Aydın Mədətoğlu (Qasımlı) TÜRKÇÜLƏR (Tarixi – siyasi-ideoloji oçerklər)

Namiq Kamal

3.9. Türk dünyasının ilk Vətən və hürriyyət şairi Namiq Kamal
Osmanlı İmperatorluğu tərkibində olan Serb, Yunan və digər xristianların millətçilik düşüncələrini Avropa dövlətlərinin və Rusiyanın öz xeyirlərinə körükləmələri, Misir valisi Mehmet Əli Paşanın üsyanı və bu kimi digər hadisələr Osmanlı dövlətini müşkül duruma düşürmüş, sonda Serbiyaya müəyyən imtiyazlar verilmiş, Morada müstəqil bir Yunan dövləti qurulmuş, Rusiya “Bükreş anlaşması” ilə Bessarabiyanı, “Ədirnə anlaşması” ilə doğu Qara dəniz sahillərində Poti və Anapanı ələ keçirmiş, Fransa Əlcəzairi zəbt etmiş, Misirin idarəçiliyi bəzi şərtlərlə xarici qüvvələrin səyi ilə Mehmet Əli Paşaya buraxılmışdı. Belə bir vəziyyətdə 1 iyul 1839-cu ildə irəli görüşlü Sultan II Mahmudun 16 yaşlı oğlu Əbdülməcid taxta çıxmış, onun Xarici İşlər Naziri Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən Gülxanə Meydanında “Tənzimat” fərmanı elan olunmuş, Qərbləşmə yolunda ilk böyük və ciddi addım atılmışdı. Bundan istifadə edən bütün xristian dünyası, o cümlədən də Rusiya, Fransa, İngiltərə və Avstrya öz çıxarlarına görə bəzən ayrı-ayrı, bəzən də birlikdə bu fərmanda vəd edilən islahatları bəhanə edərək dövlətin iç və dış siyasətini kontrol etməkdə özlərini yetkili və görəvli sanmış, bununla da İmperatorluğun dağılıb parçalanmasını sürətləndirmişdilər. Belə bir vəziyyətdə milli üsyanların baş qaldırması, asilərə qarşı imtiyaz və muxtariyyətlərin verilməsi və digər səbəblər qarşılıqlı olaraq Türklərin milli şüur və milli dövlət fikirlərini qüvvətləndirmiş və Türkçülük hərəkatlarının yaranmasına zəmin yaratmışdı. Bu hərəkatın ilk öncülləri Əli Suavi, Mustafa Cəlaləddin Paşa, Əhməd Vəfik Paşa, Ziya Paşa, Mustafa Fazil Paşa olmuşlar ki, sonradan haqqında bəhs edəcəyimiz Namiq Kamal da bunlara qoşulmuşdur.

Sultan Əbdüləzizin getdikcə artan təzyiqi nəticəsində Türk ziyalıları bir araya gələrək “Yeni Osmanlılar Cəmiyyəti” yaradaraq rejimə qarşı müxalifətdə dayandılar. İlk üzvləri arasında Namiq Kamalın da bulunduğu 1865-ci ildə yaradılan gizli təşkilat olan “Yeni Osmanlılar Cəmiyyəti” dövlət quruluşunun Parlamentə dayalı “Konstitusiyalı Monarxiya” şəklində olmasına çalışmış və nəhayət digər dövlət yetkililəri ilə əlaqə yaradaraq 30 may 1876-cı ildə sultan Əbdüləzizi devirərək yerinə V Muradı taxta çıxarmaqla bu istəklərinə nail olmağa çalışmışdılar. Nəhayət onlar üç ay sonra xəstəliyi səbəbi ilə V Muradı da taxtdan endirmiş və “Qanuni-əsasi”ni (Konstitusiyanı) elan edəcəyinə söz verən II Əbdülhəmidi Sultan elan etmişdilər.

1873-cü ildən Maqosda sürgündə bulunan Namiq Kamal 1876-cı ildə İstanbula dönərək Midhət, Rüşdü və Hüseyn Avni Paşanın 1831-ci il tarixli Belçika Anayasası əsasında tərtib edilən “Qanuni-əsasi”ni 1876-cı ilin dekabr ayında tamamlamış və 23 dekabr 1876-cı ildə böyük mərasimlə onun elanına nail olmuşdular. Beləliklə Şərqdə ilk dəfə olaraq “Konstitusiyalı Monarxiya”nın əsası qoyulmuşdu. İlk Osmanlı Parlamenti 25 nəfər təyinatla 130 nəfər də seçimlə formalaşmışdı. 19 mart 1877-ci ildə Dolmabaxça sarayında Sultan II Əbdülhəmidin nitqi ilə açılan Osmanlı Parlamentinin ömrü cəmisi 332 gün olmuşdu. 14 fevral 1878-ci ildə Sultan II Əbdülhəmid tərəfindən ləğv edilən Osmanlı Parlamenti deputatlarının təcrübəsizliyi və çoxunun təhsil yetərsizliyinə baxmayaraq qısa müddətdə mühüm qərarlar qəbul etmiş, xalqın dərdləri və dövlət idarələrindəki özbaşınalıqlar layiqi ilə dilə gətirilmişdi. Anayasanın 113-cü maddəsinə istinad edərək Sultan II Əbdülhəmid dövlətin əmniyyəti baxımından təhlükəli hesab etdiyi şəxsləri, o cümlədən də Namiq Kamalı öncə həbs etmiş, sonra isə Midilliyə sürgünə göndərmişdi.

Həyatının xeyli hissəsini sürgünlərdə keçirən, əsl adı Mehmet Kamal olan Namiq Kamal 21 dekabr 1840-cı ildə Tekirdağda anadan olmuşdur. 8 yaşında ikən anasını itirən Mehmet Kamal 17 yaşına qədər ana babası Əbdüllətif Paşanın himayəsində olmuş, İstanbulda üç ay Bəyazid, səkkiz ay Validə Rüşdiyələrində oxumuş, Afyonqarahisarda Müftü Hacı Vahid Əfəndidən fars dilini, Qarsda yaşlı bir şeyxdən təsəvvüf fəlsəfəsi və ədəbiyyatını öyrənmişdi. Dörd il Sofyada olduğu müddətdə ilk ciddi şeirini yazmış, 16 yaşında ikən Niş qazisi Mustafa Raqib Əfəndinin qızı Nəsimə Xanımla evlənmişdi. 1858-ci ildə ana nənəsini, 1859-cu ildə də ana babasını itirən Namiq Kamal İstanbulda atasının mülkündə yaşamış, dövrün alimlərindən təfsir, hədis, fiqh elmlərini, təsəvvüfü, ərəb və fars dillərini öyrənmişdi. 19 yaşında ikən ilk işə başlayan Namiq Kamal 1860-cı ildə Ziya Paşa ilə tanış olmuş, 1861-ci ildə “Əncüməni-Şüəra”ya daxil olmuş, Leskofcalı Qalib Əfəndidən dövlət işlərini və siyasətin incəliklərini öyrənmişdi. 1862-ci ildə Şinasi ilə tanış olan Namiq Kamal “Təsviri-Əfkar” qəzetində mühərrir olmuş və “Zəncir” adlı ilk hekayəsini bu qəzetdə nəşr etdirmişdir. Namiq Kamal Şinasinin təsiri ilə o günə qədər bağlı qaldığı klassik şeirdən ayrılaraq siyasi və ictimai məzmunlu əsərlər yazmağa başlamış, “Tərcümə Odası”nda Mehmet Mənsur Əfəndinin yardımı ilə öyrəndiyi fransız dili sayəsində Monteskünün əsərlərini oxuyan Namiq Kamal onun bir əsərini tərcümə edərək “Mirat” qəzetində çap etdirmişdi. Şinasinin 1864-cü ildə Parisə getməsi ilə “Təsviri-Əfkar” qəzetini tək başına çaxarmağa başlayan Namiq Kamal, həm də heç bir maddi qarşılıq almadan “Cəmiyyəti-Tədrisiyyəyi-İslamiyə”də fəxri dərslər demiş, yaxın arkadaşı Rəfiq Bəyin xoleradan vəfat etməsi ilə onun nəşr etdirdiyi “Tərcümani-Əhval” qəzetində yazılar dərc etdirmişdi. “Təsviri-Əfkar” qəzetində çap etdirdiyi məqalələrində Türk dili və ədəbiyyatının müxtəlif məsələlərini toplu halda ələ alan və dəyərləndirən Namiq Kamal diqqətləri özünə cəlb etmiş, xüsusilə Avropa və Rusiyanın “Şərq Məsələsi”ni gündəmə gətirmələri ilə bu mövzuya dair yazıları ilə böyük əks-səda yaratmışdı.

Namiq Kamalı İstanbuldan uzaqlaşdırmaq məqsədilə 1867-ci ildə Ərzurum Valiliyinə müavin təyin edilməsinə baxmayaraq o, Ziya Paşa ilə birlikdə Misir prensi Mustafa Fazil Paşanın dəvəti ilə Parisə gəlmiş, lakin Sultan Əbdüləzizin Paris sərgisini ziyarəti səbəbi ilə Fransa hökuməti onların burada qalmasını sakıncalı saymış, ona görə də onlar bir ay Parisdə qaldıqdan sonra Londona keçmişdilər. Burada Mustafa Fazil Paşanın yardımı ilə Əli Suavi Əfəndinin idarəsində 1867-ci ilin 31 avqustunda “Müxbir” qəzetinin nəşrinə başlamış, lakin Əli Suavinin qəzeti Yeni Osmanlıların prinsiplərindən ayırıldığı üçün ondan ayrılmış, yenə də Mustafa Fazil Paşanın razılığı və maddi dəstəyi ilə Yeni Osmanlılar Cəmiyyəti adına Namiq Kamal Londonda “Hürriyyət” qəzetini nəşr etməyə başlamışdı. İlk sayı 29 iyun 1868-ci ildə çıxan bu qəzetdə Namiq Kamal Osmanlı Hökuməti ilə açıqdan-açığa çox şiddətli bir mücadiləyə başlamış, yazılarında məmləkətdə Məşrutiyyətin qurulması, dövlət idarəçiliyindəki haqsızlıqların aradan qaldırılmasını irəli sürmüşdü. Ziya Paşanın İsmayıl Paşanın tərəfini tutduğu üçün 6 sentyabr 1969-cu ildə “Hürriyət” qəzetindən ayrılmış, Daxili İşlər Naziri Hüsnü Paşanın dəvəti ilə 24 noyabr 1870-ci ildə İstanbula dönmüş, Sədrəzəm Əli Paşanın ölümünə qədər heç bir yazı yazmamış, onun 7 sentyabr 1871- ci ildə vəfatından sonra yerinə keçən Mahmud Nədim Paşanın ümumi əhvindən yararlanaraq vətənə dönən Yeni Osmanlılardan Nuri, Rəşad və Əbuziya Tofiq Bəylərlə birlikdə “İstiqlal” adlı qəzet çıxarmağı istəsə də icazə verilməmiş, ona görə də yumoristik qəzet olan “İbrət”i kiralayaraq çıxarmağa başlamışdı. Namiq Kamal ən dəyərli məqalələrini məhz “İbrət”də nəşr etmişdir. Sədrəzəm Mahmud Nədim Paşa Namiq Kamal başda olmaqla “İbrət” qəzeti mənsublarını İstanbuldan uzaqlaşdırmaq məqsədi ilə onu Qelibolu rəisliyinə təyin etmiş, oradan da “İbrət”ə davamlı yazılar göndərmiş, həmçinin Əbuziya Tofiq Bəyin çıxarmağa başladığı “Hədiqə” qəzetində də məqalələr çap etdirmişdi. Namiq Kamal burada məşhur əsəri olan “Vətən yaxud Silistrə” pyesini yazmağa başlamış, 11 yanvar 1873-cü ildə vəzifəsindən azad edildikdən sonra İstanbula dönmüş, yenidən “İbrət” qəzetinin başına keçərək şiddətli bir üslubla hökuməti tənqid etdiyindən qəzet yenidən qapadılmış, o da boş durmayaraq “Vətən yaxud Silistrə” pyesini tamamlamış, Gədikpaşa Teatrında səhnəyə qoymuş, adı sonradan “Gülnihal”a çevrilən “Razı-dil” adlı ikinci pyesini yazmağa başlamış və “İbrət”in qapanma müddəti bitdiyindən yenidən onu nəşr etməyə başlamışdı.

İlk dəfə 1 aprel 1873-cü ildə Gədikpaşa Teatrında oynanılan “Vətən yaxud Silistrə” pyesi xalqı coşdurmuş, küçələrə tökülən xalqın böyük həyəcanla “Yaşasın Vətən! Yaşasın Kamal!” nidaları İstanbul səmalarına yayıldığından hökumət təlaşa düşmüş, “İbrət” qəzetini yenidən qapadaraq 6 aprel 1873-cü ildə Namiq Kamalı, Əbuziya Tofiqi, Nuri Bəyi, İsmayıl Haqqı Bəyi və Əhməd Midhət Əfəndini həbs etmişdilər. Namiq Kamal bu dəfə Maqosa sürgün edilmişdi. Maqosda qəzetçilik fəaliyyətini ədəbi fəaliyyətlə əvəz edən Namiq Kamal burada “Gülnihal” pyesini tamamlamış, “Akif Bəy”, “Zavallı Çocuq”, “Qara Bəla” əsərlərini yazmış, məşhur dram əsəri olan “Cəlaləddin Xarəzmşah” əsərini yazmağa başlamışdı. Namiq Kamal həmçinin Maqosda olduğu üç il iki ay müddətində “Silistrə mühasirəsi”, “Novruz Bəyin tərcümeyi-halı”, “Röya”, “İntibah”, “Kanijə”, “Təhribi-Xərabat”, “Təqibi-Xərabat”, “İrfan Paşaya məktub”, “İslam tarixi” və s. kimi əsərlərini qələmə almış, İstanbuldakı dostları və yaxınları ilə davamlı məktublaşmışdı. 30 may 1876-cı il ümumi əhvdən yararlanan Namiq Kamal 19 iyun 1876-cı ildə yenidən İstanbula dönmüş, Sultan V Muradın yerinə Sultan olan II Əbdülhəmid onu “Dövlət Şurası” üzvülüyünə gətirmişdi. Midhət Paşanın rəhbərliyində qurulmuş Anayasa komissiyasına Ziya Paşa ilə birlikdə üzv seçilən Namiq Kamal 23 dekabr 1876-cı ildə Anayasanın qəbuluna və Sultan tərəfindən elanına nail olmuşdular. Bununla əlaqədar olaraq Midhət Paşanın binası qarşısında toplanan xalqın “Yaşasın Midhət Paşa!” deyə bağırmaları və küçələrdə dolaşaraq Namiq Kamalın vətənlə bağlı şeirlərini oxumaları sultanı tədirgin etmiş və səlahiyyətlərindən istifadə edərək öncə Süleyman Paşanı İstanbuldan uzaqlaşdırmış, Ziya Paşanı Suriya Valiliyinə təyin edərək İstanbuldan kənarlaşdırmış, Namiq Kamalı isə həbs etdirmişdi. Beş aylıq həbsdən sonra heç bir suç işləmədiyi qərara alınmış, sultanın iradəsi ilə Kirit adasında yaşamaq şərti ilə sərbəst buraxılmış, lakin Namiq Kamalın özünün istəyi ilə Midilliyə göndərilməsinə qərar verilmişdi.

Midillidə yeddi il dörd ay qalan Namiq Kamal Sultan II Əbdülhəmid tərəfindən 18 dekabr 1879-cu ildə Midilliyə rəis təyin edilmişdi. Bu müddət ərzində Namiq Kamal Osmanlı-Rusiya müharibəsi ilə əlaqədar olaraq vətən və millət yolundakı həyəcanlarını tərənnüm edən “Vaveyla”, “Vətən mərsiyəsi”, “Bir mühacir qızının istimdadı”, “Mürəbbaa”, “Cəlal müqəddiməsi” və İslamiyyətin yanlış anlaşılıb dəyərləndirilməsinə qarşı düşüncələrini əhatə edən “Rənan müdafiənaməsi”adlı əsərlərini yazmışdı. Yunanların və onların əlaltılarının şikayət və iftiraları nəticəsində Namiq Kamal Midillidən Rodos rəisliyinə keçirilmişdi.

Midillidə ikən ağır xəstələnən Namiq Kamalın sağlamlığı Rodosun gözəl iqlimi sayəsində normallaşmış və ona görə də o, böyük bir şövq ilə “Osmanlı tarixi” əsərini yazmağa başlamış, xalqın mədəni səviyyəsini yüksəltmək sahəsində Midillidə başladığı fəaliyyətini Rodosda da davam etdirmişdi. Namiq Kamal Midillidə olduğu müddətdə iyirmi ibtidai məktəb açdırmış və bir cami tikdirmiş, Rodosda da bir orta məktəb açdırmış, üç caminin də tikilməsində göstərdiyi böyük səydən dolayı sultan II Əbdülhəmid tərəfindən 1886-cı ilin noyabr ayında “İmtiyaz Medalı” ilə təltif edilmişdi.

Rodosda üç il qalan Namiq Kamal 1877-ci ilin dekabr ayında Saqqız adası rəisliyinə təyin olunmuş, lakin orada səhhəti yenidən pisləşmişdi. Buna baxmayaraq burada o, çox əhəmiyyət verdiyi “Osmanlı tarixi” əsərini yazıb tamamlamışdı. Gün keçdikcə xəstəliyi şiddətlənən Namiq Kamal 2 dekabr 1888-ci ildə 48 yaşında Saqqızda vəfat etmişdir. Öncə Saqqızda bir caminin məzarlığına dəfn edilmiş, sonra Əbuziya Tofiq Bəy Sultan II Əbdülhəmiddən icazə alaraq cənazəsi 3 gün sonra Geliboluya gətirilərək Bolayırda Rumeli fatehi və Namiq Kamalın çox sevdiyi Süleyman Paşanın türbəsi yanında dəfn olunmuşdur.

Ruhu şad olsun. Amin.

Hər hansı bir millətin Tarixi şəxsiyyətlərinin həqiqi dəyəri bütün gercəklikləri ilə bilinməzsə, o millətin sonsuza qədər yaşaması və inkişaf etməsi mümkün olmaz. Dövlət adamlarının işlərini doğru yolda davam etdirmələri üçün Tarixi şəxsiyyətlərin düzgün qiymətləndirilməsi və ən başlıcası Tarix elminin incəliklərini dərindən bilməklərindən başqa bir vasitə yoxdur. Bəllidir ki, tarixi hər bir millətə məxsus onun tarixi şəxsiyyətləri, intellektləri müəyyənləşdirir. Deməli, tarixi və tarixi şəxsiyyətlərin xidmətlərini bilmədən yapılan işlər yalnız zərərli deyil, həm də gülüncdür. Bu da hakimiyyətin və qarşılıqlı olaraq həm də millətin və cəmiyyətin ağırbaşlılığını, şərəfini zədələyir. Bu anlamda XIX əsr Türk dünyasının ən zəkalı şəxsiyyətlərindən biri və mən deyərdim ki, birincisi Namiq Kamaldır.

Tənzimat dövrünün ən böyük düşüncə, sənət və siyasət adamlarından biri olan Namiq Kamal Türk dünyasında ilk tərəqqi fikirlərini, Vətən və Hürriyyət məfhumlarını ədəbiyyata gətirən, Məşrutiyyət və Demokratiya ideyalarının yayıcısı olmuşdur. Namiq Kamalın dühasından doğan milli cərəyan sayəsində sonradan “Osmanlılıq” və “İslam Birliyi” cərəyanları sönmüş, yerində “Türkçülük” düsturu öz zirvəsinə ulaşmışdı. Xalq hakimiyyəti ideyasını İslamın “Biət”i ilə uyğunlaşdıran Namiq Kamal daha çox “Hürriyyət” və “Vətənsevərlik” ideyaları üzərində dayanmış və bütün həyatı boyu bu ideyaları yaymışdır.

Ata tərəfindən Sultan I Mahmud dövrünün Sədrəzəmlərindən olan Topal Osman Paşaya dayanan Namiq Kamalın atası Mustafa Asim Bəy də Sultan II Əbdülhəmidin Münəccimbaşısı olmuşdur. Anası Fatma Zəhra Xanım isə Konicə zadəganlarından olan Əbdüllətif Paşanın qızı idi. Hər zaman öz nəsli ilə iftixar edən Namiq Kamalın nəslindən 2 Sədrəzəm, 8 vəzir, 60 dövlət adamı yetişmişdir. Əsl adı Mehmet Kamal olan Namiq Kamala “Namiq” adını şair Əşrəf Paşa vermişdir.

Gəncliyində klassik şeir tərzində əsərlər yazan Namiq Kamalın Türk fikir dünyasının yeniləşməsində müstəsna xidmətləri olmuş İbrahim Şinasi Əfəndi ilə tanış olduqdan sonra sənət həyatında bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bunu nəzərə alan tədqiqatçılar onun yaradıcılığını “Şinasidən öncə” və “Şinasidən sonra” deyə ikiyə ayırmışlar (Bax: Önder Göçgün, Tanzimat devri Türk edebiyatı, Türk dünyası el kitabı, III cilt, ikinci baskı, Ankara 1992, səh. 412, 413).

Şinasidən öncə bir Divan şairi olan Namiq Kamal şeirlərini daha çox Füzuli, Nədim, Şeyx Qalib, Naili və s. kimi klassiklərdən və dövründəki “Əncüməni-şüəra” mənsubları olan Leskofçalı Qalib, Hersekli Arif Hikmət və Osman Şəmsdən aldığı zövqlə yazmış, bir “Divan” yaratmışdır.

1861-ci ildə İbrahim Şinasi ilə tanışlığı Namiq Kamala yeni bir dünyanın qapılarını açmış, o, əsərlərini xalqın anlaya biləcəyi sadə bir dillə qələmə almış, Türk ədəbiyyatına Vətən, Millət, Hürriyyət kimi anlayışlar gətirmiş, şeirlərində mübariz bir insan tipi yaratmışdı. Artıq onun şeirlərində gülün, bülbülün yerini Vətən, Millət, Hürriyyət, Haqq, Hüquq və s. kimi ali anlayışlar tutmuş, qarşımıza xəyaldan gerçəyə, duyğudan düşüncəyə yönəlmiş möhtəşəm bir şair çıxmışdı. “Vücudun mayasının xəmiri Vətən torpağındandır, ona görə də Vətən yolunda çəkilən sıxıntılarla torpaq olmaqda üzüləcək heç nə yoxdur” deyən şair igidləri Vətən imdadına çağıraraq göstərirdi ki:

“İştə odu qarşıda hazır silah,

Arş yigitlər Vətən imdadına!”

Türk ədəbiyyatı tarixində diqqətləri Vətənə yönəltdiyinə görə “Vətən şairi” ali adını qazanan Namiq Kamal nəsr əsərləri ilə də böyük şöhrət qazanmışdı. Xüsusilə “Vətən yaxud Silistrə”, “Gülnihal”, “Akif Bəy”, “Zavallı çocuk”, “Qara bəla”, “Cəlaləddin Xarəzmşah” kimi dram əsərləri, “İntibah”, “Cəzmi” kimi romanları, “Osmanlı tarixi”, “İslam tarixi”, “Dövrü istila”, “Əvraki-pərişan”, “Barikai-zəfər”, “Silistrə muhasarası”, “Kanijə muhasarası” kimi tarixi əsərləri, ədəbi-tənqidi məqalələri və müxtəlif mövzuları əhatə edən məktubları onun həm də böyük bir nasir və tənqidçi olduğunu göstərir.

Teatrı həyatın yaxşı və ya pis yönlərini göstərən bir güzgüyə bənzədən, toplumu hərəkətə gətirən, əsaslı dəyişikliklər yapa bilən sehirli bir gücə bənzədən Namiq Kamala görə: “Bir millətin söz söyləmə qüdrəti onun ədəbiyyatıdırsa, ədəbiyyatın da ən canlı ifadəsi teatrdır. Teatr fikrin xəyallarına vicdan, vicdanın yüksəkliyinə can, canın həyatına dil verir. Teatr eşqə bənzəyir, insanı həzin-həzin ağladır, fəqət verdiyi şiddətli üzüntülərdə də bir ləzzət bulunur”.

Dramaturqa görə “teatr insanı həm əxlaqi cəhətdən yüksəldir,olqunlaşdırır, həm də dil baxımından bir öyrədici məktəb rolu oynayır. Teatr həyat bulmuş şairanə bir xəyaldır. Sanki insanın əlindən tutub onu güllərin birər-birər gizli pərdələrini açaraq ən gizli köşələrində gəzdirir. Teatrı seyr edənlər insan əxlaqını bilinməyən yüksək sirləri ilə birlikdə gözlərinin önündə canlanmış görürlər. Ona görə də əxlaq baxımından teatrın xidməti, qəzetlərdən, kitablardan daha çoxdur” (Namiq Kamal).

Azərbaycan oxucularını nəzərə alaraq mütəfəkkirin əsərləri haqqında çox qısa şəkildə məlumat verməyi gərəkli sayırıq.

Namiq Kamalın ilk dram əsəri 1872-ci ildə Qeliboluda başlayıb 1873-cü ildə İstanbulda tamamladığı dörd pərdəlik “Vətən yaxud Silistrə” 1853-1856-cı illərdə cərəyan edən Türk-Rus müharibəsinə, digər deyimlə, Kırım müharibəsinin Silistrə mühasirəsinə həsr edilmişdir. 1 aprel 1873-cü ildə Gədikpaşa Teatrında oynanılan bu əsəri ilə ilk dəfə olaraq “Vətən” anlayışını Sultanın şəxsinə bağlamaması və əsərin oyandırdığı ümumi həyəcandan ürkən Sultan hökuməti tərəfindən Namiq Kamal Kiprə, oradan da Saqqız adasına sürgün edilmişdi.

Dramaturqun beş pərdəlik “Gülnihal” əsəri 1873-cü ildə yazılmış, kompozisiya baxımından “Vətən yaxud Silistrə”dən üstün olsa da dövründə o qədər də şöhrət qazanmamışdır. Əsər zülmə və zalımlara qarşı mübarizə aparmağa həsr edilmişdir. Əsl adı “Razı-dil” (“Könüldəki sirrr”) olan bu əsər senzura tərəfindən əsərin qadın qəhrəmanın adı ilə “Gülnihal”a çevrilmişdir.

Namiq Kamalın Maqosada sürgündə olduğu dövrdə yazdığı “Akif Bəy” pyesi 1827-ci ildə Yunanlarla savaşa həsr edilmişdir.

Dramaturqun Maqosada yazıb nəşr etdirdiyi “Zavallı çocuk” əsəri ailə mövzusuna həsr edilmiş ilk pyesdir. Əsər valideynlərin təzyiqi ilə zorla tanımadıqları adamlarla evlənmək zorunda qalan gənc qızların acınacaqlı həyatından bəhs edir.

Müəllifin 1876-cı ildə Maqosada yazdığı, lakin ölümündən xeyli sonra 1908-ci ildə çap olunan beş pərdəlik dram əsəri olan “Qara bəla” Şərq saraylarındakı hərəmxanalarda baş verən intriqalara həsr edilmişdir. Müxtəlif xüsusiyyətləri baxımından bir yerli xüsusiyyət daşıyan “Qara bəla” əsəri “müəllifin ən zəif dram əsəri sayılsa da onun maraqlı və ilgi çəkici mövzusu qüsurlu tərəflərini örtmüş durumdadır” (Önder Göçgün, Tanzimat devri Türk edebiyatı, Türk dünyası el kitabı, III cilt, ikinci baskı, Ankara 1992, səh. 417).

Dramaturqun ən böyük dram əsəri 1881-ci ildə Midillidə tamamladığı on beş pərdəlik “Cəlaləddin Xarəzmşah” əsəridir. Əsərin mövzusu “Vətən yaxud Silistrə” kimi tarixdən götürülmüşdür. Əsər əvvəldən sona qədər Xarəzmşahlar dövlətinin son hökmdarı Cəlaləddin Xarəzmşahın həyatı, qəhrəmanlığı, Çingizlilərə qarşı apardığı mübarizələrdən bəhs edir. Çingiz Xana məğlub olaraq qəhrindən ölən atası Qütbəddin Xarəzmşahın intiqamını almaq istəyən Cəlaləddin Xarəzmşah onunla vuruşur, öncə məğlub olaraq Hindistana qaçmağa məcbur olur, Sind çayını keçərkən arvadı Nəyyirə Xatunla oğlu Qütbəddin boğulub ölür. O, Hindistanda yeni bir ordu yaradaraq bir çox yerləri alıb Təbrizə gəlir. Təbriz hökmdarı Atabəy qaçır, xanımı Mihrican isə Təbrizdə qalır. Cəlaləddinin qəhrəmanlıqlarını yaxından izləyən Mihrican ona aşiq olur və onlar evlənirlər. Savaşlardan yorğun düşən Cəlaləddin sonda xəstələnir və bununla da Xarəzmşahlar arasında parçalanma başlayır. Öz zəifliyini hiss edən Cəlaləddin Mihrican Xatunla birlikdə dağlara çəkilir, nəhayət bir gün asilərin əlinə düşərək şəhid edilir.

Əsər tarixi ürəkdən sevən Namiq Kamalın duyğularını əks etdirmək baxımından əvəzsiz sənət nümunəsidir. Əsər həcm, məkan və zaman baxımından səhnədə oynanılmaqdan daha çox oxunmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Əsər başdan sona qədər bir çox tarixi hadisələri özündə əks etdirmək baxımından da diqqətəşayandır.

“Cəlaləddin Xarəzmşah” əsərinin müqəddiməsində dramaturq roman haqqındakı görüşlərini də ana xətləri ilə ortaya qoymuş və göstərmişdi ki: “Romanda məqsəd hadisələrin baş verib verməməsindən asılı olmayaraq o hadisələri əxlaq, adət-ənənə, hiss və duyğularla bağlı hər cür təfsilatlarla bərabər təsvir etmək, anlatmaqdır” (Bax: “Mukaddimei-Celal”, “Mecmuayi-Ebuz-ziya, IV, 1884, səh. 1215-1216).

Namiq Kamal “İntibah” və “Cezmi” adlı iki roman yazmışdır. Ədib “İntibah” romanını “Son peşmanlıq” adı ilə 1873-1875-ci illər arasında yazmış, lakin sonradan bu əsər Maarif Nəzarəti tərəfindən “İntibah-Şərgüzəşti-Ali Bey” şəklində dəyişdirilərək 1876-cı ildə nəşr edilmişdir. Əsər Əli Bəy adlı varlı bir gəncin həyat hekayəsini, onun düşdüyü vəziyyətləri təsirli bir şəkildə təsvir edir. Əsər sonda faciə ilə nəticələnir.

Müəllifin ikinci romanı “Cəzmi” 1880-1881-ci illərdə Midillidə yazılmışdır. Əsər “İntibah”dan daha geniş həcimli və tarixə bağlı bir əsərdir. Əsər 6 dekabr 1883-cü ildə nəşr edilmişdir. İki fəsil, 44 bölmədən ibarət olan “Cəzmi” əsərinin mövzusu XVI əsr Osmanlı, Kırım və Səfəvilərin tarixindən alınmışdır. Əsərin birinci fəsli XVI əsrin tarixi haqqında məlumatlara həsr edilmişdir. Bu fəsildə Sultan Süleyman Qanuninin möhtəşəmliyindən, Osmanlı İmperatorluğunun böyüklüyündən bəhs edilərək romanın əsas qəhrəmanı Cəzminin uşaqlıq dövründən söz açılır. İkinci fəsildə Cəzminin Osmanlı ordusundakı xidmətlərindən və qəhrəmanlıqlarından bəhs edilir. Əsər tarixi gerçəkliklərə əsaslanmaqla əsasən “İslam Birliyi” düşüncəsini yaymaq ideyasını daşıyır. Bu anlamda əsəri tarixi roman adlandırmaq olar.

Namiq Kamalın nəsr əsərləri içərisində Maqosada olduğu müddətdə qələmə aldığı “Röya” əsəridir. “Röya” əsəri qansız-qadasız bir şəkildə Hürriyyətin gerçəkləşməsini xəyal edən bir əsərdir. Əsər Türkiyənin gələcəyi ilə bağlı mütəfəkkirin duyğu və düşüncələrini bir xəyal estetiki içərisində ortaya qoyduğundan xüsusi önəm daşıyır. Müəllif duyğu və düşüncələri ilə son dərəcə səmimi və həyəcanlı bir vətənpərvər, müdrik bir rəhbərdir. Millətinə, onun inancına, mədəniyyətinə, adət-ənənələrinə, tarixinə, könüldən bağlı, lakin mədəniyyət yolunda yeniliklərə açıq, müasir elmə, sənətə aşiq Namiq Kamal əbədi dəyəri olan əzəmətli bir milli dəyərdir.

Ədəbiyyat və siyasətlə yanaşı tarixə də çox böyük bir sevgi duyan Namiq Kamal öncə bu mövzuya kiçik araşdırmalarla başlamış, daha sonra bunları genişləndirərək üç cildlik “Osmanlı tarixi”, “İslam tarixi”, “Dövrü-istila”, “Əvraki-pərişan”, “Barikayi-zəfər”, “Silistrə mühasirəsi” və “Kanijə mühasirəsi” kimi dəyərli tarixi əsərlər yazmışdır. Namiq Kamala görə tarix: “hər şeydən əvvəl keçmişdən gələcəyə xəbər çatdıran bir vasitədir. Xaricdən baxanda sanki hekayədən ibarət görünür, fəqət əslində daşıdığı yüksək bilgilərlə dövlət idarə etmə sənətinin ən böyük yardımçılarındandır. Bu baxımdan bütün gerçəkləri ilə bir millətin tarixi bilinməzsə, onun sonsuza qədər yaşaması və inkişaf etməsi üçün gərəkli olan səbəblərin varlığı, yoxluğu haradan öyrəniləcəkdir? Hakimiyyət başında olan dövlət adamlarının işlərini doğru-düzgün davam etdirə bilmələri üçün tarix elmindən başqa bir vasitə və yardımçı yoxdur. Çünkü tarixi bilmədən yapılan işlər yalnız zərərli deyil, həm də gülüncdür” (Namiq Kamal).

Namiq Kamal yaxından tanıdığı Şərq və Qərb dünyasını müxtəlif yönlərdən qarşılaşdıraraq təhlil və tənqid yolu ilə siyasi, ictimai məsələlərlə yanaşı, ədəbiyyat, tarix, dil, sənət və mədəniyyət mövzusunda beş yüzə qədər məqalə yazmışdır. Bu məqalələrində o, incə zəkası, kəskin hafizəsi, böyük diqqəti ilə qələmə aldığı sənət, ədəbiyyat və tarixdən hüquq və İlahiyyətə qədər qazandığı geniş bilgisi sayəsində çeşidli görüşlər irəli sürmüş, ömrü boyu müdafiə etdiyi siyasi və ədəbi fikirlərini toplu halda sərgiləməyə nail olmuşdu. Müəllif 1883-cü ildə qələmə aldığı ünlü tənqidi əsəri olan “Renan müdafiənaməsi” məqaləsində Ernest Renanın “İslam dininin inkişafa, elm və mədəniyyətə əngəl olduğu” iddiasına qarşı əqli, nəqli, tarixi və sosyal dəlillərlə Renanın irəli sürdüyü çeşidli görüşlərini çürütməyə nail olmuş, bu məqaləsini bir ibadət sayaraq qələmə almışdı.

Müəllifin İstanbul, Paris, London, Maqosa, Midilli, Rodos və Saqqızdan müxtəlif dövrlərdə yazdığı 720-yə qədər məktubu da “Vətən şairi”nin dil, ədəbiyyat haqqındakı görüşlərini, hüquq, siyasət, din, rejim və bu kimi mövzular haqqındakı düşüncələri və səmimi duyğularını əks etdirir.

Namiq Kamal özündən sonrakı bütün Türk ədib, şair, dramaturq və düşünürlərinə təsir göstərmiş, yeni Türk Cümhuriyyətinin qurucusu böyük Atatürk başda olmaqla Türk dünyasının bəlli-başlı mütəfəkkirlərinin hamısı ondan bu və ya digər dərəcədə qidalanmışlar. Türk dünyası mövcud olduqca onun səmalarında dolanan hər bir gur səsdə Namiq Kamalın səsi duyulacaq, onun ruhlarda oyandırdığı Hürriyyət Eşqi və gələcək nəsillərə əmanət etdiyi Vətən həyəcanının izləri bulunacaqdır.

Ruhu şad olsun! Amin.