Axloq falsafasi (Etika)

Talion tamoyili. Talion tamoyili birinchi universal tamoyil hisoblanadi. Eski Ahdda talion formulasi quyidagicha ifodalanadi: «ko`z uchun ko`z, tish uchun tish». Ibtidoiy jamiyatda talion qonli qasos shaklida olib borilgan, jazo esa etkazilgan zararga mutlaqo mos kelishi kerak bo`lgan. Davlat paydo bo`lishidan oldin, talion zo`ravonlikni cheklaydigan ijobiy rol o`ynadi: odam qasos olishdan qo`rqib, zo`ravonlikdan voz kechishi mumkin; Talion qasoskor zo`ravonlikni cheklangan va uni etkazilgan zarar chegarasida qoldirgan. Adolat funktsiyalarini o`z zimmasiga olgan davlatning paydo bo`lishi, talionni ma`naviy tartibga solishning asosiy printsiplari ro`yxatidan o`chirib, tsivilizatsiyalashmagan davrlar sarqitiga aylantirdi.
Axloqiylik tamoyili. Axloqning oltin qoidasini birinchi sivilizatsiyalar bir-biridan mustaqil ravishda shakllantirgan. Ushbu tamoyilni qadimgi mutafakkirlar: Budda, Konfutsiy, Fales, Muhammad, Iso Masih ugitlarida uchratish mumkin. Eng umumiy ko`rinishida ushbu qoida quyidagicha ifodalanadi: «Boshqalar senga qanday munosabatda bulishini xohlasang (xohlamasang), sen ham ularga shunday munosabatda bo`l (bo`lma)». Taliondan farqli o`laroq, oltin qoida qasos qo`rquviga tayanmaydi, balki yaxshilik va yomonlik haqidagi o`z g`oyalariga tayanadi, shuningdek, «o`zimiznikilar» va «beonalar» ga bo`linishni bekor qilib, jamiyatni teng odamlar to`plami sifatida ifodalaydi.
Sevgi amri xristianlikda asosiy universal qoidaga aylanadi.
Yangi Ahdda Iso Masih bu tamoyilni quyidagicha ifodalagan: Xudoyingizni butun qalbingiz bilan, butun joning bilan, butun kuchingiz bilan va butun ongingiz bilan seving. Bu birinchi va eng buyuk amr. Ikkinchisi unga o`xshaydi: o`zgani o`zing kabi sev.
Yangi Ahd axloqi - bu sevgi axloqi. Asosiysi, qonun va qoidalarga rasmiy bo`ysunish emas, balki o`zaro sevgi. Sevgi amri Eski Ahdning o`nta amrini bekor qilmaydi: agar kishi «yaqiningni sev» tamoyiliga amal qilsa, unda u o`ldirolmaydi yoki o`g`irlay olmaydi.
Oltin o`rtachalik tamoyili. Oltin o`rtachalik tamoyil Aristotelning asarlarida keltirilgan. Unda aytilishicha: haddan oshmang va o`lchovni bajaring. Barcha axloqiy fazilatlar ikki yomonlik o`rtasidadir (masalan, jasorat qo`rqoqlik va bemulohazalik orasida joylashgan) va qanoat fazilatiga borib taqaladi. Qanoat esa odamga o`z ehtiroslarini aql yordamida cheklashga imkon beradi.
Kategorial imperativ - bu Immanuel Kant tomonidan taklif etilgan universal axloqiy formula. U deydi: shunday qilingki, sizning xatti-harakatlaringizning asosi umumiy qonunga aylanishi mumkin bo`lsin; boshqacha qilib aytganda, sizning xatti-harakatlaringiz boshqalar uchun namuna bo`lsin. Yoki: har doim odamga faqat vosita sifatida emas, balki maqsad sifatida qarang, ya`ni hech qachon odamni faqat o`z maqsadlaringiz uchun vosita sifatida ishlatmang.