiy kishilarning suyak qoldiqlari asosida) antropologjk jihatdan Misrning eng qadimiy aholisi eramizdan avvalgi III ming yillikda Nil vodiysida paydo bo`lgan dastlabki Misr davlatining aholisidan farq qilmaydi. Hozirgi misrliklar ham buyuk madaniyat yaratgan ajdodlaridan irqiy jihatdan kam farqlanadilar. 1952-yili iyul oyida Misr qiroli Farruh taxtdan ag`darilib, Respublika e`lon qilinib, hozirgi Misr millatining rivojiga keng imkoniyat yaratilgan edi.
Misrdan janubda joylashgan Sudan xalqi ham milliy ozodlik kurashiga bel bog`lab, 1956-yili 1-yanvarda mustaqillikka erishgan va o`z davlatini respublika deb e`lon qilgan. Sudanliklar (Qadimgi Nubiya) misrliklar singari yuqori madaniyat yaratgan qadimiy elatlardan. Nubiya to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar eramizdan avvalgi III ming yilliklarida Misr solnomalarida tilga olinadi. Miloddan awalgi XVI-XIV asrlarda hatto Nubiyaning ancha qismi Misr provinsiyasi hisoblangan. Bir-ikki asrlardan keyin bu yerda mustaqil Napata davlati paydo bo`ladi va miloddan avvalgi IX asrga kelib u Nil vodiysini bosib olib, qisqa davr Misr ustidan hukmronlik qiladi. Keyinchalik Sudanda quldorlik Meroe davlati tashkil topdi. Milodning VI asrlarida nasroniy dini tarqalib, o`rta asrda Nubiya davlatining rasmiy dini deb e`lon qilinadi. Bu yerda arablar XIII asrdan boshlab bir-ikki asr davomida asta-sekin arab tilini tarqatib, nasroniylikni siqib chiqaradi, islom dini hukmron bo`ladi. Arablashtirish va islomni singdirish ancha qiyinchilik bilan o`tgan.
Shimoliy Afrika xalqlarining xo`jaligi jahondagi eng qadimiy dehqonchilik va chorvachilik bilan bog`liq bo`lib, uning ajoyib an`analari hozirgacha yetib kelgan. Ammo dehqonchilik bilan chorva xo`jaliklarining nisbati turli hududlarda o`zaro farq qiladi. Nil vodiysi va dengiz sohillaridagi serunum yerlarda, asosan, dehqonchilik, sahro va yarim dasht hududlarda yarim ko`chmanchilik asosiy xo`jalik tarmog`i bo`lib, daryo va dengiz sohillardan uzoqlashgan sayin chorva dehqonchilikdan ustun turadi. Agar misrliklar va sudanliklar uzoq davrdan beri sug`orish dehqonchiligi bilan shug`ullansa Janubiy Sudanda chopqi dehqonchiligi bilan baliqchilik, Mag`rib mamlakatlarida (ayniqsa, qirg`oq bo`yi Atlas tog`larida) dehqonchilik bilan bog`dorchilik va yirik chorvachilik, bepoyon sahro hududlarida faqat mayda chorvachilik bilan kun kechiradilar. Yirik chorva yaylovlar juda kam bo`lganligidan uncha rivojlanmagan, ko`p joyda yirik shoxli mol ishchi kuchi sifatida saqlangan xolos.
Tarixiy etnografik nuqtayi nazardan Misr dehqonchiligi muhim ahamiyatga ega bo`lib, uni o`rganish umuman dehqonchilikning kelib chiqishi va taraqqiyotini bilishga imkon beradi. Eng qadi-miy neolit davrida paydo bo`lgan va qisman hozirgacha saqlanib kelgan sun`iy sug`orish tizimi Yuqori Misrdagi daryo toshqinlaridan foydalanib ekin ekishdan iborat bo`lgan. Nil vodiysida ilgari bir necha ming gektar maydonni qismlarga bo`lib, rosh bilan chek solingan va ikki metrgacha yetadigan daryo toshqini shu yerlarni to`ldirib bir yarim oygacha suv saqlagan. Suv singib qaytgandan keyin Nilning serunum loyqasiga urug` sepilgan. Odatda, bug`doy, arpa, lobiyo, beda va boshqa ekinlar ekilgan va qish bo`yi o`sib yozga borib hosil olingan.
XIX asrga kelib sug`orish tizimi ancha rivojlangan, Misrni Angliya o`zining to`qimachilik sanoati uchun paxta bazasiga aylantirish maqsadida fallohlar kuchi bilan asr boshlaridan ekin dalalarini kengaytirib, to`g`onlar va yangi kanallar qurdirgan. Sudanda ham Oq va Ko`k Nil oralig`idagi Gezirada doimiy sug`orish tizimi qurilib, serunum yerlarda paxta plantatsiyalari yaratilgan.
Yil bo`yi sug`orish imkoniyati paydo bo`lishi bilan qishloq xo`jalik ekinlarining turlari ham ko`paygan. An`anaviy don, lobiyo va paxta ekinlaridan tashqari fallohlar sholi, shakarqamish, makka, suli, zig`ir, turli sabzavot va poliz ekinlari, molga yem uchun beda (bersim) kabilarni ekkanlar. Yerni haydashda qadimiy temir uchli omoch ishlatilgan, unga ho`kiz, qo`tos, eshak, xachir yoki tuya qo`shilgan. Yerga ishlov berishda chopqidan foydalanilgan, hosil o`roq bilan o`rilgan va maxsus xoda yoki chanaga o`xshash yog`ochga ishchi hayvon qo`shib yanchilgan. Agar Misrda asosan, don, paxta va sabzavot ekilsa, Marokashda makka, Tunisda zaytun daraxti, Janubiy Mag`ribda xurmo ekilgan, dengiz sohillarida bog`dorchilik rivojlangan, bu yerda uzum, anjir, bodom, sitrus o`simliklari va sabzavot o`stirilgan.
Misr dehqonchiligi qadimiy an`anaga binoan uch faslga bo`lingan: qishgi (shitvi), yozgi (sayfi) va Nilning toshqin davriga to`g`ri kelgan kuzgi (nili). Shitvi (noyabr-mart) faslida bug`doy, arpa, piyoz, lobiyo va bersim (beda) ekilgan, sayfi (aprel-avgust)da paxta, zig`ir, kandir, shakarqamish, sholi va makka, Nil toshqini davri (sentabr-noyabr)da asosan, sholi, makka va suli ekilgan.
Shimoliy Afrikaning qishloq aholisi qadimdan turli uy hunarmandchiligi bilan ham shug`ullanadilar. Ular qo`lda va charxda sopol buyumlar yasaydilar, bo`yra va chipta to`qiydilar. Chorva aholisi esa jundan har xil mato, gilam to`qiydilar, kigiz, teri poyabzal, egar kabi zarur buyumlar ishlab chiqaradilar. Shaharlarda yirik hunarmandchilik, ayniqsa, temirchilik, misgarlik, zargarlik, ko`nchi, kulolchilik ancha rivojlangan. Sanoat keyingi yillarda o`sa boshlagan.
Arablarning moddiy madaniyati juda ko`p umumiylikka ega bo`lsa-da, ayrim o`lkalarda o`z xususiyatlarini saqlab kelgan. Misr fallohlari kichik qishloqlarda Nil vodiysining sug`orma joylarida yashaydilar. Ular xomg`ishtdan yoki guvaladan bir qavatli tekis tomli uy quradilar. Dehqon uylari, asosan, bir xujrali to`g`riburchak, oynasiz va tuynuksiz, yarmisini supali pechka (mo`risiz o`choq, tezak bilan yoqiladi) egallagan bo`lib, shunga to`shalgan bo`yrada yotib turiladi. Boylar katta hovlilarda yashaganlar.
O`troq Mag`rib aholisi katta yo`1 bo`yida joylashgan qishloq-larda tartibsiz joylashgan somon aralash loydan to`g`riburchak shaklida qurilgan tekis tomli uylarda yashaydi. Atlas tog`larida uylar toshdan tiklangan. Qishloq markazida minora qad ko`taradi. Har bir qishloq bir necha katta oilaviy jamoadan iborat. Mag`rib aholisining 1/4 qismi shaharlarda yashaydi. Ba`zi shaharlar hozirgacha o`rta asrlardagidek qing`ir-qiyshiq tor ko`chalar, ichkariga qaratilgan hovlili baland devorli bir-ikki qavatli uylar, minorali machitlar, markazida hunarmand va savdogarlar rastalari joylashgan bozorlar saqlanib qolgan. Dasht ko`chmanchi qabilalari jazirama issiq va izg`irin shamoldan saqlanish uchun ko`chishga qulay jundan to`qilgan mato yoki kigiz yopilgan chodir (falij)larda yashaydilar.
Fallohlar og`ir turmush sharoitida tirikchilik o`tkazadilar. Ularning taomlari, asosan, makka, suli yoki tariqdan yopilgan chuchuk non va atala, piyoz, qalampir yoki bodring, ba`zan qurt iste`mol qiladilar, dengiz sohili va Nil vodiysidagilar baliq qovurib yeydilar, go`sht juda kam ishlatiladi. Sabzavot ham iste`mol qilinadi. Ovqatlanish uch mahal, issiq ovqat odatda kechki payt yeyiladi. Ichimliklardan qandsiz qora kofe, achchiq choy, arpadan tayyorlangan pivo ichiladi. Mag`ribda sabzavot va meva ko`proq iste`mol qilinadi. Afrika arablarining eng sevimli taomi bug`doy yoki arpa uni xamiridan yumaloq qilib turli ziralar solingan bug`da pishiriladigan kuskus. Uni tayyorlash katta san`at talab qiladi. Ko`chmanchi qabilalarning taomi xurmo, chorva mahsulotlari – qatiq, suzma, pishloq va qisman go`shtdan iborat.
Fallohlarning an`anaviy kiyimlari oq yoki ko`k chitdan (butun bo`yiga) tikilgan uzun va keng yengli ko`ylak va kaltaroq ishton, sovuq paytlarda tuya junidan to`qilgan matodan chakmon, boshida do`ppi yoki salla. Ayollar ham keng yengli yuqorisi bo`g`ma, tik yoqali uzun ko`ylak kiyadilar, boshida shol yoki ro`mol yopinadilar, turli rangdagi munchoqlar, misdan, kumush yoki oltindan ishlangan uzuk, sirg`a, bilaguzuk taqadilar. Mag`ribliklar, ayniqsa, sohillarda yashovchi shahar aholisi asosan, yevropacha kiyinishga o`tgan. Ammo milliy kiyimlar ham saqlangan. Aholi qimmatbaho burnus (yaktak)ga o`xshash kiyim kiyadilar. Marokashda boshiga salla o`ralsa, Tunisda ko`proq hoji do`ppi (fas) kiyiladi. Ayollar keng va uzun ko`ylak ustiga plash yoki shol, yuziga oq yoki kulrang chachvon yopinadilar. Qishloqlarda shaharga nisbatan yuzini kamroq bekitadilar. Tuareg qabilalarida, aksincha, erkaklar yuzini bekitib, ayollar esa ochiq yuradilar.
Shimoliy Afrika xalqlarining ijtimoiy tuzumida turli ukladlar mavjud. Ular quldorlik tuzumini bosib o`tib, mustamlaka arafasida feodalizmga erishgan edilar. Ammo Mag`rib va Sharqiy Sudandagi ko`chmanchi elatlar uzoq davrlargacha urug`chilik munosabatlarini saqlab kelganlar. Yevropa davlatlarining mustamlaka hukmronligi o`rnatilgandan keyin Shimoliy Afrika mamlakatlari bozor munosabatlariga tortilib, feodalizm tuzumi yemirila boshlaydi va uning o`rnida yangi bozor munosabatlariga asoslangan ishlab chiqarish kurtak otib chiqadi.
Faqat ikkinchi jahon urushidan keyin milliy ozodlik kurashi g`alabasi tufayli Shimoliy Afrika xalqlari, ayniqsa, Jazoir, Misr, Liviya mustaqil taraqqiyot yo`liga o`tib katta yutuqlarga erishmoqdalar.
Mag`ribning ichkari hududlarida yarim patriarxal yarim feodal mimosabatlari, jamoatchilik tuzumi qoldiqlari hozirgacha saqlanib kelmoqda. Saxaradagi tuareglarda jamoa kengashi boshqaruvi mavjud bo`lib, unda ayollar ham ishtirok qiladi, Sudan ko`chmanchi qabilalarida ham islom tarqalgan bo`lsa-da (bakkara va hk.) matriarxat munosabatlari saqlangan. Ularda nikohdan keyin kelin ikki-uch bola tug`ilguncha ona urug`ida yashaydi, meros ham ona tomoniga o`tadi. Bakkara qabilasida qizlar va erli ayollar ham shaxsiy erkinlikka ega. Nilot qabilalarida ham ibtidoiy qabila va urug` munosabatlari mustahkam negizga ega.
Shimoliy Afrika aholisining 94-95 % i musulmonlar (taxminan 87 milliondan ortiq kishi), 4 % i nasroniylar (4,7 mln.) qolganlari ibtidoiy va boshqa dinlarga itoat qiladilar. Mag`rib va Sudan ko`chmanchi qabilalarida turli sehrgarlik urf-odatlari va irimlari keng tarqalgan.