Atatürk döneminde türk – bulgar iLİŞKİleri

⁵⁸. Türklerin eğitim ve aydınlanması için yoğun çaba sarf eden bu cemiyet 1933 yılında Bulgaristan hükümeti tarafından kapatılmıştır.
2.3.2.2.2. Harf İnkılabı ve Bulgaristan Türkleri
Türkiye’de devrimler bir bir gerçekleştirilirken, bunlar Bulgaristan Türkleri arasında hemen ilgi uyandırıyordu. Türkiye’de Harf İnkılabının yapılacağı duyulunca Bulgaristan Türkleri hemen harekete geçmişler ve Harf devrimi daha resmen kabul edilmeden yeni harflerin Bulgaristan’da da uygulanması için altyapı çalışmalarına başlamışladır. Bulgaristan Türkleri, Türkiye dışında ilk benimseyen Türk Topluluğu olmuştur⁵⁹. 1928 de Türk alfabesi ile eğitime başlanmış ancak gerek bulgarsitan2daki gericilerin faaliyetleri gerekse Bulgar hükümetlerinin baskıları ile bu ancak 1930 yılına kadar sürebilmiş yeni alfabe 1930’da yasaklanarak Osmanlıca harflere geri dönülmüştür. Bu iki yıllık dönemde eğitim yeni Türk harfleri ile yapılmış, yetişkinler için kurslar açılmış, gazeteler yeni harflerle basılmıştır. Ancak uzun çabalardan ve Türkiye’nin çabaları ile 1938’de yeniden Türk Alfabesine geçilmiş ancak oda uzun süreli olmamış okulları devletleştirilmesi ile Türk eğitimi ağır bir darbe yemiştir. Bulgaristan Türklerinin Harf inkılabı konusunda gösterdiği duyarlılık Türkiye’ye olan bağımlılıkları açısından oldukça önemlidir.
Bu iki örneğin dışında Bulgaristan Türklerinin milli uyanışını gösteren daha bir çok kurum ve olay olmakla birlikte bunlar çalışmamızın esas konusu olmadığı için bunlara sadece kısaca değineceğiz.
Bulgaristan Türkleri tarafından kurulan diğer bir kurum turan Dernekler Biriliğidir. Bunların siyasal bir amacı olmamakla birlikte Kemalist Türkiye’deki gelişmeleri takip etmiş ve ayak uydurmaya çalışmışlar Devrimlerin Bulgaristan’daki en önemli savunucularından olmuşlardır.
Türklerin diğer önemli bir kurumları okullarıdır. Ancak okullar konusu başlı başına bir inceleme konusu olduğundan buna detaya girmeden ana hatları ile ve Bulgaristan Türklerinin bilinçlenmesi açısından değinmeye çalışcağız⁶⁰. Okullar verdikleri Türkçe eğitim ve Türk çocuklarına aşıladıkları Milli Bilinç ile Bulgaristan Türklerinin Milli Kimliklerini korumada önemli bir rol üstlenmişlerdir. Bundan dolayı baskıcı Bulgar yönetimlerinin ilk hedefleri her zaman Türk okulları olmuştur.
Bulgaristan Türklerinin geçmişlerinde çok önemli bir yeri olan ve uzun süre aynı zaman da tek olma özelliği olan diğer bir olgu da 1929 Bulgaristan Türklerinin Milli kongresidir. Bu kongre Bulgaristan Türklerinin ulaştığı Milli bilinç düzeyini göstermesi açısından oldukça önemlidir. Kongre Bulgaristan Türklerinin büyük çaptaki il örgütlü faaliyetidir. Kongrede Türkler ilk defa her alanda ortak hareket etme kararı almışlardır. Eğitim alanında, vakıfların idaresi konusunda okullar konusunda alınan kararlar⁶¹ Bulgaristan Türkleri arasında büyük heyecan uyandırmıştır.
Sonuç
Bulgaristan Osmanlı Devletinin bünyesinden çıkmış olan bir devlettir. 500 yıla yakın bir dönem Osmanlı hakimiyetinde yaşayan Bulgarlar Osmanlı Devletinin zayıflaması ile bağımsızlık arayışlarına başlamışlardır. 1878’den başlayarak adım adım gelişen bu bağımsızlık hareketi 1908’de Bulgaristan’ın bağımsızlığı ile son bulmuştur.
Bulgaristan’ın Bağımsız bir devlet olması ile birlikte literatürlerimize Bulgaristan Türkleri ve Türk – Bulgar İlişkileri gibi yeni iki deyim girmiştir. Biz araştırmamızda bu iki konun tarihsel boyutunu ilk başladığı dönemden itibaren ele alarak, ağırlıklı olarak Cumhuriyet M. Kemal Atatürk Dönemini ve bu kavramının birbirleri ile olan kaçınılmaz ilişkilerini değerlendirmeye çalıştık.şüphesiz Türk azınlık ele alınmadan yapılacak olan Türk-Bulgar İlişkileri ile ilgili çalışma havada kalacaktır. Ancak Bulgaristan Türkleri başlı başına oldukça hacimli bir çalışma konusu olduğundan biz sadece İlişkiler çerçevesinde Bulgaristan Türklerinin durumuna ana hatları ile değinmeye çalıştık.
Atatürk Dönemi Türk Bulgar İlişkileri büyük ölçüde Cumhuriyetin dış politika esaslarına göre dostluk içersinde geçen ilişkiler olarak değerlendirilebilir. Bu dönem Türk – Bulgar İlişkileri göz önüne alındığında, ne öncesinde ne de sonrasında bu ilişkiler maalesef bu seviyeye ulaşamamıştır. Bulgar Hükümetlerinin Bulgaristan Türklerine uyguladığı baskı politikası ilişiklerin gelişmesinin önündeki en büyük engel olmuştur.
Aynı döneme baktığımızda Bulgaristan Türkleri için çok olumlu gelişmelerin olduğu bir dönemdir. Gerek Türkiye Cumhuriyetinin güven veren dış politikası iyi ilişkileri gerekse Türkiye’de gerçekleştirilen Devrimler Bulgaristan Türklerinin gelişmesinde ve Bir milli bilince ulaşmasında etkili olmuştur. Atatürk hem Bulgaristan’la kurulan siyasi ilişkilerde gösterdiği başarı ile hem de Türkiye’de gerçekleştirdiği devrimlerle Türklerin hem rahat yaşamasını sağlamış hem de milli bilince ulaşmaları için Türklere yol göstermiştir.

DİPNOTLAR

1 Yusuf Hallaçoğlu, “XVI. Yüzyılda Sosyal, Ekonomik ve Demografik Bakımdan Balkanlar’da Bazı Osmanlı Şehirleri,” Belleten (Ağustos-Eylül 1989),Cilt LIII, Sayı 207-208, S. 637-638.

2 Yusuf Hallaçoğlu, A.g.m. s.638 Ayrıca bu dönemde Bulgaristan’da inşa edilen Türk mimari eserleri için bkz. Çetin Arslan, Türk Akıncı Beyleri ve Balkan Mimarisine Katkıları (1300-1451), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001

3 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi ( 1789 – 1914 ), Ankara: T.T.K. Basımevi, 1997 s.522

4 Yavuz Ercan, “Balkan Türkleri ve Bulgarlar,” Belleten (Nisan 1990), Cilt LIV, Sayı 209, s.300.

5 İlker Alp, Belge ve Fotoğraflarla Bulgar Mezalimi (1878 – 1989), Ankara: Trakya Üniversitesi Yayınları, 1990, s. 1

6 Bilal Şimşir, Bulgaristan Türkleri (1878 – 1985), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986 s. 43

7 İlker Alp, A.g.e. s.1

8 Ekrem Erdem, “Osmanlı’larda Rumeli Nüfus Sayımları ve Meseleleri,” Türk Kültürü (Ocak 1976), Cilt XIV, Sayı 154, s. 40

9 İlker Alp, A.g.e. s.3, Bu konu ile ilgili farklı çalışmalarda farklı rakamlardan söz edilmekle birlikte Bulgarlarla Türklerin nüfus oranı genellikle birbirlerine yakındır. Örnek olarak, Ömer Turan “Geçmişten Günümüze Bulgaristan Türkleri” Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı, Erhan Türbedar (Der.), Ankara: Asam Yayınları, 2003 s.18 – 43. makalesinde bu rakamı 1.600.000 olarak vermekle birilikte Türk olmayan Hıristiyan tebaayı da aynı rakamla ifade etmektedir. Bilal Şimşir ise 1.130.000 Bulgar’a karşılık 1.120.000 Türkün varlığından bahsetmektedir. Bilal Şimşir, Bulgaristan Türkleri (1878-1985), Ankara: Bilgi Yayınevi 1986. s.18 Bunlardan anlaşılacağı üzere rakamlar değişmekle birlikte oranlar birbirine oldukça yakındır

10 Yıldırım Ağanoğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanlar’ın Makus Talihi Göç, İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001. s. 35

11 Bilal Şimşir, Bulgaristan Türkleri (1878 – 1985), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986. s. 20

12 A.g.e. s. 23

13 İsmail Selimoğlu, “Balkanlardaki Türk İdare Sistemi”, Balkanlar’daki Türk Kültürü’nün Dünü – Bugünü – Yarını Uluslar arası Sempozyum (26-28 Ekim 2001)Bildiri Kitabı, Yay. Haz. H. Basri Öcalan, Bursa: Uludağ Ünv. Yay. 2002. s. 125

14 Bilal Şimşir, “Bulgaristan Türk Azınlığının Ahdi Durumu,” Türk Kültürü, (Nisan 1985), Cilt XXIV, Sayı 264 s. 242

15 Fahir Armaoğlu, A.g.e. s. 529

16 Bilal Şimşir, A.g.e. s.48

17 Fahir Armaoğlu, A.g.e. s.651

18 A.g.e. s.661

19 Cengiz Hakov, “1913 Yılında İstanbul’da İmzalanan Bulgar-Türk Antlaşması ve Bulgaristan Türk-Müslüman Nüfusun Hakları,” XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt 3 Kısım 1, [Ankara: T.T.K Basımevi, 2002.] s.420

20 Osmanlı Devletinin giriştiği bu harekatı, İsmet Bozdağ eserinde biraz dramatize ederek de olsa oldukça ilginç öykülendirmiştir. Bkz. İsmet Bozdağ, Osmanlı’nın Son Kahramanları, İstanbul: Emre Yay. (tarihsiz).

21 Fahir Armaoğlu, A.g.e. s.689,Ayrıca antlaşma ile ilgili geniş bilgi için bkz. Bilal Şimşir, A.g.m. s. 244 – 246, Cengiz Hakov, A.g.m. s. 419 – 424.

22 Bu dönemdeki göç eden insanların fotoğrafları yaşanan acıları yansıtmaktadır. Bkz. Ek 1 ve Ek 2

23 Mehmet Canlı, “Mustafa Kemal’in Sofya Ateşemilterliği ve Buradaki Faaliyetleri,” Türk Kültürü, (Kasım 1994), Sayı 379, s.20

24 Altan Deliorman, “Mustafa Kemal’in Askeri Ataşe Olarak Bulgaristan’daki Faaliyetleri,” Türk Kültürü, Sayı 25, (Kasım 1964) s. 48

25 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2: 1914 1995), (14.Baskı), İstanbul: Alkım Yayınevi, 1997 s.118

26 Ömer Turan, A.g.m. s. 23

27 Aleksandr Stambolski fotğrafı için bkz. Ek 3

28 Fahir Armaoğlu, A.g.e. s.185

29 İlber Ortaylı, “Mustafa Kemal Atatürk’ün Bulgaristan’daki Yılları,” XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt 3, [Ankara: T.T.K Basımevi, 1989.] s. 2045

30 Stefan Velikov, Kemalist İhtilal ve Bulgaristan, (çev.) Naime Yılmaer, İstanbul: Kitaş Yayınları, 1969. s. 91

31 Osman Metin Öztürk, “Türk Dış politikasında Balkanlar,” Balkan Diplomasisi, (Der.) Ömer E. Lütem – Birgül Demirtaş Coşkun, Ankara: Asam Yay. 2001 s. 5

32 Halil Şimşek, Türk-Bulgar İlişkileri ve Göç, İstanbul: Harp Akademileri Basımevi, 1999 s. 28

33 Bulgar sınırını geçenler ve bunlarla ilgili geniş bilgi için bkz. Halil Şimşek, A.g.e. s.30- 33

34 Stefan Velikov. A.g.e. s.88

35 A.g.e. s. 89

36 Stefan Velikof mektubun bu tarihte yazıldığını belirtirken, Halil Şimşek ise Türk-Bulgar İlişkileri ve Göç isimli çalışmasında A.S.T. ve Str. E. Bşk. Arşivindeki bir belgeye dayandırarak bu tarihi 20 Nisan 1920 Olarak vermektedir bkz. Halil Şimşek, Türk-Bulgar İlişkileri ve Göç, İstanbul: Harp Akademileri Basımevi, 1999 s. 27

37 Stefan Velikov, “Kemal Atatürk ve Bulgaristan,” VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt 3, [Ankara: T.T.K Basımevi, 1983.], s. 1870

38 Fethi Tevetoğlu, “(Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar)’dan : II Cevad Abbas Gürer ve Muzaffer Kılıç,” Türk Kültürü, (Eylül 1969),Cilt VII Sayı 83, s. 5

39 Stefan Velikov, A.g.m. s. 1871

40 Stefan Velikov, “Kemal Atatürk Ve Bulgar-Türk İlişkileri,” IX. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt 3, [Ankara: T.T.K Basımevi,1989.], s. 1957

41 Hüseyin Memişoğlu, Geçmişten günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002 s. 133

42 Mesut Çapa, “Bulgaristan ve Kıbrıs Türklerinin Anadolu’ya Yardımları,” Türk Kültürü Sayı 320 (Aralık 1989), s. 22-23

43 A.g.m. s. 24, Bu makalede ayrıca gönderilen yardımların miktarı toplandığı tarihler ve yerler hakkında bilgiler mevcuttur.

44 Osman Metin Öztürk, A.g.m. s. 6.

45 Halil Şimşek, A.g.e. s. 43

46 Stefan Velikov, Darina Vasileva “Bulgar Diplomatların Raporlarında Mustafa Kemal Atatürk ve Kültür Devrimleri,” XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt 6, [Ankara: T.T.K Basımevi,1994.], s. 2584

47 A.g.m. s. 2581

48 Hamza Eroğlu, “Türk – Bulgar İlişkileri ve 18 Ekim 1925 Tarihli Dostluk Antlaşması,” Belleten, Cilt LI, Sayı 199-201, s. 1339

49 Hamza Eroğlu, A.g.m. s. 1342

50 Bilal Şimşir, “Bulgaristan Türk Azınlığının Ahdi Durumu,” Türk Kültürü, (Nisan 1985), Cilt XXIV, Sayı 264 s. 249. Ayrıca Bulgaristan’dan Türkiye’ye göçler ve bunların yılara göre dağılışı için bkz. Yıldırım Ağanoğlu A.g.e s. 33-93, 310-319

51 Fethi Tevetoğlu, “Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar’dan : Hüsrev Gerede,” Türk Kültürü, (Ağustos 1969),Cilt VII Sayı 82, s. 695

52 Hüsrev Gerede’nin Bulgaristan’daki faaliyetleri ve Bulgaristan Türklerine destekleri için bakınız Bilal Şimşir, A.g.e. s.114-136

53 Bilal Şimşir, “Türkiye ve Balkanlar,” Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı, der. Erhan Türbedar, Ankara: Asam Yayınları, 2003 s.348-350

54 Muallimler Birliğinin değişik yıllarda ve şehirlerde düzenlediği kongrelerin hatıra fotoğrafları için bkz. Ek 4, Ek 5

55 Hüseyin Memişoğlu,A.g.e. s.108

56 Türk öğretmen A. Şükrü tarafından basılan alfabe Kitabının kapağı için bkz. Ek 6

57 Bilal Şimşir, A.g.e. s.138 kadınlara yönelik açılan kurslarla ilgili fotoğraflar için bkz. Ek 7

58 Öğretmenler için açılan kurslarla ilgili fotoğraflar için bkz. Ek 8

59 Bilal Şimşir. A.g.e. s.128

60 Bulgaristan’daki Türk eğitimi ve okulları ile ilgili, Bilal Şimşir A..g.e. Hüseyin Memişoğlu, A.g.e. eserlerinde oldukça yeterli bilgi,istatistik ve tespitler mevcuttur.

61 Kongre tutanaklarını Bilal Şimşir, Bulgarsiatn Türkleri (1878- 1989), Ankara : Bilgi Yayınevi 1986. isimli eserinde yayınlamıştır. S. 116 – 128

KAYNAKÇA

AĞANOĞLU,Yıldırım. Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanlar’ın Makus Talihi Göç. İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001.
ALP, İlker. Belge ve Fotoğraflarla Bulgar Mezalimi (1878 – 1989). Ankara: Trakya Üniversitesi Yayınları, 1990.
ARMAOĞLU, Fahir. 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi ( 1789 – 1914 ). Ankara: T.T.K. Basımevi, 1997.
ARMAOĞLU, Fahir. 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2: 1914 1995). (14.Baskı). İstanbul: Alkım Yayınevi, 1997.
ARSLAN,Çetin.Türk Akıncı Beyleri ve Balkan Mimarisine Katkıları (1300-1451). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001
BOZDAĞ, İsmet. Osmanlı’nın Son Kahramanları, İstanbul: Emre Yay. (tarihsiz).
CANLI, Mehmet “Mustafa Kemal’in Sofya Ateşemilterliği ve Buradaki Faaliyetleri.” Türk Kültürü, (Kasım 1994). 379. 19 – 26.
ÇAPA, Mesut. “Bulgaristan ve Kıbrıs Türklerinin Anadolu’ya Yardımları.” Türk Kültürü. (Aralık 1989). 320. 22 – 28.
DELİORMAN,Altan “Mustafa Kemal’in Askeri Ataşe Olarak Bulgaristan’daki Faaliyetleri.” Türk Kültürü. (Kasım 1964). 25. 41- 51.
ERCAN, Yavuz. “Balkan Türkleri ve Bulgarlar.” Belleten (Nisan 1990). LIV, 209. 297 – 307.
ERDEM,Ekrem. “Osmanlı’larda Rumeli Nüfus Sayımları ve Meseleleri,. Türk Kültürü (Ocak 1976). XIV. 154. 168 – 172.
EROĞLU, Hamza. “Türk – Bulgar İlişkileri ve 18 Ekim 1925 Tarihli Dostluk Antlaşması.” Belleten. LI, Sayı 199-201. 1339 – 1347.
HAKOV, Cengiz. “1913 Yılında İstanbul’da İmzalanan Bulgar-Türk Antlaşması ve Bulgaristan Türk-Müslüman Nüfusun Hakları.” XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri. III Kısım 1, [Ankara: T.T.K Basımevi, 2002.]. 419 – 424.
HALLAÇOĞLU, Yusuf. “XVI. Yüzyılda Sosyal, Ekonomik ve Demografik Bakımdan Balkanlar’da Bazı Osmanlı Şehirleri” Belleten (Ağustos-Eylül 1989). LIII. 207-208. 637-676.
MEMİŞOĞLU, Hüseyin. Geçmişten günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
OKDAY, İ.H. “Bulgaristan’da Çıkmış Olan Türk Gazeteleri Ve Dergileri.” Türk Kültürü (Şubat 1986). 274. 1- 5.
ORTAYLI,İlber “Mustafa Kemal Atatürk’ün Bulgaristan’daki Yılları,” XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, III, [Ankara: T.T.K Basımevi, 1989.].2041 – 2046.
ÖZTÜRK,Osman Metin. Türk Dış politikasında Balkanlar. Ömer E. Lütem – Birgül Demirtaş Coşkun (Der.).Balkan Diplomasisi. (ss. 1-32). Ankara: Asam Yay. 2001.
SELİMOĞLU, İsmail. Balkanlardaki Türk İdare Sistemi. H. Basri Öcalan (Yay. Haz.). Balkanlar’daki Türk Kültürü’nün Dünü – Bugünü – Yarını Uluslar arası Sempozyum (26-28 Ekim 2001)Bildiri Kitabı. (s.s. 117-141).Bursa: Uludağ Ünv. Yayınları, 2002.
ŞİMŞEK,Halil. Türk-Bulgar İlişkileri ve Göç. İstanbul: Harp Akademileri Basımevi, 1999.
ŞİMŞİR,Bilal. “Bulgaristan Türk Azınlığının Ahdi Durumu.” Türk Kültürü. (Nisan 1985). XXIV. 264. 241 – 278.
ŞİMŞİR,Bilal. Bulgaristan Türkleri (1878 – 1985). Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986.

ŞİMŞİR,Bilal. “Türkiye ve Balkanlar,” Erhan Türbedar (der.). Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı. (s. s.328 – 350).Ankara: Asam Yayınları, 2003.

TEVETOĞLU, Fethi. “Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar’dan : Hüsrev Gerede.” Türk Kültürü. (Ağustos 1969). VII. 82. 24 – 31.
TEVETOĞLU, Fethi. “(Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar)’dan : II Cevad Abbas Gürer ve Muzaffer Kılıç.” Türk Kültürü, (Eylül 1969). VII .83. 3 – 11.
TURAN,Ömer. Geçmişten Günümüze Bulgaristan Türkleri. Erhan Türbedar (der.). Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı. (s. s.18 – 43).Ankara: Asam Yayınları, 2003.
VELİKOV, Stefan. Kemalist İhtilal ve Bulgaristan, Naime Yılmaer (çev.). İstanbul: Kitaş Yayınları, 1969.
VELİKOV, Stefan. “Kemal Atatürk ve Bulgaristan.” VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri. 3. [Ankara: T.T.K Basımevi, 1983.]. 1865 -1875.
VELİKOV, Stefan. “Kemal Atatürk Ve Bulgar-Türk İlişkileri.” IX. Türk Tarih Kongresi Bildirileri. III. [Ankara: T.T.K Basımevi,1989.].1955 – 1959.
VELİKOV, S. ve D. Vasileva “Bulgar Diplomatların Raporlarında Mustafa Kemal Atatürk ve Kültür Devrimleri.” XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri. VI. [Ankara: T.T.K Basımevi,1994.]. 2581 – 2589.