Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

82) "İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər, işdə güvən

yalnız onlarındır və doğru yolu bulanlar da onlardır."

Hz. İbrahim bundan əvvəlki ayədə, soydaşlarıyla girişdiyi mübahisə/müzakirənin

axışı içində kimin daha çox etibarda olmağı layiq olduğunu soruşmuşdu:

"İndi bilirsinizsə söyləyin, iki birlikdən hansı etibarda olmağa

daha layiqdir?" deyə. Sonra şəxsən özü bu suala cavab verir.

Çünki cavab açıq. Mübahisə et/müzakirə edən iki qrup da bunu inkar etmir. Belə bir

məsələdə sualı soruşan adamın soruşduğu adamın cavabını gözləmədən

cavab verməsinin bir qorxusu yoxdur. Çünki soruşulan adam soruşan adama

qarşı çıxmayacaq. Bu səbəbdən soruşulan adamın rədd cavabını verməsindən

qorxmaz. Necə ki uca Allah, bütlərin qırılması hekayəsində

onların bunu etiraf etdiklərini köçürməkdədir: "Xeyr, dedi, işdə bu

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 433

böyükləri etmiş, onlara problem/sualın, əgər danışsalar. Öz vicdanlarına

baş vurub, 'Həqiqətən sizlər haqsızsınız.' dedilər. Sonra yenə köhnə

başlarına çevirildilər: 'Sən də bilərsən ki bunlar danışmazlar.' dedilər."

(Ənbiya, 63-65)

Ayələrin axışı, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin İbrahim Peyğəmbərin

sözü olmasını, onun tərəfindən deyilmiş olmasını tələb etməkdədir.

Soydaşları tərəfindən deyilmiş olması və onların ağızından köçürülən

bir cavab olması ya da mübahisə et/müzakirə edən iki qrup arasında hökm verməyə istiqamətli

olaraq Allah tərəfindən deyilmiş olması ehtimalına gəlincə,

ayələrin axışında buna bağlı bir ipucu tapmaq qətiliklə mümkün

deyil.

Hər vəziyyətdə ifadə iç içə girmiş zəncirləmə ad cümlələri şəklində

təqdim edilmiş olmaqla güclü bir təkid ehtiva etməkdədir: "Lehum'ul-emn" başlı

başına bir ad cümləsidir. Amma bu cümlə eyni zamanda "ulaike" sözünün

xəbəridir. Bu səbəbdən ikisi birlikdə başlı başına bir başqa ad

cümləsini meydana gətirməkdədirlər. Bunun yanında "ellezine amenu..." deyə

başlayan ifadənin də xəbəri mövqesindədir. Bu səbəbdən bütün ifadə,

bir ad cümləsi mahiyyətindədir. Ayrıca, "lehum'ul-emn=güven yalnız

onlarındır." sözünə, "və hum muhtedun=doğru yolu bulanlar da onlardır."

ifadəsinin ətf edilmiş olması da bir təkid funksiyasını görər. Buradan

bu nəticə çıxır: Etibarda və hidayət üzrə olmanın, iman edib

imanlarını zülmə bulaşdırmayanlara xas bir xüsusiyyət olduğunda ən/en

kiçik bir şübhəyə yer/yeyər yoxdur.

Heç şübhəsiz, ayə imanın güvən və hidayət üzrə olma kimi nəticələndirər

verməsinin imanın zülmlə bulanmamış olması şərtinə bağlı olduğunu

ifadə etməkdədir. Ragıbın əl-Tədris planı adlı əsərində ifadə etdiyi kimi

"əl-lebs", örtmə deməkdir. Deyir ki: "əl-Lebs sözünün əsl mənas(n)ı

bir şeyi örtməkdir." Bu bir kinayəli izahatdır. Burada söz mövzusu

örtmənin imanın əslini etibarsız etmədiyinə işarə edilmişdir. Çünki

iman fitridir və təməldən yox olması mümkün deyil. Olsa olsa üzəri

örtülər, təsirləri ifsat edilər, səhih bir fəaliyyət göstərməsinə maneə olunar.

Zülm, ədalət mühitindən çıxma, tarazlıq xəttindən sapma deməkdir.

Hərçənd ayədə, mənfiləmə xüsusiyyətli bir axış içində nekre yəni be-

434 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lirsiz bir şəkildə istifadə edilmişdir və bu, ümumilik ifadə edər; bu səbəbdən

imanın bir şəkildə zülm olaraq xarakterizə edilə biləcək hər hansı bir şeylə

bir yerdə olmamasını tələb edir; ancaq ayənin axışı zülmün imanın

ortaya çıxmasına və arzulanan gözəl nəticələrini diqqətə çarpanlaşdırmasına

maneə meydana gətirdiyini ifadə etdiyi üçün bu, söz mövzusu zülmlə iman

üzərində mənfi təsir buraxan zülmün nəzərdə tutulduğuna istiqamətli bir işarə

mahiyyətindədir, iman üzərində təsiri olmayan hər hansı bir zülm

deyil.

Zülm anlayışının mənas(n)ı əsasında insanların ilk qavradıqları şeyin

ictimai zülm və cəmiyyətin bir fərdinin can, mal və namus təhlükəsizliyini

ortadan qaldıracaq şəkildə hücumda ol/tapılmaq olduğu istiqamətində məşhur

bir qanı var. Lakin insanlar, daha sonra bu anlayışın mənasını

genişlətmişlər. Qanuna və qüvvədəki ənənəyə zidd hər davranışı,

hətta hər günahı və ilahi hər mevlevi=yasama xüsusiyyətli xitaba zidd

hərəkət edişi zülm olaraq adlandırmışlar. Bunu insanın

öz nəfsinə zülm etməsi, bu səbəbdən uca Allaha zülm etməsi şəklində

şərh etmişlər. Çünki Allahın insanlar üzərində itaət edilmək

və əmrlərinə uyğun gəlilmək kimi ilahi haqqları vardır. Hətta yanılaraq,

unudaraq və bilmədən belə olsa hər hansı bir öhdəçiliyə zidd davranmaq

insanlar tərəfindən zülm olaraq adlandırılmışdır. Lakin bu

növ səbəblərlə müxalif çıxanları cəzalandırma gərəyini duy/eşitməmişlər.

Hətta öyrədici və öğütsel təlqinlərə qarşı çıxışı da insanın öz

nəfsinə zülm etməsi şəklində şərh etmişlər. Bunun səbəbi tamamilə

yanılma, qeyri iradi bir hərəkət olsa da. Hətta sağlamlıqla əlaqədar

tibbi xəbərdarlıqları diqqətə al/götürməyən, sağlamlığı üzərində təsirli olacaq təlqinləri

yerinə yetirməyən kəslərin bu davranışları da insanın özünə

zülm etməsi şəklində qiymətləndirilmişdir. Bu, şüursuz bir zülm olsa

də. Bütün bunlar, analıdıq baxımdan zülm anlayışının semantik olaraq

böyük inkişaflar qeyd etdiyini göstərməkdədir.

Qısacası, zülm -indiyə qədər edilən şərhlərdən aydın olacağı

kimi- geniş ölçüləri olan, geniş bir çərçivədə ələ alınması lazım olan

bir anlayışdır. Amma zülmün hər növü iman üzərində təsirli olmaz. Çünki

yanılma, cəhalət və ya fərqində olmadan meydana gələn və özü etibarilə

günah, üsyan və ilahi əmrlərə müxalifət mənasını daşımayan

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 435

zülm növləri, insanı gerçək xoşbəxtliyə və qurtuluşa və Allahın razılığına

çatdırıcı xüsusiyyəti olan iman üzərində mənfi təsir buraxmazlar.

Bu səbəbdən imanın təsirini göstərməsi üçün bunlardan heç birinin

ol/tapılmaması şərti lazım deyil.

O halda, "İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər... işdə

güvən yalnız onlarındır." ifadəsində, imanın onun təsirini pozacaq

günah və üsyandan yana təhlükəsizlik təmin etməsi üçün zülmün olmaması

şərti qaçılır. Lakin burada diqqət yetirilməsi lazım olan bir incə xüsus

vardır. Təfsirimizin altıncı dərisinin sonlarında geniş şərhlərlə toxunduğumuz

kimi, istəyə bağlı olaraq işlənən günahların bəzi dərəcələri

vardır; bunlar işləyən adamın anlayışının dəyişməsi nisbətində bir-birlərindən

fərqli olarlar. Məsələn bir birlik baxımından istəyə bağlı

günah xüsusiyyətinə sahib olan bir zülm, bir başqa birlik üçün söz mövzusu

olduğunda belə bir xüsusiyyətə sahib olmağa bilər.

Bu səbəbdən şirk və tövhid yollarının ayrılış nöqtəsində dayanan, kainatın

bir yaradıcısının olduğunu görən, ONun kainatdakı hər şeyi yaratdığını,

üfüqlərini var etdiyini, yerini və göyünü olduqları yerdə tutduğunu düşünən,

həm özünün, həm də başqalarının ONun rəbliyi altında və

ONun tərəfindən idarə edildiklərinə inanan, insanın gerçək həyatının

ONA inanmaqla və ONA boyun əyməklə xoşbəxt ola biləcəyinə iman

edən bir insan baxımından zülm, Allaha ortaq qaçmaq, bütlər və ulduzlar

kimi ONdan başqa varlıqların rəbliyinə inanmaqdır. Necə ki Hz.

İbrahim bu sözləriylə buna işarə etmişdir: "Siz, Allahın sizə, haqqında

heç bir dəlil endirmədiyi şeyləri, ONA ortaq qaçmaqdan

qorxmursunuz da mən necə sizin ONA ortaq qaçdığınız şeylərdən

qorxaram?" Bu halda yuxarıda profilini çəkdiyimiz insan baxımından imanın

müsbət təsirini göstərməsi və onu bədbəxtlikdən yana zəmanətdə

etməsi, onun şirk və günah xüsusiyyətli zülmlə imanını tapa bilməməsi

şərtinə bağlıdır.

Bu mərhələni geridə buraxan, tək və ortaqsız Allaha iman edən kimsə

isə, ana və ataya pis davranmaq, yetim malı yemək, toxunulması

haram olan cana qıymaq, zina etmək və içki içmək kimi böyük

günahlardan ibarət olan/yaranan zülmlə qarşı-qarşıyadır. Belə bir insanın imanının

gözəl təsirlərini göstərməsi, onun bu cür zülmlərdən uzaq dayan-

436 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

masına bağlıdır. Əgər bu insan sözünü etdiyimiz bu zülmlərdən uzaq

dayanmağı bacarsa, uca Allah, ona, işlədiyi kiçik günahları siləcəyini

vəd etmişdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Əgər sizə qadağan

edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi

(kiçik günahlarınızı) bağışlayarıq və sizi şərəfli və gözəl bir yerə soxarıq."

(Nisa, 31) Belə bir insanın imanının təsirinin pozulması, bu kimi

günahlardan ötəri çəkdiyi əzabın səbəb olduğu bədbəxtlik şəklində

özünü göstərər. Hərçənd şiryin əzabı kimi sonsuz və kəsilməz olmaz,

zamanın dolması və ya bir şəfaət səbəbindən sona çata bilər.

Təqva azuqəsini al/götürüb özünü bu istiqamətdə təchiz edən, Rəbbinin mövqesinə bağlı

səhih bir məlumat əldə edən insan, Rəbbinə bağlı məlumatının dərəcəsinə

görə diqqətə çarpanlaşan bu cür zülm növlərini işləməməklə öhdəçiliklidir.

Məkruhları işləmək, müstəhəbləri tərk etmək və mübahlara

həddindən artıq dərəcədə dalmaq kimi. Bunların da kənarında üstün əxlaq və

rəbbani xasiyyətlərlə əlaqədar başqa günahlar da vardır. Bunun da kənarında

sevgi yoluna arıq olan, yaxınlıq mühitinə müsəllət olan günahlar,

dolaşmalar söz mövzusudur. Bu mərtəbələrin hər birində imanın insana

güvən verməsi və bədbəxtlikdən uzaq tutması, ol/tapıldığı mərtəbəyə

eyni düşən zülmlərdən qorunması şərtinə bağlıdır.

Buna görə, "İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər..."

ifadəsi, zülm anlayışı baxımından mütləqlik bildirməkdədir; amma iman

mərtəbələri baxımından fərqli əks olunmalar göstərən bir mütləqlik... Ayələrin

axışı müşriklərlə mübahisə/müzakirə xüsusiyyətli olduğuna görə, burada mənfilənən

zülm, yalnız şirk xüsusiyyətli zülmdür. İmanın təmin etdiyindən

danışılan güvən də, qorxulan əbədi bədbəxtlik və sonsuz əzabdan

yana etibarda olmadıyar. Bununla birlikdə ayə, içində iştirak etdiyi

ayələr qrupundan müstəqil olaraq ələ alındığında müstəqil bir məna

də ifadə etməkdədir. Buna görə, imanın bir nəticəs(n)i olan güvən və

hidayət üzrə olma fəaliyyətlərinin ortaya çıxması, imanın özünü

örtən, təsirlərinə mane olan hər cür zülmdən çəkinilməsi şərtinə

bağlıdır.

Ayədə toxunulan iman, mütləqlik ifadə etməkdədir. Bundan məqsəd

də özünü edən və ya yıxan/yuyun xüsusiyyətlərlə qeydlənə bilən rəbliyə

imandır. Ardından, "İmanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər..." qeydi

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................... 437

düşülüncə, uca Allahın rəbliyinə iman və ONdan başqa, bütpərəstlərin

ortaq qaçdıqları bütlərin rəbliyini də rədd etmə şəklindəki imanın

nəzərdə tutulduğu diqqətə çarpanlıq qazanır. Çünki bundan əvvəlki ayədə

izah edildiyi kimi, İbrahim (ə.s) onların Allaha ortaq qaçdıqları

şeylərin rəbliyini irəli sürmələrinin, onlara iman etmələrinin, bunların

Allahın yaratdığı varlıqlar olduğunu bilmələrinə baxmayaraq belə bir

iddiada ol/tapılmalarının Allah tərəfindən özlərinə gələn bir dəlilə

və ya bir sənədə, onlara Allah tərəfindən tanınmış bir səlahiyyətə söykən/döz-

madığını söyləməkdədir.

Bu əhatədə Hz. İbrahim deyir ki: "Sizin Allaha ortaq qaçdığınız

şeylərə inanmanız sizin üçün pis bir aqibəti qaçınılmaz etməkdədir,

bir bədbəxtlik girdabına düşmənizə səbəb olmaqdadır. Üstəlik bunu

sizin tapındığınız bütlərin aradan qaldırması da mümkün deyil. Çünki onlar

zərər və ya fayda verəcək gücdə deyildirlər." Buna qarşılıq o, özünü

yoxdan var edən Allaha iman etmişdir. O hidayət faktını da istiqamətləndirməkdədir,

bu barədə qənaət səlahiyyəti ONun təkəlindədir. O geniş

məlumata sahib olduğu üçün hər işdə iradəsi və diləməsi təsirindir. Sonra

soydaşlarına bu sualı yönəldir: "İndi söyləyin, iki qrupdan

hansı daha çox etibarda olmağı layiq olmaqdadır və hansı qrup inandığı

rəbbi etibarilə qazanclıdır? Hər iki qrup da rəbbə inanır.

Amma inandıqları rəblər fərqlidir. Bir qrup rəbliyinə dəlil olan birinə

inanırkən, digər qrup haqqında heç bir dəlil ol/tapılmayan, tam

tərsinə əksinə dəlil olan bir rəbbə iman etməkdədir.

Bundan da aydın olur ki: "İnananlar..." ifadəsindən rəbliyə istiqamətli

mütləq bir iman nəzərdə tutulmaqdadır. "İmanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər"

ifadəsiylə qeydlənməsi, uca Allaha istiqamətli gerçək bir

imanın nəzərdə tutulduğunu göstərər. Bu xüsus üzərində yaxşıca düşünməlisən.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu xüsuslar ortaya

çıxır:

Birincisi: Burada işarə edilən iman, rəbliyə (yönetsel tanrılığa) imandır.

Kainatın bir yaradıcısının varlığını inkar edənlər qarşısında bir yaradıcının

varlığına iman etmə nəzərdə tutulmamışdır.

İkincisi: Ayədə keçən zülm anlayışı mütləqdir. İmana zərər verən və

fəaliyyətini ifsat edən bütün haqsızlıqları əhatə edər. Eyni şəkildə etibardan

438 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

məqsəd də mütləq bir güvəndir. Hər cür günah və üsyanın səbəb olduğu

bədbəxtlikdən yana etibarda olmaq məsələn. Hidayətdən məqsəd

də hər cür pozğunluqdan qurtuluş nəzərdə tutulmuşdur; ayədə sırf şirk günahına

tətbiq edilsə belə.

Üçüncüsü: Zülmün mütləqliyi, imanın mərtəbələrinin fərqliliyi nisbətində

fərqlilik göstərər.

Bəzi təfsirçilər, ayədə keçən zülm anlayışının mütləqliyinin ifadə

etdiyi mənala əlaqədar olaraq bunları söyləmişlər:

"Ayədə keçən güvən faktı, iman edib imanlarına zülm bulaşdırmayanlarla

məhduddur. Ayədəki ümumilik mütləq şəkildə şərh olunduğunda

və iman mövzusunun göz qarşısında saxlanılmaması əsasına

söykənən olaraq qiymətləndirildiyində, belə bir məna əldə etmiş olarıq:

İman edən və dini ya da dünyəvi baxımdan bedensel və ya ruhi əməllərində,

gərək özlərinə və gərəksə canlı, cansız, ağıllı, ağılsız

bütün varlıqlara istiqamətli olaraq hər hansı bir zülmü imanlarına bulaşdırmayanlar

üçün, işlənən günahlara və pisliklərə istiqamətli olan axirət

əzabından yana etibarda olmaq vardır. Eyni şəkildə səbəblərlə nəticələndirər

arasındakı əlaqəni güdməməkdən qaynaqlanan yoxsulluq,

şikəstlik və xəstəlik kimi dünyəvi əzablarından yana da etibarda olarlar.

Amma bu iki məzmunda, həm özlərinə, həm də başqalarına

zülm edənlər üçün belə bir zəmanət yoxdur. Çünki zalımlar üçün qurtuluş

yoxdur. Əksinə hər zalım əzabla burun burunadır. Amma uca Allah,

rəhmətinin genişliyi səbəbindən hər zalımın işlədiyi hər cür

zülmə əzabla cavab verməz. Əksinə dünyada işlənən günahların

çoxunu bağışlayar. Ahı-rədddə dilədiyinə əzab edər, dilədiyini bağışlayar/hədiyyələr.

Amma şirk günahı əfvin əhatəsinə girməz."

Deyir ki: "Ayənin təfsiri məzmununda edilən bu qiymətləndirmə özü etibarilə

doğrudur. Buradan bu nəticə çıxar: Allahın ührəvi və ya dünyəvi,

qanuni və ya universal əzabının qorxusundan yana etibarda olmaq,

kamal əhlinin təmayüz etdiyi ilahi heybət və ululuqdan qorxmaq bir

yana, heç bir mükəlləf üçün söz mövzusu deyil."

Təfsirçi davamla deyir ki: "Lakin ayəs(n)i, mütləq deyilmiş kimi ələ aldığımızda

belə bir məna əldə etmiş olarıq: İman edən və imanlarına

böyük bir zülmü, yəni Allaha ortaq qaçmağı bulaşdırmayanlar

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 439

dinin təməlləriylə əlaqədar günahlandırar/cinayətlər üçün nəzərdə tutulan əzabdan, yəni əbədi əzab

yurduna girməkdən yana etibardadırlar. Başqaları deyil. Böyük zülm

xaricindəki günahları baxımından isə, qorxu və ümid arasında gözləmək

vəziyyətindədirlər."

Sonra bunları söyləyir: "Lakin ayənin zahiri, ümumilik ifadə etdiyini

göstərər mahiyyətdədir. Səhabədən rəvayət edilən bir görüş də ayənin

bu istiqamətdə qiymətləndirilməsinin lazımlılığını ortaya qoyacaq mahiyyətdədir.

Rəvayətə görə bu ayə nazil olduğunda, məzmunu insanlara ağır

gəldi. Dedilər ki: 'Ya Rəsulullah, hansımız öz nəfsinə zülm etməz

ki?' Peyğəmbərimiz (s. a. a) onlara dedi ki: 'Burada haqqında danışılan zülmdən

məqsəd, şirkdir.' Ayənin axışından və işlənən mövzunun da iman

olmasından hərəkətlə belə bir nəticə çıxarmaq mümkündür." Təfsirçinin

fikirləri xülasəylə bundan ibarətdir.

Adı çəkilən təfsirçinin qiymətləndirmələri bir neçə baxımdan problemli görünməkdədir:

Birincisi: Səhabənin fikirindən hərəkətlə ayənin ümumiliyinə bağlı

bir çıxarsamada ol/tapılması, əslində söylədiyi ümumi mənala ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Çünki rəvayətdə ifadə edildiyinə görə, səhabə zülm anlayışını

günah hesab etmişdir. Təfsirçinin vurğuladığı isə, bundan daha

ümumi bir mənadır.

İkincisi: Zülm anlayışının, hətta heç bir baxımdan günah anlayışının

əhatəsinə girməyəcək şeyləri əhatə edəcək ölçüdə ümumi tutulması

və sonra ayənin bu şəkildə təfsir edilməsi, ayənin işarə etdiyi anlama

xarici gələ biləcək bir şərhdir. Çünki ayə, güvən və hidayət üzrə

olmanın imanın bir nəticəs(n)i olduğunu və bunun da imanın nəticələndirərinin

zülm tərəfindən örtülməməsi, ifsat edilməməsi şərtinə bağlı

olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir. Bu xüsusiyyətdə olan bir zülm isə hər hansı

bir baxımdan günah xüsusiyyətini daşımalıdır. Bilmədən sağlamlığa zərərli

yeməklər yemək kimi günah sayılmayan şeylərsə, etibarda olmaq və

hidayətə çatmaq kimi imanın təməl funksiyalarını ifsat edici təsirlərə sahib

deyildirlər. Ayənin məqsədi, imanı bir an üçün göz ardı etmək surətiylə

belə olsa hər cür zülmün təsirini açıqlamaq deyil. Çünki, "İnananlar

və imanlarını bir haqsızlıqla tapa bilməyənlər" ifadəsində əsl mövzu

imandır. Amma bu iman zülmlə bulaşmamış olmaqla qeyd altına

440 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

alınmışdır. Nəticələri də etibarda olma və hidayət üzrə ol/tapılma şəklində

göstərilmişdir. Zülm ayənin təməl mövzusu olmadığı üçün zülmün

nəticələndirərinin açıqlanması məqsəd qoyulmamışdır.

Bu səbəbdən ayə, gerçək imanın imtina edilməz fəaliyyətlərini şərh

məqsədinə istiqamətlidir. Zülm isə son dərəcə geniş əhatəli və özünə

xas nəticələri və fəaliyyətləri olan bir anlayış olaraq bu ayədə

qətiliklə bu istiqamətiylə ələ alınmamışdır. Təbii olaraq təfsirçinin, "Bu

ayənin təfsiri məzmununda edilən bu qiymətləndirmə özü etibarilə

doğrudur." şəklindəki şərhi qəti olaraq səhvdir.

Üçüncüsü: Təfsirçinin, "Buna görə mütləq mənada etibarda olmaq

heç bir mükəlləf üçün söz mövzusu deyil." şəklindəki sözü, açıqca

özünün ön gördüyü mütləqlik əsasında ayənin heç bir obyektiv qarşılığının

olmadığını vurğulamaqdadır. Bunu qəbul etməksə, ayənin faydasızlığını

təsdiqləmək mənasını verər. Heç bir obyektiv qarşılığı ol/tapılmayan

bir sözü bir dəlil çərçivəsində təqdim etmənin nə faydası ola bilər ki?

Dördüncüsü: Söz mövzusu təfsirçi ayənin mənas(n)ı olaraq, "Bundan

məqsəd xüsusi zülm, yəni şirkdir." çıxarsamasını seçməsi səhvdir.

Çünki ayə, ləfzinin ümumiliyi baxımından imanın şirkdən uzaq olmasını,

onun dağıdıcı təsirlərindən qorunmasını da ifadə edir olsa da bu, ümumi

ləfzin xüsusi bir fakta uyğunlaşdırılması şəklində əldə edilən bir çıxarsamadıyar.

Amma rəftar ya da lafızdan, bitişik ya da ayrı heç bir qar/qazancına

yoxkən ümumi bir lafızdan xüsusi bir mənas(n)ı nəzərdə tutmaq, qətiliklə bəlağət

sənətiylə uyğun gəlməz. Bu, açıq-aşkar bir xüsusdur.

Təfsirçinin Peyğəmbərimizin (s. a. a), "Burada haqqında danışılan zülmdən

məqsəd, şirkdir." şəklindəki sözünə işarə etməsinə gəlincə, buradan

Peyğəmbərimizin ayənin ləfzi məqsədinin şirk olduğunu nəzərdə tutduğuna

bağlı bir məna çıxmaz. Bu yalnız bir uyğunlaşdırmadıyar. İnşaallah önümüzdəki

rəvayətlər hissəsində bu hədis üzərində dayanacağıq.