Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

84- Biz ona İshakı və (İshakın oğulu) Yaqubu hədiyyə etdik; hamısını da

doğru yola çatdırdıq. Daha əvvəl də Nuhu və onun soyundan Davudu,

Süleymanı, Eyyubu, Yusufu, Musanı və Harunu doğru yola çatdırmışdıq.

Biz, yaxşılıq edənləri işdə belə mükafatlandırarıq.

85- Zəkəriyyə, Yəhya, İsa və İlyası da (doğru yola çatdırmışdıq). Hamısı da

yaxşılardan idi.

86- İsmayılı, ələsəs(n)i, Delfini və Lutu da (doğru yola çatdırdıq). Hamısını

aləmlərə üstün etdik.

87- Onların atalarından, uşaqlarından və qardaşlarından bəzilərini

də. Onları yığdıq və onları dümdüz yola çatdırdıq.

88- İşdə bu, Allahın hidayətidir; qullarından dilədiyini onunla hidayətə

çatdırar. Əgər onlar da Allaha ortaq qaçsadılar, etməkdə olduqları

əməlləri əlbəttə boşa xərc idi.

89- İşdə onlar, özlərinə kitab, hökm (mühakimə səlahiyyəti) və peyğəmbərlik

verdiyimiz kəslərdir. Əgər onlar, bunları inkar etsə, biz, bunları

inkar etməyəcək bir birliyi, bunlara vəkil buraxmışıq.

90- İşdə onlar, Allahın hidayət etdiyi kəslərdir. Sən də onların yoluna

uyğun gəl. Də ki: "Mən ona qarşılıq sizdən bir ödəniş his-temiyorum. O, yalnız

aləmlərə bir öyüd və xatırlatmadıyar."

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrin əvvəlki ayələrlə əlaqəli olduqlarını ifadə etməyə gərək

yoxdur. Bu baxımdan ayələri, İbrahim Peyğəmbərlə (ə.s) əlaqədar şərhlərin

tamamlayıcısı olaraq qəbul edə bilərik. Bu ayələrdə, İbrahim

Peyğəmbərə və onunla birlikdə adları keçən bəzi peyğəmbərlərə

istiqamətli ilahi nemətlər və yaxşılıqlar söz mövzusu edilmişdir; bunu, "Biz ona

İshakı və Yaqubu da hədiyyə etdik.", "Biz, yaxşılıq edənləri işdə belə mükafatlandırarıq.",

"Hamısını aləmlərə üstün etdik." ifadələrindən və ayələrdə

keçən digər ifadələrdən qəbul edirik. Lakin ayələrin məqsədi, sırf

adı çəkilən peyğəmbərlərə edilən yaxşılıqları sayıb tökmək deyil. Necə ki

bəzi təfsirçilər belə bir yanılmaya düşmüşlər. Əksinə ayələrin

ana hədəfi, fitri tövhidə uyğun gəlməyi, ilahi hidayətlə doğru yola çatmağı

də özü ilə gətirən böyük nemətlərə və fövqəladə gözəlliklərə

diqqət çəkməkdir.

Onsuz da/zatən insanların yaradılış sistemləri olan fitrətin nəzərdə tutduğu tövhid

məsələsini şərhi əsas alan/sahə bu surənin məqsədinə uyğun düşən də

budur. Daha əvvəl söyləmişdik: Surənin bura qədər təqdim edilən ayələri

baxımından İbrahim hekayəsi, ümumi bir şərhə bağlı bir nümunə mövqesindədir.

Ayələrin axışı içində tövhid inancının açıqlanmasına əlavə olaraq,

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 381

tövhid inancının kəsilməz bir zəncir şəklində halqaları bir-birinə keçmiş

vəziyyətdə insanlar arasında qorunduğuna da işarə edilməkdədir.

Bu inanc, ilahi yol göstəricilik və xüsusi rəbbani etina ilə insanlar arasında

canlı və təsirli tutulmaqdadır. Bunun vasitəsilə uca Allah ilahi

fitrəti qorumağı hədəfləmişdir; insanların yaradılışına əsas meydana gətirən

fitrətin şeytan mənşəli heva-hevesin küləyiylə yox olub getməsinə

mane olmuşdur. Bu sayədə fitrətin tamamilə təsirsizləşdirilməsinin önünə

keçilmiş, yaradılışın məqsədinin etibarsız qılınması təhlükəsi bertaraf

edilmişdir; insanlığın yaradılışının boşuna olmasının qabağına keçilməmişdir.

Bunu bu ifadələrdən qəbul edə bilərik: "ona hədiyyə etdik...",

"Daha əvvəl də Nuhu və onun soyundan... doğru yola çatdırmışdıq.", "Onların

atalarından, uşaqlarından və qardaşlarından bəzilərini də.",

"Əgər onlar, bunları inkar etsə..."

Bu ayələrin axışı ilə birlikdə ilahi yol göstəriciliyi başqalarından ayıran

təməl xüsusiyyətlər diqqətə çarpanlaşır. Bunlar; seçilmə, dümdüz yol üzrə

olma, kitab, hikmət və peyğəmbərliyin verilməsidir. İnşaallah bunları

irəlidə açıqlayacağıq.

84) Biz ona İshakı və Yaqubu hədiyyə etdik; hamısını da doğru yola çatdırdıq.

İshak, İbrahimin oğuludur. Yaqub da İshakın oğuludur. (Salam üzərlərinə

olsun.) "Qullan hedeyna=Hepsini doğru yola çatdırdıq" ifadəsində,

kullen=hepsi" sözü "hedeyna" sözündən önə keçirilir ki,

bununla doğru yolu göstərmənin hər biri üçün ayrı-ayrı reallaşdığına,

sırf İbrahimə istiqamətli olaraq reallaşıb da digərlərinin bu barədə

ona təbii/tabe olmaları kimi bir vəziyyətin olmadığına dəlalət etmə məqsədi

güdülmüşdür. Bəzilərinin də söylədiyi kimi, bu ifadə bu mənas(n)ı ifadə

edər: İbrahimə doğru yolu göstərdik, İshaka doğru yolu göstərdik və

Yaquba doğru yolu göstərdik."

Daha əvvəl də Nuhu... doğru yola çatdırmışdıq.

Burada yol göstərmə zəncirinin halqalarının bir-birilərindən qopuq olmadıqlarına

və bunun başlanğıcının da İbrahim (ə.s) olmadığına işarə

edilir. Rəhmət ondan əvvəl Nuhu (ə.s) də əhatəsinə al/götürmüşdü.

Onun soyundan Davudu, Süleymanı, Eyyubu, Yusufu, Musanı və Ha-

382 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

runu doğru yola çatdırmışdıq. Biz, yaxşılıq edənləri işdə belə mükafatlandırarıq.

Aydın olduğu qədəriylə, "Onun soyundan" ifadəsindəki əvəzlik Nuha dönükdür.

Çünki lafzen ən yaxın mərci ola biləcək ad odur. Və çünki

bəzilərinin də söylədiyi kimi sayılanlar arasında Lut və İlyas kimi İbrahimin

soyundan gəlməyən peyğəmbərlər də vardır.

Deyilə bilər ki: Əvəzlik İbrahimə dönükdür. Lut və İlyas adları da tağlip

sənəti uyğun olaraq onun soyundan qəbul edilmişlər. [Yəni əksəriyyət

əsas alınaraq ümumiləşdirmə edilmişdir.] Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Biz ona İshakı və Yaqubu hədiyyə etdik. Onun

nəsili içinə peyğəmbərlik və kitab qoyduq." (Ənkəbut, 27)

[Ayənin orijinalında keçən "zürriyyetihi" sözündəki əvəzlik, İbrahim-

'e dönükdür.] Ya da deyilə bilər ki: Ayədə soyundan gəldikləri ifadə edilənlər,

yalnız altı peyğəmbərdir. Sonrakı ayədə söz mövzusu edilən

peyğəmbərlər nəzərdə tutulmamışdır; sonrakı ayələrdə keçən "Zəkəriyyə"

və "İsmayıl" adları da "min zürriyyetihi=onun soyundan" ifadəsinə ətf edilmişlər;

"Davud" adına deyil. Amma bu qiymətləndirmə ayələrin

axışı ilə uyğun gəlməməkdədir.

"Biz, yaxşılıq edənləri işdə belə mükafatlandırarıq." Ayədən anladığımız

qədəriylə bu mükafatdan məqsəd, ayədə haqqında danışılan ilahi yol göstəricilikdir.

"Belə" xarakterizə etməsiylə də buna işarə edilmişdir. Bunun yanında

uzaq bir obyekti göstərmədə istifadə edilən "kezalike" işarə əvəzliyinin

istifadə edilməsi, bu yol göstəriciliyin əhəmiyyətinə vurğu etmə məqsədinə

istiqamətlidir.

Bu baxımdan ifadəni bu ayəyə bənzədə bilərik: "Allah belə nümunələr verər."

(Rə'd, 17) Demək istənir ki, biz gözəl davrananları bu nümunə

istiqamətində mükafatlandırarıq.

85) Zəkəriyyə, Yəhya, İsa və İlyası da (doğru yola çatdırmışdıq). Hamısı da

yaxşılardan idi.

Əvvəlki hissələrdə "lütfkarlıq" və "salah" anlayışlarının mənaları

haqqında geniş şərhlərdə ol/tapılmışdıq. Nuhun soyundan gələn

peyğəmbərlər arasında, onunla yalnız ana tərəfindən qohumluğu

bu-lunan İsanın da adının keçməsi, Quranın qızları və onların

soyundan gələnləri adamın gerçək soyu olaraq dəyərlən

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 383

deyərdiyinin açıq-aşkar ifadəsidir. Daha əvvəl bənzəri bir çıxarsamağı, miras

və evlənilməsi qadağan olan qadınlar mövzularını ehtiva edən ayələri

araşdırarkən əldə etmişdik. Əslində mövzunun davamı vardır. İnşaallah

önümüzdəki "Ayələrin Hədislər İşığında Şərhi" hissəsində

bu xüsusla əlaqədar şərhlərə yer verəcəyik.

86) İsmayılı, ələsəs(n)i, Delfini və Lutu da (doğru yola çatdırdıq). Hamısını

aləmlərə üstün etdik.

Ayədən anladığımız qədəriylə "İsmayıl"dan məqsəd, İbrahimin oğulu və

İshakın qardaşı İsmayıl Peyğəmbərdir. ələsə' -və ya digər bir tələffüzlə

əllədirsə'- uca Allahın daha əvvəl də adını İsmayıl Peyğəmbər'-

le birlikdə zikr etdiyi İsrailoğulları peyğəmbərlərindən biridir: "İsmayılı,

Elyesas(n)ı, Zülkifli də an. Hamısı da yaxşılardan idi." (Sad, 48) Amma Quranda

bunun xaricində, onun hekayəsi ilə əlaqədar olaraq hər hansı bir şərh yer/yeyər

al/götürməz.

"Hamısını aləmlərə üstün etdik." Aləm; bir insan birliyi mənasını

ifadə edər. Ərəb aləmi, Acem aləmi, Rum aləmi kimi. Aləmlərə üstün

qılınmalarının mənas(n)ı isə, mövqeləri etibarilə dövrlərinin birliklərinin

qabağına keçərilmələridir. Çünki ilahi hidayət, vasitəsisiz və bilavasitə

olaraq onları əhatəsinə al/götürmüşdür. Lakin digər insanları, onlar vasitəsilə

ilahi rəhmət əhatə etmişdir. Onların aləmlərə üstün qılınmaları ilə

izah edilmək istənən xüsusun bu olması da ehtimal daxilindədir: Onlar,

ilahi fitri yol göstəricilik vasitəsilə doğru yolu tapmışlar idi; bu nöqtəyə

gəlişlərində heç kimin vasitəçiliyi söz mövzusu deyildi. Beləcə gərək

öz dövrlərində, gərəksə özlərindən sonrakı dövrlərdə

yaşayan insanlara görə üstün bir mövqeyə gəlmişlər idi. Çünki ilahi yol

nümayişçiliyin vasitəsisiz olaraq insana çatması bir nemətdir. Bu nemətə

qovuşan kimsə ona qovuşmayan kəslərə görə bir addım qabaqda olar.

Bu nemət ayələrdə zikr edilən peyğəmbərlərin özlərini izləyən atalarını,

soylarını və qardaşlarını da əhatəsinə al/götürmüşdür. Bu səbəbdən onlardan

meydana gələn insanlar birliyi, ilahi üstün etmə sayəsində

geri qalan bütün insan birliklərindən üstündürlər.

Qısaca söyləyəcək olsaq, bu üstün etmənin özü, vasitəsisiz olaraq

bu ilahi yol göstərməyə həmsöhbət olmaqdır. Peyğəmbərlər, heç bir vasitəs(n)i

olmadan bu yol göstəricilikdən faydalandıqları üçün digər en-

384 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sanlardan üstün qılınmışlar. Əgər peyğəmbərlərin xaricində, məsələn

Quranın müxtəlif ayələrindən aydın olacağı kimi, mələklərin və ya

"Hanı bir zaman Rəbbi, İbrahimi bəzi sözlərlə sınamışdı."

(Bəqərə, 124) ayəsini araşdırarkən vurğuladığımız kimi -təfsirimizin birinci

dərisinin əlaqədar hissəsinə baş vurula bilər- Ehlibeyt İmamlarının da

belə bir nemətlə vasitəsisiz olaraq mükafatlandırıldıqlarını fərz etsək,

bu vəziyyətdə peyğəmbərlər (hamısına salam olsun) bu baxımdan onlardan

üstün olmazlar. Lakin hidayətdən ayrı olaraq başqa bir baxımdan

onlardan üstün olmaları mümkündür.

Bundan da aydın olur ki, bəzilərinin bu ayələri dəlil göstərərək peyğəmbərlərin

mələklərdən üstün olduqlarını söyləmələri yerində deyil.

Yenə bunu anlayırıq ki, üstün etməkdən məqsəd, heç kimin vasitəçiliyi

söz mövzusu olmadan xüsusi ilahi yol göstərmənin özlərini əhatəsidir.

Seçilmişlikləri, dümdüz yol üzrə oluşları, kitab, hikmət

və peyğəmbərlik verilmişlikləri isə, ayədə üzərində durulan üstün

etmə faktı əsasında ələ alınmış deyildirlər.

Bilin ki, bu üç ayədə uca Allahın adlarını zikr etdiyi peyğəmbərlər

-ki ədədləri on yeddini tapar- sıralanarkən bu sıralamada yaşadıqları

zaman və ya mərtəbə və üstünlük dərəcələrinin əsas alınmadığı

açıqca görülməkdədir. Aralarında Nuh, Musa və İsa kimi peyğəmbərlərin

də adı keçir. Bunlarsa Quranın da şahidliyiylə adları zikr edilən

digər peyğəmbərlərdən üstündürlər. Necə ki təfsirimizin ikinci

dərisində peyğəmbərlik mövzusunu araşdırarkən bu nöqtənin üzərində

dayanmışdıq. Buna baxmayaraq təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələrdə

digər peyğəmbərlərdən bəzilərinin adları onların adlarından əvvəl

zikr edilmişdir.

əl-Menar təfsirinin yazıçıs(n)ı, bu üç ayədə adı keçən peyğəmbərlər arasında

on dörd dənəsinin sıralanmasını bir şəkildə şərh etmişdir. Xülasəylə

bunları söyləyir:

"Uca Allah burada adı çəkilən peyğəmbərləri, aralarında ortaq olan

bir məna əsasınca üç qrupa ayırmışdır: Birinci qrup; Davud, Süleyman,

Eyyub, Yusuf, Musa və Harundur. Bunların ortaq xüsusiyyətləri və

eyni kateqoriyada zikr edilmələrini tələb edən ortaq məna; uca Al/götür

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 385

lahın nəbilik və rəsulluq xüsusiyyətləri ilə birgə onlara, mülk, əmrlik,

hakimiyyət və suverenlik də verməsidir. Başda Davud və Süleymanın

adları zikr edilir. Çünki onlar bol nemətlərə qovuşmuş zəngin iki

hökmdar idi. Arxasından Eyyub və Yusufun adları keçir. Eyyub,

zəngin, böyük bir sərvətə sahib xeyirxah bir əmr idi. Yusuf isə, böyük

bir vəzir və dilədiyi qənaətdə olan səlahiyyət sahibi biriydi. Hər ikisi də

darlıqla sınanmış, səbr etmişlər idi; varlıq və nemətlə sınanmış, şükr etmişlər idi.

Bunlardan sonra da Musa və Harunun adları keçir.

Bu ikisi öz qövmlərinə suveren idilər; amma kral deyil idilər."

"Bu üç ikilidən hər biri bir üstünlüklə önə çıxmış və buna görə sıralanmışlar.

Bu sıralamada ya dünya nemətlərinə qovuşmuşluq nisbətləri

əsas alınmışdır. Çünki Davud və Süleyman, Eyyub və Yusufa görə

daha çox dünya nemətlərindən faydalanmışlar idi; Eyyub və Yusuf da,

Musa və Harundan daha çox dünyanın gözəlliklərindən istifadə etmə

imkanını tapmışlar idi. Ya da dini üstünlük əsas alınmışdır. Bilindiyi

qədəriylə Musa və Harun, Eyyub və Yusufdan üstündür. Bu ikisi

də Davud və Süleymandan üstündür. Çünki hər ikisi də çətinlikdə

səbr etmiş, varlıqda və genişlikdə şükr etmişlər."

"İkinci qrup; Zəkəriyyə, Yəhya, İsa və İlyasdır. Bu peyğəmbərlər,

dünyadan hamısıyla əl ətək çəkmələriylə diqqətə çarpanlaşmışlar idi.

Dünyanın ləzzətlərindən üz çevirmiş, cazibədar bəzəklərinə maraq/əlaqə

göstərməmişlər idi. Bu səbəblə onlardan danışılarkən xüsusi olaraq

'salehlər' xüsusiyyəti istifadə edilmişdir. Bütün peyğəmbərlər saleh və xeyirxah

olmalarına baxmayaraq bunları digərləriylə müqayisə etdiyimiz zaman bu

xüsusiyyətin onlara daha çox yaraşdığı dərhal fərq edilər."

"Üçüncü qrup; İsmayıl, ələsə', Yunus və Lutdur. Bu peyğəmbərlərin

adları ən sonunda zikr edilir, çünki özlərini fərqli edən bir

xüsusiyyətləri yoxdur. Məsələn, birinci qrupa girən peyğəmbərlər kimi

dünyəvi səltənət və suverenliyə sahib deyildirlər. Kənar yandan ikinci

qrupdakı peyğəmbərlər kimi irəli ölçülərdə dünyadan və cazibədar bəzəklərindən

yüz/üz də çevirməmişlər idi." (Xülasəylə el-Menardan alınan götürmə

sona çatdı.)

Razi təfsirində də buna yaxın bir qiymətləndirmə gözə dəyməkdədir.

Bu qədəri var ki, el-Menardakı qiymətləndirmə Razinin etdiyi dəyər-

386 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lendirmeye görə nisbətən daha məqsədəuyğundur. əl-Menar müəllifinə və

Raziyə birdən verəcəyimiz cavab budur: Üçüncü qrupdakı peyğəmbərlərin,

özlərini digərlərindən ayıracaq bir xüsusiyyətlərinin olmadığı üçün

bir yerdə zikr edildikləri doğru deyil. Çünki uca Allah İsmayılı (ə.s)

qurban edilmək kimi ağır bir imtahandan keçirmişdi. O, uca Allahın

özünü təbii/tabe tutduğu bu imtahana qarşı böyük bir səbir nümunəs(n)i göstərmişdi.

Uca Allah onun bu rəftarına belə işarə edir: "Ona halım

bir uşaq müjdələdik. Uşaq onun yanında qaçma çağına çatınca,

İbrahim ona: 'Balam, dedi, mən yuxuda görürəm ki mən səni kəsirəm;

düşün bax nə dərsin/deyərsən?' Uşaq: 'Atacığım, sənə əmr ediləni

et, En-şaallah məni səbr edənlərdən tapacaqsan.' dedi... Həqiqətən bu,

açıq-aşkar bir imtahan idi. Və fidyə olaraq ona böyük bir qurbanlıq verdik.

Sonra gələnlər arasında ona yaxşı bir ün buraxdıq." (Saffat, 101-108)

Bunlar, uca Allahın İsmayıla xas etdiyi övünç verən üstün üstünlüklərdir.

Açıq-aşkar bir imtahandır ki, onu bu xüsusiyyətiylə diqqətə çarpan etmişdir. Necə ki

uca Allah qurban təqdim etməyi, ümumi bir itaət forması olaraq həcc ibadətinin

təməl tətbiqlərindən biri etmişdir. Bununla insanlar İsmayılın

çəkdiyi ağrıları və Allah tərəfindən sınanışını xatırlayarlar. Bu,

eyni zamanda onun üçün geridə qalanlar arasında yaxşı bir ündür. Qaldı

ki, hörmətəlayiq atası ilə birlikdə Kəbənin istehsalına iştirak etməsi,

tək başına üstün bir üstünlük olaraq kifayətdir.

Kənar yandan uca Allah Yunus Peyğəmbəri (ə.s) daha əvvəl heç bir

peyğəmbəri keçirmədiyi ağır bir imtahandan keçirmişdir. Yunus Peyğəmbər

böyük bir balıq tərəfindən sağ olduğu halda udulmuşdur. O

bu qaranlıqlar içində, "Səndən başqa ilah yoxdur, səni nöqsan sifətlərdən

tənzih edərəm, mən zalımlardan oldum." deyə səslənmişdi.

Luta gəlincə, onun Allah tərəfindən imtahandan keçirildiyi, Qur-anda

izah edilər. Başlanğıcda İbrahim Peyğəmbərlə birlikdə (hər ikisinə salam

olsun) böyük çətinliklərə məruz qalmışdı. Deyərkən onunla birlikdə soydaşlarını

və torpaqlarını tərk etmişlər idi. Sonra Allah onu Sodom xalqına

və ətraf bölgələrin xalqına peyğəmbər olaraq göndərmişdi. Bura

daha əvvəl dünyada heç bir birlikdə bənzəri görülməmiş bir çirkin

həyasızlığın, iyrənc bir fahişəliyin yuvası idi. Nəhayət bu iyrənc həyasızlıqlarından

ötəri bütününü əhatə edən qorxunc bir əzab təpələrinə en

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 387

miş və Lutun evi xaric bütün evlər, hətta Lutun arvadı belə yerin dibinə

keçirilmişdi.

ələsəyə gəlincə, Quranda onunla əlaqədar bir şərh iştirak etməz. Bəzi

rəvayətlərdə onun İlyas Peyğəmbərin qəyyumu olduğu ifadə edilir. Onun

də Məryəm oğulu İsa kimi soydaşlarına ölüləri diriltmə, doğuşdan kor və

alacalını yaxşılaşdırma kimi möcüzələr göstərdiyi, uca Allahın onun soydaşlarını

qıtlıqla və böyük bir fəlakətlə sınadığı ifadə edilir.

O halda, ayələrdə adları keçən peyğəmbərləri, xüsusiyyətlərini əsas götürərək

təsnif edərkən bunu söyləmək daha yerində olar: Altı peyğəmbərin

iştirak etdiyi ilk qrupun ortaq xüsusiyyətləri risalətlə birlikdə hökmdarlıq

və liderlik xüsusiyyətlərinə sahib olmalarıdır. İkinci qrupda yer/yeyər

alan/sahə dörd peyğəmbərin ortaq xüsusiyyətləri isə, dünyadan əl ətək çəkmələri,

dünyanın cazibədar bəzəklərinə kompliment deməmələridir. Üçüncü qrupda

iştirak edən dörd peyğəmbərin ortaq xüsusiyyətləri isə, uca Allahın onlara

fərqli xüsusiyyətlər verməklə birlikdə böyük imtahanlardan keçirməsidir. Bu

peyğəmbərlərin hər biri özünü digərlərindən ayıran bir xüsusiyyətiylə

təmayüz etmişdir. Bununla birlikdə Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı

bilər.

Bu vaxt əl-Menar müəllifinin Musa və Harunun, Eyyub və Yusufa,

bunların da Davud və Süleymana üstün qılınışlarını şərh etmə əsasında

söylədikləri, ayrıca "salah" anlayışını züht və lütfkarlıq mənasına

al/götürməsi heç bir dayağı olmayan yaraşdırmalardır.