Axloq falsafasi (Etika)

baholash - xatti-harakatlarni yaxshilik va yomonlik koordinatalarida ko`rib chiqish (yaxshi, yomon, axloqiy yoki axloqsiz);
regulyativ yoki tartibga solish - xulq-atvor normalari, printsiplari, qoidalarini belgilash;
nazorat qilish – me`yorlarning bajarilishi ustidan jamoatchilikning qoralashi va/yoki shaxsning o`z vijdoni asosida nazorat o`rnatish;
integratsiya - insoniyatning birligini va insonning ma`naviy dunyosining yaxlitligini saqlash;
tarbiyaviy – fazilatlar va to`g`ri, asoslangan ma`naviy tanlovni amalga oshirish qobiliyatini shakllantirish.
Axloq va uning funktsiyalari ta`rifi etika va boshqa fanlar o`rtasidagi muhim farqni ifodalaydi. Agar har qanday fan borliqda mavjud bo`lgan narsaga qiziqsa, axloq esa nima bo`lishi kerakligi bilan qiziqadi. Ko`pgina ilmiy mulohazalar faktlarni tasvirlaydi (masalan, «Suv ​​100 daraja Selsiyda qaynaydi»), etika esa normalarni belgilaydi yoki xatti-harakatlarni baholaydi (masalan, «Siz va`dangizni bajarishingiz kerak» yoki «Xiyonat yomon»).
Axloqiy me`yorlar.
Axloq me`yorlari urf-odatlar va huquqiy me`yorlardan farq qiladi.
Urf-odatlar - muayyan vaziyatdagi ommaviy xatti-harakatlarning tarixan shakllangan stereotipidir. Ular axloqiy me`yorlardan quyidagicha farq qiladi:
urf-odatlarga rioya qilish uning talablariga so`zsiz va tom ma`noda bo`ysunishni anglatadi, axloqiy me`yorlar esa insonning anglangan va erkin tanlashini ko`zda tutadi;
urf-odatlar turli xalqlar, davrlar, ijtimoiy guruhlar uchun turli xildir, axloq esa universaldir - u butun insoniyat uchun umumiy me`yorlarni belgilaydi;
urf-odatlarni bajarish ko`pincha odat va atrofdagilarning noroziligidan qo`rqishga asoslanadi, axloq esa burch hissiga asoslanadi va uyat va afsuslanish hissi bilan qo`llab-quvvatlanadi.
Huquq - bu umumiy majburiy xususiyatga ega bo`lgan huquqiy me`yorlar tizimi. Huquq me`yorlari axloqiy me`yorlardan bir qator xususiyatlar bilan farq qiladi:
qonun davlat tomonidan sanktsiyalanadi, axloq esa shaxsiy e`tiqod va jamoatchilik fikriga asoslanadi;
huquqiy normalar majburiy, axloqiy me`yorlar esa amalga oshirish uchun ixtiyoriy (istalgan bo`lsa-da);
huquqiy me`yorlar qonunlarda, konstitutsiyada va hokazolarda hujjatlashtirilgan, axloqiy me`yorlar esa yozilmagan va og`zaki ravishda avloddan avlodga o`tishi mumkin;
huquqiy me`yorlarni bajarmaganlik uchun ma`muriy yoki jinoiy javobgarlik (masalan, jarima yoki ozodlikni cheklash) mavjud, axloqiy sanktsiyalar esa jamoatchilik noroziligi va vijdon azobida ifodalanadi.
Ba`zi axloqiy me`yorlar yuridik normalarga mos kelishi mumkin. Masalan, «o`g`irlamang» normasi. Siz savol berishingiz mumkin: «Nima uchun odam o`g`irlashni rad etadi?» Agar suddan qo`rqqan bo`lsa, unda sabab axloqiy emas, agar o`g`rilik yomon degan fikrga kelsak, unda bu harakat axloqiy negizlarga asoslangan. Ba`zi holatlarda qonun va axloq o`rtasida nizolar kelib chiqadi va inson o`zining axloqiy burchi deb bilgan narsa qonunni buzish bo`lishi mumkin (masalan, kimdir yaqin odamning hayotini saqlab qolish uchun dori-darmonni o`g`irlaydi).
Dastlabki davrlarda axloqiy qonunlarni yaratish din bilan chambarchas bog`liq edi, bu esa axloqni ilohiy vahiydan keltirib chiqaradi va me`yorlarning bajarilmasligini gunoh deb biladi. Barcha dinlar hamma imonlilar uchun majburiy bo`lgan axloqiy amrlar to`plamini taqdim etadi.
Turli dinlarda axloqiy me`yorlar bo`yicha kelishmovchiliklar yo`q: qotillik, o`g`irlik, yolg`on, zinokorlik har uch dunyo dinlarida gunoh deb hisoblanadi.
Jamiyatning ma`naviy hayotining boshqa sohalaridan (fan, san`at, din) farqli o`laroq, axloq uyushgan faoliyat sohasi emas. Oddiy qilib aytganda, jamiyatda axloqning ishlashi va rivojlanishini ta`minlaydigan biron bir institut mavjud emas. Va shuning uchun, ehtimol, axloqning rivojlanishini so`zning odatiy ma`nosida (ilm-fan, din va boshqalarni boshqarishdek) boshqarish mumkin emas. Agar biz fan va san`at rivojiga ma`lum mablag `sarf qilsak, bir muncha vaqt o`tgach biz sezilarli natijalarni kutishga haqlimiz; axloq masalasida, bu mumkin emas. Axloq hamma narsani qamrab oladi va ayni paytda u tutib bo`lmaydigan darajada.
Axloqiy tamoyillar
Axloqiy tamoyillar axloqiy talablarni ifodalashning bir tomonidir.
Printsip mavjud normalarning eng umumiy asoslanishi va qoidalarni tanlash mezonidir.
Printsiplar xatti-harakatlarning universal formulalarini aniq ifodalaydi. Agar qadriyatlar, yuqori ideallar hissiy jihatdan shakllanadigan hodisalar bo`lsa, agar normalar umuman anglanmasligi mumkin bo`lsa va axloqiy odatlar va ongsiz ko`rsatmalar darajasida ishlasa, u holda printsiplar ratsional ongning hodisasidir. Ular yaqqol anglanadi va so`zlar yordamida aniq tavsiflanadi. Axloqiy tamoyillar qatoriga quyidagi axloqiy ibtidolar kiradi: insonparvarlik - insonni eng oliy qadriyat deb bilish; altruizm – yaqiningga beg`araz xizmat qilish; rahm-shafqat - muhtoj bo`lganlarga rahmdil va faol muhabbat; jamoaviylik (kollektivizm) - umumiy farovonlikka hissa qo`shish ongli istagi; individuallik (shaxsni jamiyatga qarama-qarshi qo`yishni)ni va xudbinlik (o`z manfaatlarini boshqalarning manfaatlaridan ustun qo`yish)ni rad etish.
Universal axloqiy tamoyillar «o`ldirma», «mehir-shafqatli bo`l» kabi muayyan axloqiy me`yorlardan tashqari mavjud. Ularning xususiyati shundaki, ular boshqa barcha konkret me`yorlarni keltirib chiqarish mumkin bo`lgan eng umumiy formulalarni belgilaydilar.