Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

53) Beləcə biz, onların kimini kimi ilə sınadıq ki, "Allah, aramızdan

bunlaramı lütfü layiq gördü?" desinlər. Allah, şükr edənləri daha yaxşı bilməz

mi?

Ayənin orijinalında keçən "fitnə" sözü, sınama, sınaq mənasına

gəlir. Ayənin axışı göstərir ki, "Allah, aramızdan bunlaramı lütfü layiq

gördü?" sualı, həmsöhbəti kiçik hesab etmə, lağ etmə məqsədinə istiqamətlidir.

Bilindiyi kimi, onlar, ancaq missiyasını kiçik hesab etdikləri, ictimai

statusunu təhqir etdikləri kəslərlə lağ/alay edərdilər. Bunun

səbəbi də, bunların yoxsulluqları, düşkünlükləri, güclülər və ulular

nezdində aşağı səviyyədə oluşları idi.

Buna görə uca Allah, Elçisinə (s. a. a) bu dəyişiklik və fərqliliklərin ilahi

bir sınama olduğunu bildirir. Bu şəkildə insanları sınayıb deyilir

ki, nankorlarla şükr edənlər bir-birindən ayrılsınlar. Bu sınama nəticəsində

nankor müstəkbirlər, yoxsul möminləri qəsd edərək belə

deyirlər: "Allah bizim aramızdan bunlaramı lütfü layiq gördü?!" Çünki

insanlara görə, ictimai qanunlar, bu qanunlara sahib çıxanların

şərəfli ya da aşağı səviyyəli oluşlarıyla əlaqələndirilərək qiymətləndirilər.

Eyni şəkildə bir əməl də, onu işləyən adamın ictimai ağırlığı əsas

alınaraq ölçülər. Bu baxımdan yoxsulların, əzilənlərin və kölələrin izlədiyi

yol, zənginlər və əzənlər tərəfindən kiçik hesab edilər. Bir yazığın etdiyi

iş ya da bir kölənin və ya bir məhbusun söylədiyi söz kiçik hesab edilər. Nüfuz

sahibi güclülər bunlara maraq duymazlar.

Bu səbəblə, yoxsulların, işçilərin və kölələrin dinə girmələri, Hz. Peyğəmbərin

(s. a. a) onlara əhəmiyyət verməsi, onları özünə yaxın görməsi,

cəmiyyətin ekabir seqmentinə mənsub tağutlar baxımından dinin əhəmiyyətsizliyinin

əlaməti hesab edilmişdir. Onlara görə bu, elita seqmentin,

şərəflinin dinlə maraqlanmamasını tələb edən bir nədəndir/səbəbdir.

"Allah, şükr edənləri daha yaxşı bilməzmi?" ifadəsi, "Allah, aramızdan

bunlaramı lütfü layiq gördü?" sözlərindən qəbul edilən "ehtimal verməmə"

anlayışından qaynaqlanan lağ/alay edişlərinə bir cavab xüsusiyyətindədir.

Bu cavabın özü budur: "Onlar (tağutlar) deyil, bunlardır (yazıqlar)

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................ 289

Allaha şükr edənlər." Buna görə uca Allah, lütfünün əhatəsinə al/götürmək

üçün yazıqları önə al/götürmüş, tağutları da geri itələmişdir. Bu vəziyyəti Allah,

özünün nemətinə şükr edənləri bildiyi şəklində kinayəli bir ifadəylə

vurğulamışdır ki bu, onların şükr edənlər olduqları mənasını verər.

Bu şübhə aparmaz bir gerçəkdir ki nemət bəxş edən, ancaq nemətinə

təşəkkürlə cavab verənlərə lütf edər, onlara istiqamətli nemətini

artırar. Kənar yandan, uca Allahın, Yusufun (ə.s) dilindən köçürdüyü

bu sözdə, Allahı birlemeyi və ortağı ONdan olumsuzlamayı

şükr olaraq xarakterizə etmişdir: "Bizim, hər hansı bir şeyi Allaha ortaq

qaçmamız bizə yaraşmaz. Bu, bizə və bütün insanlara Allahın bir

lütfüdür, amma insanların çoxu şükr etməz." (Yusuf, 38)

Buna görə təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, onların cahil olduqlarından ötəri

möhtərəmliyi və şərəfliliyi mal, oğul və mövqe sahibi olmaq kimi

dünyanın cazibədar, cazibədar bəzəkləri əsasında irəli bir səviyyədə olmağa söykədiklərini

açıqlamaqdadır. Halbuki dünyanın cazibədar bəzəklərinin Allah

qatında heç bir dəyəri və möhtərəmliyi yoxdur. Məsələnin oxunu, gerçəkdə

şükr xüsusiyyəti meydana gətirməkdədir. Nemətsə, gerçəkdə Allahın vəlayəti

altına girməkdir.

54) Ayələrimizə inananlar sənə gəldikləri zaman da ki: "Salam sizə!

Rəbbiniz... yazmışdır ki, sizdən kim, bilməyərək bir pislik işlər də sonra

ardından tövbə edib düzəlsə..."

Daha əvvəl "salam"ın nə mənanı verdiyini ifadə etmişdik. Allahın öz

üzərinə yazması, özü üçün lazımlı etməsi deməkdir. Yəni, ONun hərəkətinin

rəhmət xüsusiyyətiylə xarakterizə edilməkdən ayrışması qeyri-mümkündür. Ayədə

keçən "aslehe" hərəkətinin məsdəri olan "islah" isə, düzəlib uyğun hala

gəlmək mənasını verər. Bu söz, gerçəkdə keçişli olsa da, burada

keçişsizdir. Əsli, nəfsin ya da əməlin islah edilməsi, düzəldilməsidir.

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin əvvəlki ayələ əlaqəsi diqqətə çarpandır. Burada

ulu Allah -möminləri qovmasını qadağan etdikdən sonra- Peyğəmbərinə

(s. a. a) onlara yönəlməsini, onlara salam verməsini, onlardan

işlədiyi günahlardan ötəri geri dönmesiz bir tövbədə ol/tapılanların

Allahın bağışlamasına və rəhmətinə qovuşacaqlarını müjdələməsini,

beləcə əhvallarını düzəldib könüllərini xoş tutmasını, ürəklərinin

hüznünü yatırmasını əmr edir.

290 .................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bununla sırasıyla bu xüsuslar açıqlığa qovuşur:

Birincisi: Tövbə mövzusunu işləyən ayələrdən biri olan bu ayə, küfr

və şirk xaricindəki günah və pisliklərdən tövbə etməyi işləyir. Bunun

dəlili də, "Sizdən kim... işlər də..." ifadəsidir. Allahın ayələrinə iman

edənlərdən yəni.

İkincisi: Burada keçən "bilməmək (cehalet)"dan məqsəd, inkar və inadın

əleyhdarı olan bilməməkdir. Çünki inkar və inad, bilməmənin,

cəhalətin əleyhdarı olan taammütten (bilərək və qəsdən işləmək) qaynaqlanarlar.

Halbuki Allahın ayələrinə inanan, səhər axşam ONun yüzünü,

razılığını istəyərək dua edən bir kimsə, böyüklənərək və üstünlük

göstərərək ONA üsyan etməz. Olsa olsa şəhvət və ya qəzəb mənşəli

bir ehtirasa uyğun gəlmənin təsiriylə özünü bürüyən cahillikdən ötəri

ONA qarşı gəlmə vəziyyətinə düşər.

Üçüncüsü: "Tövbə edib" ifadəsinin "düzəlsə" sözüylə qeydləndirilməsi,

tövbənin bütün həqiqətiylə reallaşmasına işarə etmə məqsədinə

istiqamətlidir. Çünki həqiqətən Allaha yönəlmək, ONun qatına sığınmaq

vəziyyəti, ONun pak mövqesində, günahkarın peşman olub təmizləndiyi

günah çiryiylə bir yerdə olmaz. Bu səbəbdən tövbə, sırf dillərdə

tələffüz edilən və ürəklərə nüfuz etməyən "Allaha tövbə edirəm"

sözü deyil. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "İçinizdəkini

aşkar etsəniz də, gizləsəniz də, Allah sizi onunla sorğuya

çəkər." (Bəqərə, 284)

Dördüncüsü: Uca Allahın "Bağışlayan=Gafur" və "Acıyan= Rə-him"

kimi hərəkəti sifətlərini gerçək mənada zamanla qeydləndirmək doğrudur.

Çünki uca Allah, rəhməti üzərinə yazmış, özünə lazımlı etmiş olsa

də, bu rəhmət, ancaq bəzi qullarının bilmədən bir pislik işlədikləri,

sonra bu pislikdən tövbə edib vəziyyətlərini düzəltdikləri zaman

özünü göstərər, təsirini edər.

Təfsirimizin dördüncü dərisində, "Allahın qəbulunu üzərinə al/götürdüyü tövbə..."

(Nisa, 17) ayəs(n)i ilə sonrasındakı ayəs(n)i açıqlayarkən mövzuyla əlaqədar

detallı məlumatlar təqdim etdik.

55) Beləcə ayələri genişcə açıqlayırıq ki [gerçəklər yaxşıca aydın olsun]

və günahkarların yolu açıq seçik meydana çıxsın.

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................ 291

Ayələrin axışının meydana gətirdiyi atmosferdən də aydın olacağı kimi, ayələri

genişcə açıqlamaqdan məqsəd, ilahi məlumatların açıqlanması, bağlılıq

və dolaşıqlıqdan qurtarılmasıdır. "Və li-testebine sebil'ul-mucrimin=

Bu vaxt günahkarların yolu açıq seçik meydana çıxsın." ifadəsinin

başındakı "lam" hərfi, məqsəd bildirən bir ədatdır. Bu cümlə, böyüklüyünə

və əhəmiyyətinə duyul/eşidilən bir hörmətdən ötəri açıqca zikrinə gərək

duyul/eşidilməyən mukadder bir ifadəyə matuftur. Bu cür istifadələrin

Qur-anda nümunələri çoxdur. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "Bu

günləri insanlar arasında dolaşdırırıq ki, [onları sınayaq] və Allah

iman edənləri bilsin." (Al/götürü İmran, 140) "Beləcə biz İbrahimə göylərin

və yerin mələyi idini göstərirdik ki, [müşriklərlə mübahisə et/müzakirə edərkən bir dəlil

göstərə bilsin] və mənfin inananlardan olsun." (Ən'am, 75)

Buna görə, ayənin ifadə etdiyi məna budur: Biz, bəzi əhəmiyyətli faydaların

təmin edilməsi məqsədiylə ilahi məlumatları bu şəkildə açıqlayır, bəzisini

bəzisindən ayırır və üzərlərinə qapaqlanan naməlumluğu aradan qaldırırıq.

Bu əhəmiyyətli faydalardan biri də, günahkarların yolunun müəyyən olması,

beləcə ayələrimizə inanan qullarımızın ondan uzaq dayanmasıdır.

Buna görə, günahkarların yolundan məqsəd, günahkarların Allahın birliyini

və bu birliyə (tövhidə) bağlı gerçək məlumatları ifadə edən ayələrə qarşı

izlədikləri yoldur. İnkar, inad, ayələrdən üz çevirmə və nemətə

qarşı nankorluq etmə yolu yəni.

Deyilə bilər ki: Günahkarların yolundan məqsəd, günahkarlarla əlaqədar olaraq izlənilən

yoldur. Bu da, dünyada lənətlənmələri və nəhayət üzərlərinə əzabın

endirilməsi, axirətdə isə pis bir hesabla qarşılaşmaları və acı/ağrılı bir

əzaba uğradılmaları şəklində diqqətə çarpanlaşan Allahın onlarla əlaqədar olaraq

qüvvəyə qoyduğu qanun olaraq izah edilə bilər. Ancaq surədə, mövzuyla

əlaqədar olaraq təqdim edilən ayələrin axışı, birinci mənanın daha uyğun olduğunu

göstərməkdədir.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə merfu olaraq İmam Razılıq'-

dan (ə.s) belə rəvayət edər: "Uca Allah, Peyğəmbərimizin (s. a. a) ruhunu

kabzetmeden dinini kamala çatdırdı, ona hər şeyin şərhini

ehtiva edən Quranı endirdi. Quranda halal və haram olan şeyləri, ce-

292 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

zai müeyyideleri, hökmləri və insanların ehtiyac duyduğu hər şeyi

əskiksiz bir şəkildə açıqladı. Uca Allah, 'Biz kitabda heç bir şeyi əskik

buraxmamışıq.' buyurmuşdur." [c. 1, s. 198, h: 1]

Tefsir'ul-Kummi'de müəllif belə deyər: Mənə Əhməd b. Məhəmməd izah etdi,

ona Cəfər b. Məhəmməd izah etmiş, ona Kəsr b. Ayyaş izah etmiş,

ona da Əbul-Carud, İmam Məhəmməd Misin (ə.s), "Ayələrimizi yalanlayanlar...

kar və dilsizdirlər." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğunu

söyləmiş:

"Yəni, hidayətə, yol göstərici mesaja qarşı kardırlar. Yaxşılığı və xeyiri

də danışa bilməz dilsizdirlər: 'Qaranlıqlar içində qalmışlar.' Yəni, küfrün

qaranlıqları içindədirlər. 'Allah kimi diləsə, onu sapdırar və kimi diləsə,

onu doğru yola qoyar.' Bu, bu ümmətin kaderiyesine (qədəri inkar

edənlərə) qarşı bir cavabdır. Allah qiyamət günü onları Sabisilər

(Ulduzpərəstlər), Xristianlar və Atəşpərəstlər (Atəşpərəstlər) ilə birlikdə

haşreder. Bunun üzərinə deyərlər ki: 'Rəbbimiz Allaha and olsun ki biz,

ortaq qaçanlardan deyildik. '1 Allah onlara bu qarşılığı verər: Bax, necə

özlərinə qarşı yalan danışdılar və uydurduqları şeylər özlərindən

itib getdi. "2

İmam davamla deyər ki: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: Xəbəriniz olsun

ki, hər ümmətin Atəşpərəstləri vardır. Bu ümmətin Atəşpərəstləri də, 'Qədər

yoxdur!' deyənlər və iradə və qüdrətin özlərində olduğunu sananlardır."

[c. 1, s. 198]

Tefsir'ul-Burhan'da bu hədis nəql edilərkən bu şərhə yer verilər:

Əli b. İbrahim Qummunun təfsirinin digər bir nüsxəsində hədis bu şəkildə

köçürülər: Buyurdu ki: "Xəbəriniz olsun ki, hər ümmətin Atəşpərəstləri

vardır. Bu ümmətin Atəşpərəstləri də, 'Qədər yoxdur!' deyənlər və iradə

və qüdrətin nə öz lehlərinə, nə də əleyhlərinə olmadığını sananlardır."

Üçüncü bir nüsxədə isə hədisin mətni belədir: "Bu ümmətin

Atəşpərəstləri də, 'Qədər yoxdur.' deyənlər və iradə və qüdrətin

özlərində olmadığını sananlardır." [c. 1, s. 524]

1- [Ən'am, 23]

2- [Ən'am, 24]

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................... 293

Mən deyərəm ki: Qədər məsələsi, İslamın ilk dövrlərində üzərində

danışılan bir məsələdir. O dövrdə bir qrup qədəri, yəni Allahın iradəsinin

bir şəkildə qulların əməlləriylə elin idili olmasını inkar etdi. İnsanın,

işlədiyi hərəkətlər əsasında müstəqil bir iradə və qüdrətə sahib olduğunu

müdafiə etdi. Onlara görə, insan, hərəkətinin müstəqil yaradıcısı idi. Bu

qrupa, qədərlə əlaqədar mübahisə/müzakirələrə girənlər mənasında Qədəriyə adı

verildi. Gərək Şiələr və gərəksə Sünnilər Rəsulullah əfəndimizdən

(s. a. a) bu hədisi rəvayət etmişlər: "Qədəriyə, bu ümmətin Atəşpərəstləridir."

Bu hədisin, yuxarıda işarə edilən qrupa uyğun gəldiyi açıqdır. Çünki

bunlar, əməllər üçün ayrı bir yaradıcı -ki bu insandır-, digər şeylər üçün

də ayrı bir yaradıcı -ki o da Allahdır- nəzərdə tutarlar. Bu düalizmdir. Atəşpərəstlərin,

yaxşılıq tanrısı və pislik tanrısı deyə etdikləri ikiçiliyin eynisidir.

Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) və Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) bu

rəvayəti məna olaraq açıqlayan başqa hədislər də köçürülmüşdür. Bu

də, Quranın da vurğuladığı kimi, göstərir ki, ortada qədər deyə bir

şey vardır və qulların hərəkətləri üzərində Allahın diləməsi təsirlidir.

Qədəri olumsuzlayan bir qrup olan Mutəzilə məktəbinə mənsub olanlar,

rəvayətdə haqqında danışılan "Qədəriyə"dən, qədəri müdafiə edənlərin nəzərdə tutulduğunu

irəli sürmüşlər. Çünki onlar da, eynilə Atəşpərəstlər kimi xeyr və şəri

insan xaricində bir yaradıcıya isnad edirlər. Biz, bu mövzuda daha əvvəl

bəzi şərhlər etdik, inşaallah irəlidə də daha detallı şərhlərə

yer verəcəyik.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən aydın olduğu kimi, qədəri inkar

etməklə, iradə və qüdrətin insanın əlində olmadığını və insana təhvil verilmədiyini

söyləmək, bir-biriylə uyğun gəlməyən iki zidd görüşdür. Çünki

qədəri olumsuzlamak, insanın iradə və qüdrət baxımından müstəqilliyini

müdafiə etməyi; qədərin varlığını qəbul etməksə, insanın iradə və

qüdrət baxımından müstəqilliyini olumsuzlamayı tələb edir.

Buna görə, digər iki nüsxədə iştirak etdiyi şəkildə, həm "Qədər yoxdur."

deyib, həm də iradə və qüdrətin nə öz lehlərinə, nə də əleyhlərinə

olmadığını söyləmək, bəzi müstensihlerin təhrifindən başqa bir şey

deyil. Müstensih, "Qədər yoxdur." sözünü əsas al/götürərkən mənas(n)ı qarışdırdığından

hədisin gerisini dəyişdirmişdir.

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə belə deyilir: Əhməd, İbni Cərir,

294 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

İbni Əbi Xatəm, İbni Münzir, Taberani əl-Kəbir adlı əsərində, Ebu'ş Şeyx,

İbni Mürdeveyh və Beyhaki "bərabər/yoldaş-Şuab" adlı əsərində Ukbe b.

Komandirdən, o da Rəsulullah əfəndimizdən (s. a. a) belə rəvayət edər:

"Allahın, özünə qarşı günah işləyərək həyatını davam etdirdiyi

halda quluna sevdiyi nemətləri bəxş etdiyini görsən, bil ki bu, Allahın

onu yavaş yavaş pis aqibətinə doğru sürüməsidir." Sonra

Rəsulullah (s. a. a), 'Özlərinə edilən xəbərdarlıqları unudunca, hər

şeyin qapılarını onlara açdıq. ..'1 ayəs(n)i ilə arxasındakı ayəs(n)i oxudu."

[c. 3, s. 12]

Eyni əsərdə belə keçər: İbni Əbi Xatəm, Ebu'ş-Şeyh və İbni

Mürdeveyh, Ubade b. Samitdən belə rəvayət edərlər: Rəsulullah əfəndimiz

(s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah bir qövm üçün qalıcılıq və inkişaf etmişlik

dilədiyi zaman onları qənaətkarlıq və gözü toxluqla ruzi verildirər.

Bir qövmü yox etmək istədiyində isə, onlar üçün -və ya onlara- xəyanət

qapılarını açar: Nəhayət özlərinə verilənlərlə sevincə budaqdıqları

sırada qəflətən onları tutduq, birdən birə donakaldılar. Beləcə

zülm edən cəmiyyətin ardı kəsildi və həmd, aləmlərin Rəbbi Allaha

məxsusdur." [c. 3, s. 12]

Yenə eyni əsərdə belə deyilir: İbni Münzir Cəfərdən belə rəvayət edər:

"Allah, Davuda belə vəhy etdi: Hər vəziyyətdə məndən qorx. Ən çox

də hər tərəfdən üzərinə nemətlərin axmağa başladığı vəziyyətlərdə

qorx. Əsla/çəkin o zaman səni yerə vurmayım. Çünki bu vəziyyətdə artıq

sənə mərhəmət gözüylə baxmam." [c. 3, s. 12]

Mən deyərəm ki: Rəvayətdə keçən "səni yerə vurmamalıyam" sözü xəbərdarlıq

ifadə edən bir nəhydir. "artıq sənə baxmam" sözünün orijinalı ["laenzure"]

də mansuptur və nəhylə elin idili bir detal xüsusiyyətindədir.

Tefsir'ul-Kummi'de, "De ki: 'Düşündünüzmü heç? Əgər Allahın əzabı

qəflətən ya da açıqca sizə gəlsə..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:

"Bu ayə, Peyğəmbərimizin Mədinəyə hicrət etdiyi sıralarda endi. Bu

əsnada səhabələri, müxtəlif çətinliklər, məşəqqətlər, yorğunluqlar və xəstəliklərlə

qarşılaşmışlar idi. Bu vəziyyəti Rəsulullaha şikayət etdilər. Bunun

üzərinə uca Allah peyğəmbərinə vəhy etdi ki: Ey Məhəmməd, on-

1- [Ən'am, 44]

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 295

lara da ki: 'Düşündünüzmü heç? Əgər Allahın əzabı qəflətən ya da açıqca

sizə gəlsə, zalım cəmiyyətdən başqasımı həlak edilər?' Yəni, sizə

ancaq dünyada yorğunluq və zərər isabət edər. Amma insanın həlak

olması demək olan əzab verici əzab isə, ancaq zalım qövmə isabət

edər." [c. 1, s. 201]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, zəif olmasının kənarında, Ən'am Surəsinin

Məkkədə və bir dəfədə endiyinə bağlı çox saydakı rəvayətlərlə də

ziddiyyət təşkil etməkdədir. Qaldı ki, ayənin məzmunu da, bu hekayəylə üst-üstə düşməməkdədir.

Ayənin təfsiri məzmununda deyilən bu tərz sözlər də, Quranın ifadə

tərziylə uyğun gəlməməkdədir.

Mecma'ul-Beyan təfsirində, "...qorxanları onunla xəbərdar et..." ifadəsiylə əlaqədar

olaraq belə rəvayət edilər: İmam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: "Rəblərinə

qovuşmaqdan qorxanları Quran ilə xəbərdar et. Allah qatındakı nemətləri

xatırlayaraq onları təşviq et. Çünki Quran şəfaəti qəbul edilən bir şəfaətçidir,

onlar üçün şəfaət edər." [c. 3, s. 70, Beyrut nəşr/təzyiqi]

Mən deyərəm ki: Hədisdən aydın olduğu qədəriylə ayədə keçən "min

dunihi=ondan başqa" ifadəsindəki əvəzlik Qurana çevirilmişdir.

Hərçənd Allahın kəlamında Quranın "imam" olaraq adlandırıldığı kimi

"vəli" olaraq da adlandırılmasına rast gəlinməmişdir; ancaq belə bir

məna vermək də doğrudur.

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə belə keçər: Əhməd, İbni Cərir, İbni

Əbi Xatəm, Taberani, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh və Əbu Nu-aym "əl-

Hilye" adlı əsərində Abdullah b. Məsuddan belə rəvayət etmişlər:

"Qureyşin irəli gələnləri Rəsulullahın yanından keçirdilər. O sırada

Peyğəmbərin yanında Suheyb, Ammar, Bilal və Habbab kimi zəif

Müsəlmanlar ol/tapılırdı. Qureyşin irəli gələnləri dedilər ki: 'Ey Məhəmməd,

qövmün içindən bunlaramı razı oldun?! Aramızdan Allah

bunlaramı lütf etdi?! Biz bunlaramı uyğun gələcəyik?! Bunları yanından

qov! Əgər onları qovsan, baxarsan biz də sənə təbii/tabe olarıq.'

Bunun üzərinə Allah onlar haqqında bu ayəs(n)i endirdi: Rəblərinin hüzurunda

bir araya gətiriləcəklərindən qorxanları onunla xəbərdar et..." [c. 3,

s. 12]

Mən deyərəm ki: Mecma'ul-Beyan təfsirində, müəllif bu hədisi,

Səhləbidən, o da öz isnadıyla Abdullah b. Məsuddan müxtəsər

296 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

olaraq rəvayət etmişdir. [c. 3, s. 305]

Yenə eyni əsərdə belə deyilir: İbni Cərir və İbni Münzir, İkrimədən

belə rəvayət edərlər: "Utbe b. Rebia, Şeybe b. Rebia, Karza b.

Abduamr b. Nevfel, Həris b. Komandir b. Nevfel və Mutum b. Adiy b. Xiyar

b. Nevfel Abdumenaf oğulları kafirlərindən bir qrup irəli gələnlə birlikdə

Əbu Talibin yanına getdilər və dedilər ki: Qardaşının oğulu, bu kölələri

yanından qovsa olmazmı? Onlar bizim kölələrimiz və işçilərimizdir.

Əgər onları yanından qovsa, sinəmizdə daha böyük bir yer əldə edər,

ona daha çox meyl göstərərik və onu təsdiq edib uyğun gəlmə ehtimalımız

daha güclənər."

"Əbu Talib soydaşlarının bu təklifini Rəsulullah əfəndimizə çatdırdı. Bunun

üzərinə Ömər dedi ki: 'Bu təklifi qəbul etsənsə olmazmı? Beləcə

onların bu sözləriylə nəyi nəzərdə tutduqlarını anlamış olarıq. Baxaq işin

sonu hara çatacaq?' Bunun üzərinə uca Allah bu ayəs(n)i endirdi:

Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklərindən qorxanları onunla

xəbərdar et... Allah, şükr edənləri daha yaxşı bilməzmi?"

"Bunlar; Bilal, Ammar b. Yasir, Əbu Huzeyfenin köləsi Salam, Üseydin

köləsi Səhər, Məkkədəki kimi qəbilələrin yanaşması vəziyyətindəki

İbni Məsud, Mikdad b. Əmr, Vakid b. Abdullah əl-Hanzeli,

Züşşimaleyn ləqəbli Əmr b. Abduamr və Mirsed b. Əbi Mirsed kimi zəif

Müsəlmanlar idi."

"İşdə Qureyşə mənsub küfr öndərləri ilə kölələr və yanaşmalar haqqında

bu ayə endi: 'Beləcə biz onların kimini kimi ilə sınadıq ki: ...

desinlər...' Bu ayə enincə Ömər, daha əvvəl söylədiyi sözdən ötəri

üzr istədi. Sonra uca Allah bu ayəs(n)i endirdi: Ayələrimizə inananlar

sənə gəldikləri zaman..." [c. 3, s. 13]

Eyni qaynaqda belə keçər: İbni Əbi Şeybe, İbni Macə, Əbu Yala, Əbu

Nuaym "əl-Hilye" adlı əsərində, İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Əbi

Xatəm, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh və Beyhaki "et-Delail" adlı əsərində

Habbabdan belə rəvayət edərlər: "Bir gün Axara' b. Xəbis et/ət-

Temimi və Uyeyne b. Husayn əl-Fezari gəldilər. Peyğəmbərin Bilal,

Süheyb, Ammar və Habbab kimi bir qrup gücsüz möminin yanında oturduğunu

gördülər. Bu saydığım kəsləri Peyğəmbərin yanında görüncə

kiçik hesab etdilər. Onların arasından keçərək Peyğəmbərin

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 297

yanına gəldilər və dedilər ki: 'Biz sənin yanında bizə xas ayrı bir məclisin

olmasını istəyirik ki, Ərəblər bununla bizim imtiyazlı mövqemizi

görsünlər. Çünki Ərəb heyətləri sənə gələcəkdir. Və biz Ərəblərin

bizi bu kölələrlə birlikdə yanında oturar vəziyyətdə görmələrindən

utanc duy/eşidirik. Biz sənə gəldiyimiz zaman, onları yanımızdan qaldır.

Biz getdikdən sonra diləsən onların yanında otura bilərsən.' Hz. Peyğəmbər,

'Tamam.' dedi. Bunun üzərinə dedilər ki: 'Buna dair bizə yazılı

bir zəmanət ver.' Peyğəmbərimiz bir kağız gətirilməsini istədi. Sonra

yazması üçün Əlini çağırdı. Biz də o sırada Peyğəmbərimizin yanında

otururduq."

"O sırada Cəbrayıl bu ayəs(n)i endirdi: 'Rəblərinin yüzünü (razılığını) istəyərək

səhər axşam ONA yalvaranları qovma... də ki: Salam sizə!

Rəbbiniz, öz üzərinə rəhməti yazmışdır.' Bunun üzərinə Peyğəmbər

(s. a. a) kağızı əlindən atdı, sonra bizi çağırdı. Biz yanına gəldiyimizdə

o belə deyirdi: 'Salam sizə! Rəbbiniz, öz üzərinə rəhməti

yazmışdır.' Bu hadisədən sonra bizlər Peyğəmbərin yanında otururkən,

o, qalxmaq istədiyində qalxar xərc idi və bizi buraxardı. Sonra

Allah bu ayəs(n)i endirdi: 'Nəfsini, səhər axşam, razılığını istəyərək Rəblərinə

yalvaranlarla birlikdə tut. '1 Bu ayənin enişindən sonra, Rəsulullah

bizimlə birlikdə oturduğunda, onun qalxması lazım olduğu zamanlarda

əvvəl biz qalxardıq və onu orada buraxardıq, sonra o qalxar xərc idi."

[c. 3, s. 13]

Mən deyərəm ki: Mecma'ul-Beyan təfsirində, müəllif bu hədisi Selmandan

və Habbabdan rəvayət etmişdir. 2 Təqdim etdiyimiz bu üç rəvayətin

mənasını ehtiva edən başqa rəvayətlər də köçürülmüşdür. Surənin giriş

qisimində, Ən'am Surəsinin Məkkə dövründə və bir dəfədə endiyinə

bağlı qiymətləndirməmizi yenidən göz qarşısında saxlayıb, yanında

ayələrin axışını da araşdırdığımızda, bu rəvayətlərdə izah edilənlərin, bizim

həmişə hadisələrin ayələrə uyğunlaşdırılması dediyimiz vəziyyətdən

başqa bir şey olmadığını görərik. Belə ki: Raviler, bəzi ayələrin məzmunlarının

Peyğəmbərimizin zamanında yaşanan bəzi hadisələrə peyk-

1- [Kəhf, 28]

2- [c. 3, s. 72]

298 ................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ğunu görmüşlər. Bunun üzərinə hadisəs(n)i, ayənin eniş səbəbi olaraq qiymətləndirmişlər.

Bununla, ayənin bir dəfədə və müstəqil olaraq bu

hadisə haqqında və bu hadisədən yana meydana gələn şübhəni qaldırmaq

üçün endiyini nəzərdə tutmamışlar. Əksinə bununla, söz mövzusu hadisədən

yana meydana gələn şübhənin bu ayələ aradan qaldırılacağını vurğulamaq

istəmişlər.

Necə ki eyni üsulla başqa hadisələrə ilişin şübhələr də aradan qaldırılmaqdadır.

Bunu, "Rəblərinin yüzünü (razılığını) istəyərək səhər axşam ONA

yalvaranları qovma..." ayəsinin eniş səbəbi olaraq göstərilən üç rəvayətdən

də müşahidə edə bilirik. Çünki hekayələr bir-birinə bənzər, amma

fərqli olmaqla birlikdə, məqsəd eynidir. Elə aydın olur ki, Ku-reyşin irəli

gələnləri Peyğəmbərimizə bir neçə dəfə gəlmişlər və hər dəfə

yanındakı zəif möminləri qovmasını təklif etmişlər. Ayənin məzmununda da

bu təkliflərə və ya bunların bir qisiminə istiqamətli bir işarə var kimidir.

Bu şəkildə, ayələrin eniş səbəbi olaraq, Peyğəmbər əfəndimizin zamanında

yaşanan müxtəlif hadisələr və hekayələr köçürülmüşdür. Əslində bu

hadisələrin və hekayələrin ayələrin mənalarıyla bir şəkildə əlaqəsi söz

mövzusudur. Yoxsa, ayələrin xüsusi olaraq köçürülən bu hadisələrlə elin idili

olması kimi bir zərurət söz mövzusu deyil. Ancaq daha sonrakı

dövrlərdə hədislərin məna olaraq məşhur bir şəkildə rəvayət edilməsi,

nəqldə olduqca dözümlü davranılması nəticəs(n)i, insanlar bu

ayələrin xüsusilə köçürülən bu hadisələrlə əlaqədar olaraq endiklərini və bu

hadisələrin ayələrin tək eniş səbəbləri olduğunu sanmışlar. Bu səbəbdən

eniş səbəbləriylə əlaqədar köçürülən bu kimi rəvayətlərə çox güvənməmək

lazımdır. Xüsusilə təfsirini təqdim etdiyimiz bu surə kimi bir dəfədə

enən surələr söz mövzusu olduğunda eniş səbəblərinə bağlı rəvayətlərin

etibarsızlığı daha bir diqqətə çarpanlıq qazanmaqdadır. Çünki bu kimi rəvayətlər,

əlaqədar olduqları ayələrin, Peyğəmbərimizin zamanında yaşanan

bu hadisələrlə bir şəkildə elin idili olduqlarını ortaya qoymaqdan kənar

bir məna ifadə etməzlər. Xüsusilə uydurma rəvayətlərin, art niyyətli

katıştırmaların, yanında zəif rəvayətlərin çoxluğunu, sonra ilk qurşaq

ravilerin bu cür rəvayətləri nəql etmədə olduqca xoş görülü davrandıqlarını

göz qarşısında saxladığımızda, söylədiklərimizin nə qədər

doğru olduğu daha yaxşı aydın olar.

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................... 299

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Zübeyr b. Bekkarın "Ahbar'ul-Me-dine"

adlı əsərindən canlı Ömər b. Abdullah b. Mühacirdən belə rəvayət

edər: "Bu ayə, bəzi insanların Peyğəmbərimizdən Suffa səhabələrindən

bəzi zəif Müsəlmanları qovmasını istəməsi üzərinə enmişdir." Bununla

əlaqədar olaraq da yuxarıda təqdim etdiyimizə bənzər bir hekayə köçürülmüşdür.

Ancaq Ən'am Surəsinin hicrətdən əvvəl, Məkkədə və bir dəfədə

nazil olmuş olması, bu rəvayətin zəif olduğunu ortaya qoymaqdadır.

[c. 3, s. 13]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Əbu Əmr ez-Zübeyridən, o da İmam Cəfər Sadiq'-

dan (ə.s) belə rəvayət edər: "Ölmədən əvvəl tövbə edən qula Allah

rəhmət etsin. Çünki tövbə, səhvlərin çiryindən təmizləyici, həlak edici

bədbəxtlikdən qurtarıcıdır. Allah tövbə edən saleh qullarına mərhəmət

etməyi üzərinə yazmışdır: Rəbbiniz, öz üzərinə rəhməti yazmışdır

ki, sizdən kim, bilməyərək (cahillik edərək) bir pislik işlər də sonra

ardından tövbə edib düzəlsə, şübhəsiz ki O, bağışlayandır, mərhəmət

edəndir." [c. 1, s. 361, h: 27]

Tefsir'ul-Burhan'da, İbni Abbasın belə dediyi rəvayət edilər: "Ayələrimizə

inananlar sənə gəldikləri zaman..." ayəs(n)i Əli, Həmzə və Zeyd

haqqında enmişdir." [c. 1, s. 527]

Mən deyərəm ki: Bir çox rəvayətdə, əvvəlki ayələrin də Ehlibeyt düşmənləri

haqqında endiyi ifadə edilər. Görüldüyü qədəriylə bütün bunlar uyğunlaşdırma

və tətbiq etmə əhatəsinə girməkdədir. Ya da mənanın qərbini

əsas almanın nümunələridir. Çünki surənin Məkkədə və bir dəfədə

enmiş olması, bu cür rəvayətlərin eniş səbəbi olması ehtimalını ortadan

qaldırmaqdadır. Buna görə söz mövzusu rəvayətləri burada təqdim etmə gərəyini

duy/eşitmədik. Yenə də doğrusunu uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

300 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7