Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Bu baxımdan, "Rəbbim, məlumat tərəfindən hər şeyi əhatə etmişdir." sözü, fərz edilən

qorxunun Allahın iradəsinə söykən/dözdüyünü səbəbləndirməyə istiqamətli

bir şərh mahiyyətindədir. Çünki göyləri və yeri yaradan şəxs, mülkündə

olub bitənlərdən xəbərsiz ola bilməz. Meydana gələn hər şey, ancaq

ONun icazəsiylə ola bilər. O halda bunların istiqamətləndiricisi, planlayıcısı

Odur. ONun rəbliyi, yönetsel tanrılığı sayəsində varlıqlarını davam etdirməkdədirlər.

"Bibi/hələ öyüd al/götürmürsünüzmü?" ifadəsi də qınama məqsədli

bir sualdır və dəlilin əslində fitri olduğunu göstərməkdədir. Bu qiymətləndirməyi

yaxşıca qavramağa çalış.

Bu ayələ əlaqədar olaraq təfsir alimləri dəyişik şərhlər etmişlər:

"Məni doğru yola çatdırmış ikən, Allah haqqında mənimlə mübahisə et/müzakirə edirsinizmi?"

cümləsi haqqında çoxu təfsir məlumatı, yuxarıda yer verdiyimiz

iki qiymətləndirmədən ilkini əsas alan/sahə bir yanaşma içində olmuşlar.

Bunun da mahiyyəti budur: "Hz. İbrahim (ə.s) soydaşlarının Allahın birliyinə

istiqamətli etirazlarına bu qarşılığı vermişdir: Bu mövzuda mübahisə/müzakirə

gərəyini duy/eşitmirəm. Çünki Allah məni doğru yola çatdırmışdır. Allah

məni hidayətə çatdırdıqdan sonra mübahisə/müzakirənin mənas(n)ı olmaz." Ancaq

ayənin axışı, bir mübahisə/müzakirə mahiyyətində olduğunu göstərməkdədir. Bu

də Hz. İbrahimin sözlərinin tövhidi sübut etmə məqsədinə istiqamətli olmasını

tələb etməkdədir, mübahisə/müzakirəyə ehtiyac duymadığının deyil.

"Mən sizin ONA ortaq qaçdığınız şeylərdən qorxmam; ancaq Rəbbimin

bir şey diləməsi xaric." ifadəsinə gəlincə, təfsir alimləri cümlənin

ilk qisimi haqqında bizimkinə yaxın qiymətləndirmələr etmişlər;

lakin istisna haqqında belə demişlər:

"Ancaq Rəbbimin sizin məni qorxutduğunuz bu bütləri canlandırması

və onlara güc verməsi başqa. Bu vəziyyətdə də onların zərər ver faydaları

onların sonradan olma varlıqlar olduqlarının və Allahın birliyinin

dəlili olar." Digər bir ifadəylə, belə bir məna nəzərdə tutulmuşdur: "Mən

heç bir şəkildə onlardan qorxmam. Ancaq Rəbbim diləyər də bu bütlər

canlanar və zərər və fayda verəcək vəziyyətə gəlirlərsə, mən də

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 427

bundan ötəri onlardan qorxsam, bu da rəbliyin Allaha aid olduğunu

göstərər və sizin ONA ortaq qaçdığınız şeylərin sonradan olma

varlıqlar olduqlarını gözlər önünə sərər."

Bu qiymətləndirmə, bir baxımdan bizim yuxarıda yer verdiyimiz qiymətləndirməyə

yaxın olmaqla birlikdə, canlanmaları vəziyyətində zərər və

fayda vermə səlahiyyətinin Allaha ortaq qaçışlan şeylərə nisbət edilməsi -

qaldı ki bütpərəstlərə görə bu bütlərin bəzisi canlıdır, mələklər və

canlı növlərinin ilahları kimi və bəzisi də zahiri baxımdan zərər və fayda

toxunduracaq vəziyyətdədir, günəş kimi- Allahın kitabında iştirak edən ilahi

təlimlə uyğun gəlməməkdədir. Çünki Quran Allahdan başqa heç

kimsənin fayda və zərər vermə gücünə sahib olmadığını dilə gətirməkdədir.

Adı çəkilən təfsir alimlərinin bu ayəs(n)i, bütpərəstlərin ibadət etdikləri

bütlərin sonradan olma varlıqlar olduqlarının dəlili ola biləcək şəkildə

şərh etmələrinə gəlincə, belə bir şərhin bütpərəstlər baxımından

bir mənfiliyi yoxdur. Çünki onlar, bilindiyi kimi bütlərin və

təmsil etdikləri mənəvi şəxsiyyətlərin Allahın rəhbərliyi altında olduqlarını,

ONun tərəfindən yaradılmış olduqlarını inkar etmirlər. Bəziləri

üçün zamansal əvvəlsizlik iddiasını dilə gətirsələr də bu, onların mümkün

xüsusiyyətli oluşlarını və malul oluşlarını onlar baxımından

olumsuzlamaz.

Bir başqa qiymətləndirmə də belədir: Buradakı istisnanın mənas(n)ı budur:

"Mən sizin Allaha ortaq qaçdığınız şeylərdən qorxmam. Lakin

bu ümumiləşdirmədən bəzi vaxtları istisna tuturam. Söz gelimi Rəbbim,

işlədiyim bəzi günahlardan ötəri mənə əzab etmək istəyə bilər və ya

bir günah olmadan məni bəzi mənfiliklərə düçar edə bilər." Digər

bir ifadəylə: Bu cümlə ümumi mənadan düşülən bir istisnadır. Ümumi

anlama isə, əvvəlki cümlə işarə etməkdədir. Buna görə, "Mən qorxmam..."

ifadəsi, onların Allaha ortaq qaçdıqları şeylərdən qorxmadığını,

"Rəb-bimin diləməsi başqa..." ifadəsi də hər cür qorxudan bir

istisna hökmündədir. Bu vəziyyətdə cümlənin geniş bucaqlımı belədir:

"Sizin Allaha ortaq qaçdığınız şeylərdən qorxmam, bunun xaricindəki

şeylərdən də qorxmam. Ancaq Rəbbimin mənə bir çətinlik diləməsindən

və ya bir günahımın qarşılığı olaraq əzab etməsindən qorxaram."

428 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bu qiymətləndirmənin məcbur etmə nəticəs(n)i olduğunu şərhə belə gərək

yoxdur.

"Rəbbim məlumat tərəfindən hər şeyi əhatə etmişdir." ifadəsiylə əlaqədar olaraq bəzi təfsir

alimləri belə demişlər: Bu, dəlilin tamamlanmasından sonra

Hz. İbrahimin (ə.s) Rəbbinə yönəltdiyi bir tərifdir.

Bəzilərinə görə də: "Bu cümlə, müşriklərin bütlərinə istiqamətli bir kinayə

mahiyyətindədir. Hz. İbrahim, bununla bütlərin bir şey bilməyən və

duyumsamayan varlıqlar olduqlarına göndərmədə var." Buna

bu şəkildə etiraz edilə bilər: Əgər bir kinayə lazımdırsa, məlumatdan çox,

mövqenin də gərəyi olaraq güc nümunəs(n)i əsas alınaraq edilməli idi.

Beləykən güc nümunəs(n)i yerinə məlumat nümunəsini əsas alan/sahə bir kinayəli izahatı

tələb edən nədir? Eyni problem əvvəlki qiymətləndirmə üçün də etibarlıdır.

Bəziləri də demişlər ki: "Hz. İbrahim, uca Allahın diləməsi nəticəs(n)i

başına gələ biləcək çətinlikləri və mənfilikləri ümumi hökmdən istisna

edincə, 'Rəbbim, məlumat tərəfindən hər şeyi əhatə etmişdir.' demək surətiylə

Allahın bütün qeybi bildiyini, ONun ancaq yaxşılıq, xeyr və hikmət əsaslı

hərəkətlər reallaşdırdığını açıqlamışdır." Buna qarşılıq olaraq belə

bir etirazda ol/tapılıla bilər: Belə bir vəziyyətdə ayədə məlumat yerinə hikmətdən

danışılmalı idi. Heç olmasa bir çox yerdə olduğu kimi məlumat və

hikmət birlikdə zikr edilməli idi.

Bəzilərinə görə: "Bu, istisnaya istiqamətli bir səbəbləndirmə mahiyyətindədir.

Yəni demək istənir ki, uca Allahın elminin əhatənində,

bütlər səbəbiylə bir pisliyin ona ilişməsi yer/yeyər ala bilər. Bütün üzərinə

düşüb bir yerini yaralaması, günəş istiliyinin onu xəstə etməsi və ya ölümünə

səbəb olması kimi." Buna qarşılıq olaraq deyərik ki: Bu vəziyyətdə

də güc və ya hikmət anlayışının əsas alınması səbəbləndirmək

baxımından elm anlayışına görə daha yerində olardı.

Bəziləri demişlər ki: "Bunun mənas(n)ı budur: Mənim Rəbbimin elmi

hər şeyi əhatə etmişdir. İradəsi də əvvəlsiz və hər şeyi əhatə edən elmiylə

əlaqəlidir. Gücü isə iradəsini tətbiq edər, yerinə yetirər. Bu səbəbdən onların

qulluq təqdim etdikləri bütlərin və ya başqa varlıqların ONun sifətləri

üzərində hər hansı bir fəaliyyəti ola bilməz. Nə şəfaət, nə də başqa bir şəkildə

ONun hərəkətlərini təsir edə bilməzlər. Belə bir vəziyyət, ancaq uca

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 429

Allahın elminin hər şeyi əhatə etməməsi vəziyyətində söz mövzusu ola bilər.

Beləcə şəfaətçilər və vasitəsilər bir hərəkəti yerinə yetirmənin və ya o hərəkəti

yerinə yetirməmənin daha faydalı olduğunu şəfaət yoluyla və ya başqa

bir üsulla bilmədiyi bu şeyi ONA izah etmiş olarlar. Və bu ONU,

zərər verməyə və ya fayda toxundurmağa yaxud verməyə və ya verməməyə

yönəldər."

Bu qiymətləndirməyi edən təfsirçi davamla bunları söyləyir: "Cümlənin

ifadə etdiyi bu mənas(n)ı, uca Allahın müşriklər tərəfindən özünə

ortaq qaçışlan ilahların şəfaətçiliyini olumsuzlayan bir dəlilindən

qəbul etmiş ol/tapılırıq. Məsələn bu ayədə açıqlanan dəlildən: 'İcazəs(n)i

olmadan ONun qatında şəfaətdə ol/tapılacaq kimdir? O önlərindəkini

və arxalarındakını bilər. Onlar isə dilədiyi qədərinin xaricində, ONun elmindən

heç bir şeyi qavrayıb-əhatə edə bilməzlər.' (Bəqərə, 255)" Təfsirçi

bunları da əlavə etmişdir: "Bu, şərhlərin ən məqsədəuyğunudur və bu, Quranın

Quranla təfsir edilməsinin bir nümunəsidir." Adı çəkilən təfsirçinin söylədikləri

xülasəylə bunlardır.

Bu qiymətləndirmənin özü budur: "Rəbbim, məlumat tərəfindən hər şeyi əhatə etmişdir."

ifadəsi, müşriklərin ilahlarından və başqalarından qorxma faktının

ümumiyyətlə mənfilənməsinin səbəbi və şərhi mahiyyətindədir.

Hz. İbrahim burada bunu söyləmək istəyir kimidir: Nə sizin tapındığınız

ilahların, nə də bir başqa varlığın mənə bir zərər toxundurmasından

qorxmuram. Çünki mənim Rəbbim hər şeyi bilər. O hər şeyi iradəsinə

görə yerinə yetirər və gücüylə reallaşdırar. Bilmədiyi bir şeyi

bildirəcək bir şəfaətçiyə ehtiyacı yoxdur. Bu səbəbdən heç kimin Allah-

'ın hərəkətləri üzərində bir təsiri, bir vasitəçiliyi söz mövzusu ola bilməz.

Bilindiyi kimi, bu cür bir fəaliyyətin mənfilənməsi Allahın məlumatının

genişliyini tələb etdiyi kimi qüdrətinin və iradəsinin mütləqliyini də

tələb edir. -Ayrıca bu vəziyyətdə adı çəkilən təfsirçinin fərz etdiyi kimi diləmə,

hərəkət sifətidir, şəxs sifəti deyil.- Əgər qüdrəti və diləməsi mütləq

deyilsə, elmin genişliyi nə işə yarayar? Bunun dəlili də elm, iradə və

qüdrət xüsusiyyətlərini birlikdə qiymətləndirdiyi sözləridir.

Qısacası, adı çəkilən təfsirçinin bu qiymətləndirməsi yalnız elmin genişliyi

əsasına söykən/dözərək tamamlanmış olmaz. Əksinə elmin genişliyi

ilə birgə qüdrət və iradənin mütləqliyi ilə tamamlanmış olar. Amma

430 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ayədə yalnız elmin genişliyindən danışılmışdır.

Şəfaət mövzusunu işləyən ayələrin də bu qiymətləndirməyi gücləndirdiklərinə

bağlı şərhinə gəlincə; hər şeydən əvvəl sözünü etdiyi ayələr,

Allahın icazəsiylə səbəbdənlik mahiyyətində vasitəçilik mənasını verən

şəfaət faktını sübut etməyə istiqamətlidirlər, təfsirçinin yanıldığı və

Quranı Quranla təfsir etdiyi sanısına qapılaraq ifadə etdiyi mənada

şəfaəti olumsuzlamaya istiqamətli deyildirlər. Necə yanılma olmasın ki?

Müşahidə edilən aləmdən səbəblərin fəaliyyətini ortadan qaldırmaq nəticə

alınmayacaq bir səydir. Quran, başından sonuna qədər səbəbdənlik

qanunundan danışır. İfadəsini ümumi niyə/səbəb və nəticə əsasına

də söykəyər. Kitabımızın əvvəlki hissələrində bu mənas(n)ı açan bir çox

şərhə dəfələrlə yer verdik.

81) "Siz, Allahın sizə, haqqında heç bir dəlil endirmədiyi şeyləri, ONA ortaq

qaçmaqdan qorxmursunuz da mən necə sizin ONA ortaq qaçdığınız

şeylərdən qorxaram?..."

İbrahim Peyğəmbər (ə.s) bir başqa sübut et hücuma keçir. Burada onların

sözləriylə etdikləri arasındakı ziddiyyəti gözlər önünə sərməyi

məqsəd qoyur. Digər bir ifadəylə, rəftarları sözlərini yalanlamaqdadır. Qısaca

bunu demək istəyir: Siz, mənə qorxulmaması lazım olan şeylərdən

qorxumamı əmr edirsiniz; amma siz, qorxulması lazım olan Allahdan

qorx-muyorsunuz. Bu halda mən sizə üsyan etsəm, sizin mənə əmr etdiklərinizi

etməsəm, yenə də sizdən daha çox özümü zəmanətdə

hiss etmə haqqına sahibim.

Sizin məndən qorxmamı istədiyiniz şeylərdən qorxulmaması lazım olduğu

xüsusuna gəlincə; çünki bütlərin və onların təmsil etdikləri düz-mece

ilahların öz başlarına bir zərər və ya fayda toxundura bildiklərinə bağlı

bir dəlil yoxdur ki, onlardan qorxmam ehtiyac duy. Sizin qorxulması

lazım olan Allahdan qorxmamanıza gəlincə; sizin şəxsən özünüz

Allahın ağalıqda ortaqlarının olduğunu irəli sürdünüz. Buna qarşı

Allah sizə bu barədə hər hansı bir dəlil, bir sənəd də endirmiş deyil.

Bu səbəbdən siz, bu iddianızda dayaqdan məhrumsunuz. Yaratma

və var etmə səlahiyyəti Allaha aiddir. Bu səbəbdən mülk və hakimiyyət də

ONA aiddir. Əgər Allah yaratdığı varlıqlar içində özünə bir ortaq əldə etmişsə

və bu ortağa ibadət etməmiz lazımdırsa, bunu açıq

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 431

lamak ONA düşər, başqasına deyil. O bu barədə işin iç üzünü bizə

izah etməli, bunun üsulunu karineleriyle və ayələriylə birlikdə şərhlidir.

Söz mövzusu ortağın ortaqlığının bu bu mövzularda etibarlı olduğuna

bağlı ayələr endirməlidir. Bunun yolu da ya vəhydir, ya da

objeler dünyasında müşahidə edilən təsirlərlə qəbul edilməsidir. Belə bir

şeyin söz mövzusu olmadığı da gün kimi ortadadır.

Bu şərh istiqamətində baxdığımız zaman, "mən necə sizin ONA

ortaq qaçdığınız şeylərdən qorxaram?" ifadəsində keçən "ortaq qaçdığınız

şeylər" cümləsinin axışından qəbul edildiyi qədəriylə, "Allahın

sizə, haqqında heç bir dəlil endirmədiyi şeyləri, Ona ortaq qaçmaqdan."

ifadəsinin qeydli ol/tapıldığı xüsusla qeydli olduğunu anlarıq. Bu qeydin,

onların ortaq qaçmaqdan qorxmamalarından danışılarkən zikr edilməsinə

gəlincə, bunun səbəbi, dəlilin, burada belə bir xüsusdan

danışılmasına daha çox ehtiyac duymasıdır. Ki bu açıq bir şəkildə

müşahidə edilə bilər. "İndi bilirsinizsə söyləyin, iki birlikdən hansı

etibarda olmağa daha layiqdir?" sözü, dəlilin bütünləyici ünsürü mahiyyətindədir.

Ayə ümumiyyətlə, onların İbrahim Peyğəmbəri ilahlarından

qorxmağa dəvət etmələrinin öz içində bir ziddiyyətlər yumağı

olduğunu sübut etməyə istiqamətlidir. Çünki onlar, İbrahimi qorxulmaması

lazım olan bir şeydən qorxmağa çağırırlar. Buna qarşılıq özləri

qorxulması lazım olan Allahdan qorxmurlar.

Bundan əvvəlki şərhə baxıldığında, onların ibadət etdikləri ilahların

Allahın ortaqları olduqlarına bağlı olaraq Allah tərəfindən bir

dəlil endirilmədiyindən danışılmasının, dəlilin növünün tələb etdiyi

bir fərziyyə olduğu aydın olar. Sırf belə bir fərziyyədən ötəri ayədə

iştirak etmişdir. Buradan, Allahın bəzi varlıqların özünə ortaq qaçılmasını,

bu səbəbdən onlara ibadət etməyi əmr etməsinin ehtimal daxilində

olduğu şəklində bir məna çıxmaz. Bu bizim normal danışmalarımızda,

əsassız bir şeydən bizi qorxudaraq, onun zərər və ya fayda

vermə gücünə sahib olduğunu söyləyən birinə, "İddia etdiyin şeyin bir

dəlili yoxdur." deməmiz kimidir. Biz tövhid əsasına söykənən olaraq danışmaq

istəsək, bu sözümüzü, "Allah buna bağlı bir dəlil endirməmişdir."

şəklində dəyişdirə bilərik.

Ayəs(n)i məntiqi analiz baxımından ələ alsaq, istisnas(n)ı müqayisənin əhatə et-

432 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mına girdiyini görərik. Burada şərtli mülahizədə qabaqcıllın zidd idi istisna

edilmiş və bununla ardılın zidd idinə çatılmaq istənmişdir. Eynilə belə

demək kimi: "Əgər Allah onların zərər vermə gücünə sahib olduqlarına

bağlı olaraq sizə bir dəlil endirmiş olsaydı, sizin onlardan qorxmaq

surətiylə onları Allaha ortaq qaçmanız yerində olardı; amma Allah

buna bağlı hər hansı bir dəlil endirməmişdir. O halda sizin Allaha

ortaqlar qaçmanız yerində bir davranış deyil." Bilindiyi kimi bu cür

bir müqayisənin məfhumu olmaz; bu səbəbdən, "sizə, haqqında heç bir dəlil

endirmədiyi" sözünün içirdiyi qeydin böyüklənmə və ya aşağıdakı ayədə

olduğu kimi bu xüsusiyyətin ortaq qaçdıqları üçün lazımlı olduğuna

işarə etmə məqsədinə istiqamətli olduğunu söyləməyə ehtiyac yoxdur. "Kim

Allah ilə birgə, varlığını sübut edəcək heç bir dəlil ol/tapılmayan bir

tanrıya tapınsa..." (Mu'minun, 117) Bu və bənzəri şərhlər/şərh edər məcbur etmədən

başqa bir şey deyildirlər.

"Lem yunezzil bihi=Hakkında... endirmədiyi" ifadəsinin orijinalında yer/yeyər

alan/sahə "ba" hərfi cerri, birlik və ya səbəbdənlik bildirər. Burada Hz.

İbrahim özü ilə soydaşlarını iki qrup şəklində təyin etmişdir, "mən

və siz" kimi bir ifadə istifadə etməmişdir. Bununla, bəzilərinin də söylədiyi

kimi, hamiyet və asabiyet duyğularını qamçılamamağı məqsəd qoymuşdur.

Bunun yanında təməldə aralarında tam bir ayrılığın olduğunu, məlumat

qaynaqları etibarilə eyni nöqtədə görüşə bilməyəcək şəkildə ayrı olduqlarını

də vurğulamaq istəmişdir.