Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Biz, kitabda heç bir şeyi əskik buraxmamışıq.

Bu ifadə, ayənin axışı içində bir axtar/ara cümlə mövqesindədir. Ayənin axışından

anladığımız qədəriylə, içində hər hansı bir əskik buraxılmayan

şey, kitabdır. "Heç bir şeyi" sözcüyü isə, əskik buraxıla biləcək növdən

şeylərə istiqamətli bir işarədir. Bu səbəbdən belə bir məna çıxır qarşımıza:

Vəziyyətinin güdülməsi, gərəklərinin yerinə yetirilməsi və xüsusiyyətlərinin

açıqlanması lazım olan heç bir şey yoxdur ki, əskik buraxılmadan

kitabda onu yer verilmiş olmasın. Bu səbəbdən kitab tam və əskik-

254 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sizdir.

Əgər ayədə keçən "kitab"dan məqsəd, uca Allahın Quranın bir çox

yerində kitab olaraq adlandırdığı və içində, olmuş olan, olmaqda olan

və olacaq olan hər şeyin yazılı ol/tapıldığı lövhü məhfuz isə, bu

vəziyyətdə belə bir məna nəzərdə tutulmuş olar: İnsan birliklərinə bənzəyən

heyvan topululuqlarının ümmetsel həyatlarına suveren olan

bu nizamların, uca Allah tərəfindən heyvan növlərinin yaradılışlarının

əsası halına gətirilmələri lazımdır ki, heyvanların yaradılışları gərəksiz

bir işmiş kimi qəbul edilməsin və varlıqları boşa getməsin, bu canlı

növləri tutumları nisbətində kamal səviyyəsinə çatma lütfündən məhrum

qalmasın.

Bu səbəbdən bu ayə, xüsusi bir xüsusiyyətdə, bu ayələrin ümumi bir xüsusiyyətdə

işarə etdikləri bir xüsusu vurğulamaqdadır: "Rəbbinin hədiyyəs(n)i məhrum

edilməz." (İsra, 20) "Heç bir canlı yoxdur ki O, onun perçeminden tutmuş

olmasın. Həqiqətən Rəbbim doğru bir yol üzərindədir." (Hud, 56)

Əgər bundan məqsəd Qurani Kərim isə, -ki uca Allah bir çox yerdə

onu kitab olaraq adlandırmışdır- o zaman da belə bir məna nəzərdə tutulmuş

olar: Ulu Quran, bir hidayət kitabıdır, insanları doğru yola çatdırar.

Bunun üçün də haqqa istiqamətli bir yol göstəricilikdə qaçınılmaz əhəmiyyətə

sahib gerçək məlumatları şərhi əsas alan/sahə bir üsulu izlər, tam həqiqəti

güdər. Buna görə, insanların dünya və axirət xoşbəxtlikləri üçün

lazımlı olan heç bir şeyi əskik buraxmadan açıqlamışdır. Necə ki bir

ayədə belə buyurulmuşdur: "Sənə bu kitabı, hər şeyi açıqlayan olaraq

endirdik." (Nəhl, 89)

İnsanların, axirətlə əlaqədar olaraq dərin qavrayışa çatmaq üçün, qiyamət

günü dirilib ilahi hüzur/dinclikdə toplanma ilə dünya həyatındakı ümmət

xüsusiyyətli ictimai yaşayış arasındakı əlaqəni bilmələri lazımdır.

Ayrıca, həm öz həyatlarında, həm də digər heyvanların həyatlarında

müşahidə etdikləri bu vəziyyətin, bəzi başqa faydalarının

də olduğunu göz qarşısında saxlamaları lazımdır. Bu faydaların

başında, Allahın birliyi, lətif gücü, yaradılış və kainata suveren olan

nizam mövzusundakı inayəti barəsində dərinləşmək gəlir.

Bu faydaların ən əhəmiyyətlilərindən biri də, varlıqların əskiklikdən mükəmməlliyə

doğru bir müddət izləməkdə olduğunu anlamaqdır. Bu

Ən'am Surəsi / 74-83 .............................................................................. 255

müddətin bəzi mərhələləri insanla birlikdə bütün canlıları əhatə edərkən, bəzi

mərhələləri də daha aşağıdakı varlıq növlərini əhatə etməkdədir. Bitkilər

aləmindən başlayıb insanlıq aləminin dərhal eşiyinə və insanlıq aləminə

doğru inkişaf göstərən bir müddətdir bu. Necə ki uca Allah,

heyvanları bilib tanımanı, onların varlıqlarına yerləşdirilən universal

ayələri müşahidə etməyi israrla təşviq etməkdədir. Bunu, insan növünün

xoşbəxtliyini tələb edən ən üst səviyyədəki məlumata çatmanın, yəni uca

Allah ilə əlaqədar qəti məlumata çatmanın yolu olaraq xarakterizə etməkdədir:

"Sizin yaradılışınızda və yer üzündə yaymaqda olduğu canlılarda,

qəti olaraq inananlar üçün ibrətlər vardır." (Casiyə, 4) Heyvanlar

aləminin müşahidə edilməsini təşviq edən çox sayda ayə iştirak edər

Quranda.

Bu məzmunda təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, yuxarıda işarə etdiyimiz

hər iki məna da əsas alınaraq "kitab" sözcüyüylə mütləq mənada

kitab nəzərdə tutulmuş ola bilər. Buna görə, qarşımıza belə bir məna çıxar:

Uca Allah, yazdıqlarında heç bir şeyi əskik buraxmaz. Bunun yaranma

kitabındakı ölçüsünə gəlincə; O, hər canlı növü üçün çata biləcəyi bir

kamal səviyyəs(n)i nəzərdə tutar, təqdir edər. Məsələn heyvan növləri üçün, eynilə

insan növü üçün nəzərdə tutduğu kimi, ümmət xüsusiyyətli ictimai bir həyata

bağlı bir xoşbəxtlik nəzərdə tutmuş və bu uzaqgörənliyində, söz mövzusu heyvan

növünün buna bağlı qabiliyyətini əsas al/götürmüşdür. Buna görə onunla əlaqədar

heç bir xüsusu əskik buraxmamışdır. Məsələnin, insanlara endirilən vəhy

xüsusiyyətli kitaba əks olunan ölçüsünə gəlincə; O, bu kitabda insanların

yaxşılığına və dünya-axirət xoşbəxtliklərinə yarayan bütün məlumatları açıqlamış

və bu barədə əskik bir şey buraxmamışdır. Bu məlumatlardan biri olaraq

də, heyvanlar aləmini də laqeyd yanaşmamış, təfsirini təqdim etdiyimiz

bu ayədə, heyvanlarla əlaqədar bir gerçəyə barmaq basmışdır. Buna görə,

uca Allah, heyvanlara bir növ varoluşsal xoşbəxtlik bəxş etmişdir. Onları

canlı ümmətlər etmiş və yaranmalarıyla Allaha doğru hərəkət etmələrini

və eynilə insanlar kimi ONun hüzurunda toplanmalarını təmin etmişdir.

Sonra (onlar), Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklər.

Burada Allahın hüzurunda toplanma, yəni haşir faktının heyvanları

də əhatə etdiyi açıqlanır. Buna görə, heyvanlara lütf edilən ya-

256 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

şam, sonunda Allahın hüzurunda toplanmağı tələb edən növdən bir

həyatdır. Eynilə insanların həyatlarının bu xüsusiyyətə sahib olduğu kimi.

Necə ki buna görə, onlar üçün də şüur və ağıl sahibləri üçün istifadə edilən

əvəzlik istifadə edilmiş və "elə Rabbihim yuhşerun=Rablerinin hüzurunda

bir araya gətiriləcəklər." deyilmişdir. Bununla məmnuniyyətin, qəzəbin,

mükafatlandırmanın və cəzalandırmanın oxunu meydana gətirən özün heyvanlarda

də var olduğuna işarə edilmək istənmişdir.

Ayədə, uca Allah ilə əlaqədar olaraq, əvvəl üçüncü şəxs sıygasından birinci

çoxluq şəxs sıygasına, sonra yenə üçüncü şəxs sıygasına keçiş

edilir. Buna "iltifat sənəti" deyilir. Ayə üzərində düşündüyümüz zaman,

ayənin axışının üçüncü şəxs sıygasını tələb etdiyini görərik.

Ancaq, "Biz, kitabda heç bir şeyi əskik buraxmamışıq." ifadəsində

çoxluq şəxs sıygasına keçiş edilmiş olması, bu vaxt cümlənin, Peyğəmbərə

istiqamətli xüsusi bir xitab olmasından qaynaqlanmaqdadır. Bu səbəbdən,

Pey-gamberə (s. a. a) istiqamətli xitab sona çatdıqdan sonra, təkrar

ayənin axışının əslinə çevril edilmişdir.

Bu ayənin ifadə etdiyi məna əsasında irəli sürülən son dərəcə maraqlı

fikirlərdən biri, bu ayənin tenasuha (reinkarnasiya) dəlalət etdiyi

iddiasıdır. Guya insan ruhu ölümlə birlikdə bədənindən ayrıldıqdan

sonra, xarakterində kökləşən alçaq xasiyyətlərə uyğun düşən hər hansı bir

heyvanın bədəninə girər. Hiyləgər bir nəfsin tülkü bədəninə, təxribatçı

kindar bir nəfsin qurd bədəninə, insanların səhv və ayıblarını ortaya

çıxarmağa düşkün nəfsin donuz bədəninə, aç gözlü gonbul nəfsin öküz

bədəninə girməsi kimi. Beləcə bu ruhlar bədəndən bədənə girərək

əzab görərlər. Bu, alçaq xarakterli bədbəxt ruhlar üçün etibarlıdır. Xoşbəxt

ruhlar isə, ölümdən sonra, nemətlənən xoşbəxt və fəzilətli insanların

bədənlərinə girərlər. Bu anlayışa görə, ayənin mənas(n)ı belədir: "Heç bir

heyvan yoxdur ki, sizin kimi insan birlikləri olmasınlar. Bunlar sizin

kimi insanlarkən ölümdən sonra heyvanlar şəklinə girmişlər..."

Ancaq bizim şərhlərimizdən, ayənin bu tərz bir şərhə əsas

meydana gətirəcək bir istiqaməti ol/tapılmadığı aydın olmaqdadır. Ayənin sonunda

iştirak edən, "Sonra (onlar), Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklər."

ifadəsi də belə bir şərh et uyğun gəlməməkdədir. Qaldı ki, bu və

bənzəri şərhlərin səhv və batil olduğu, onlara toxunub doğrumu,

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................. 257

səhvmi olduğunu araşdırmağa ehtiyac duyulmayacaq qədər açıqdır.

Yenə bu ayələ əlaqədar olaraq irəli sürülən maraqlı şərhlərdən biri də budur:

Heyvanların haşredilmelerinden məqsəd, ölmələridir. Bu səbəbdən heyvanlar

öldükdən sonra dirildilməyəcəklər. Bir başqa görüşə görə də,

burada ölüm və diriliş birlikdə nəzərdə tutulmuşdur. Nə var ki, birinci fikiri,

"Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklər (Rəblərinin hüzur/dincliyinə aparılacaqlar)."

ifadəsi olumsuzlamaktadır. Çünki Allahın hüzur/dincliyinə

ölmənin bir mənas(n)ı yoxdur. İkinci görüşə gəlincə, gərəksiz bir-birlikdəlik

əsas alınmışdır. Çünki ölümü dirilişə əlavə etmənin bir mənas(n)ı olmadığı

kimi, ayədə də bunu tələb edəcək bir vəziyyət söz mövzusu deyil.

39) Ayələrimizi yalanlayanlar, qaranlıqlar içində qalmış kar və dilsizlərdir.

Allah kimi diləsə, onu sapdırar...

Burada uca Allah, bunu demək istəyir: Allahın ayələrini yalanlayanlar

eşitmə, danışma və görmə nemətlərindən məhrumdurlar. Çünki onlar

qaranlıqlar içindədirlər. Qaranlıqlar içində olanların da görmə orqanları

iş görməz. Kənar yandan kar olduqlarından ötəri haqq sözü eşidib

ona razılıq etmələri də güclərinin daxilində deyil. Dilsiz olmalarından

ötəri də haqq sözü söyləyə bilmirlər, tövhid və risalət haqqında

şahidlikdə ol/tapıla bilmirlər. Qaranlıqlar tərəfindən ətraflı

əhatə edildikləri üçün də haqq yolu görüb izləmələri imkanları daxilində

deyil.

"Allah kimi diləsə, onu sapdırar..." ifadəsi göstərir ki, onların karlıqları,

dilsizlikləri və qaranlıqlar içində qalmışlıqları, Allahın ayələrini

yalanlamalarının bir cəzası olaraq Allah tərəfindən içinə salındıqları

bir əzab, bir pislikdir. Çünki uca Allah, özünə izafə etdiyi

sapdırmağı onlar üçün bir cəza etmişdir. Eynilə bu ayədə işarə edildiyi

kimi: "Onunla yalnız fasiqləri sapdırar." (Bəqərə, 26)

Bu halda, Allahın ayələrini yalanlamaları, kar, dilsiz və qaranlıqlar

içində oluşlarından qaynaqlanmamaqdadır. Əksinə Allahın ayələrini

yalanlamalarından ötəri kar, dilsiz və qaranlıqlar içində qalmışlar.

Bu səbəbdən uca Allahın onları sapdırmasından məqsəd, onları

kar, dilsiz və qaranlıqlar içinə düşmüş kəslər etməsidir. Uca Allahın

sapdırmasını dilədiyi kəslərdən məqsəd də, ayələrini yalanlayan

kəslərdir.

258 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Müqayisə etmə etdiyimiz zaman, uca Allahın dilədiyi kimsəni doğru

yola qoymasından məqsədin də, ona gerçəkləri eşitməsini təmin edəcək

eşitmə orqanını bəxş etməsi olduğu ortaya çıxmaqdadır. Belə bir

insan, ilahi dəvətçiyə razılıq edər və gözləriylə də gerçəyi görə bilər. Bu

də Allahın, ayələrini yalanlamayan kimsəyə verdiyi mükafatdır. Bu səbəbdən

uca Allah, dilədiyi kimsəni sapdırar, ancaq haqq edəndən başqasını

sapdırmağı da diləməz. Eyni şəkildə, dilədiyi kimsəni də doğru yola

qoyar, ancaq rəhmətinə talib olandan başqası üçün də bunu diləməz.

Daha əvvəl uca Allahın bəzi kəsləri xarakterizə edərkən istifadə etdiyi karlıq,

dilsizlik və korluq kimi xüsusiyyətlərin gerçəkdə nə məna ifadə etdiklərini

açıqlamışdıq. Bu ayədə isə, diqqət çəkən bir başqa xüsus

vardır. O da, "qaranlıqlar içində qalmış kar və dilsizlərdir" ifadəsinin

orijinalında, sayılan üç xüsusiyyətdən ikincisinin birincisinə ətf edilib üçüncüsünün

ətf edilməməsi vəziyyətidir. Belə ki: Əvvəl karlıqdan danışılır

ki, bu onların xüsusiyyətlərindən biridir. Sonra dilsizlikdən danışılır

və əvvəlki xüsusiyyətə ətf edilir, ki bu da onların ikinci xüsusiyyətləridir.

Ardından onların qaranlıqlar içində oluşlarından danışılır, lakin

üçüncü bir xüsusiyyətləri olduğu halda əvvəlki ifadəyə ətf edilmir. Qısacası,

xüsusiyyətlərdən biri digərinə ətf edilərkən bir başqası ətf edilmir.

Halbuki məna etibarilə təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələ bənzərlik meydana gətirən

bir başqa ayədə xüsusiyyətlərin heç biri bir-birinə ətf edilmədən zikr edilmişdir.

Bununla münafiqlərlə əlaqədar bu ayəs(n)i nəzərdə tuturuq: "Kardırlar,

dilsizdirlər, kordurlar." (Bəqərə, 18) Yenə bu ayənin bənzəri bir

başqa ayədə isə, xüsusiyyətlərin hamısı bir-birinə ətf edilmişdir. O da, kafirlərlə

əlaqədar bu ayədir: "Allah, onların ürəklərini və qulaqlarını möhürləmişdir

və gözlərində də pərdə vardır." (Bəqərə, 7)

Böyük bir ehtimalla, təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə, yəni, "qaranlıqlar

içində qalmış kar və dilsizlərdir." ifadəsində belə bir ifadə tərzinə

gedilmiş olmasının səbəbi, kar olanların dilsiz olanlardan ayrı olduqlarına

işarə etməkdir. Buna görə karlar, böyüklərinə təbii/tabe olan təqlidçi

cahillərdir ki bu vəziyyətləri, onların haqq məzmunlu mesajı duy/eşitmələrini

təmin edəcək bir eşitmə orqanlarının qalmamasına səbəb olmuşdur.

Dilsizlərsə, uyğun gəlilən liderlərdir. Onlar, tövhid inancını əsas alan/sahə və şiryi

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................ 259

yer üzündən silməyi məqsəd qoyan dəvətin gerçək olduğunu bilərlər. Lakin,

inadçılıqlarından və azğın şəxsiyyətlərindən ötəri haqq mesajın doğruluğunu

etiraf etmək və ona şahidlikdə ol/tapılmaq üçün dillərini tərpətməzlər.

Amma hər iki qrup da qaranlıqlar içində olmaq barəsində

ortaqdırlar. Bu qaranlıqlar içində haqqı görmələri də qeyri-mümkündür.

Başqalarının da işarələrlə onlara gerçəyi göstərməsinə imkan yoxdur.

Qaranlıqlar içində olduqları üçün haqqa istiqamətli işarələrin onlara

bir faydası olmaz.

Ayələrin axışı içində yer verilən ifadələrin hər iki qrupu da hədəf alması

də bu qiymətləndirməmizi dəstəklər mahiyyətdədir. Necə ki əvvəlki

ayələrdə iştirak edən, "Onlar, həm (insanları) ondan məhrum edərlər,

həm də özləri ondan uzaq dayanarlar." (Ən'am, 26) ifadəsi ilə "Lakin

onların çoxu bilməz." (Ən'am, 37) ifadəsində buna istiqamətli bir işarə

vardır.

Bu qiymətləndirməmiz, təfsirini təqdim etməkdə olduğumuz ayələ əlaqədardır.

Münafiqlərlə əlaqədar, "Kardırlar, dilsizdirlər, kordurlar." ifadəsinə gəlincə,

burada bu xüsusiyyətlərin eyni zaman içində onlar üçün etibarlı olduğuna

işarə edilməkdədir. Bunun səbəbi də, onların hər baxımdan Allah-

'ın rəhmətindən uzaqlaşmış olmalarıdır. Kafirlərlə əlaqədar, "Allah, onların

ürəklərini və qulaqlarını möhürləmişdir və gözlərində də pərdə

vardır." ifadəsinə gəlincə, burada, qulaqların möhürlənilməsinin ürəklərin

möhürlənilməsindən fərqli bir mahiyyət ifadə etdiyinə işarə edilmək

istənmişdir. Necə ki uca Allah bir ayədə onların belə dediklərini bizə

köçürməkdədir: "Dedilər ki: Bizi çağırdığın şeyə qarşı ürəklərimiz

örtüklər içində, qulaqlarımızda bir ağırlıq və səninlə bizim aramızda bir

pərdə var." (Fussilət, 5) Şübhəsiz, ayənin bundan fərqli şəkillərdə şərh olunması

də mümkündür.