Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

144) Dəvədən də iki, maldan da iki... balalarımı haram etdi?

Bundan əvvəlki ifadədən hərəkətlə bu ifadənin də mənasını rahatlıqla

qavrayırıq. Bəzilərinə görə, dörd yerdə keçən cütlərdən məqsəd, heyvanlardan

yabanı və evcil cütlərdir.

Yoxsa Allahın sizə belə vəsiyyət etdiyinə şahidmi oldunuz?

Ayənin axışından anladığımız qədəriylə, bu, bir yarısı hazf edilmiş ikili

bir izahatın o biri yarısıdır. Bu səbəbdən bucaqlımı belədir: Bunu

akletme, dinləmə kimi fikri üsullarlamı nəzərdə tutdunuz, yoxsa

Allahın bunları haram etdiyinə şahid olub ONunla bunu danışdınız

də sonra belə bir iddiadamı ol/tapıldınız?

Məlumatsızca insanları sapdırmaq üçün Allaha qarşı yalan uydurandan daha

zalım kim ola bilər?!..

Əvvəlki ifadəyə bağlı bir detal xüsusiyyətindədir; onların o suala cavab

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 577

verə bilməyəcəkləri üçün belə bir üslub istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən ifadənin

mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "Sizdən daha zalım kim

ola bilər!" Bu baxımdan, "Allaha qarşı yalan uyduran..." ifadəsində, kinayə

yoluyla ayəyə həmsöhbət olan müşriklərdən danışılmaqdadır. Bu ifadə,

eyni zamanda müşriklərə dönük əvəzliyin yerinə qoyulmuşdur.

Bununla, mənfiləyici sualdan aydın olan hökmün səbəbinə toxunulmaq

istənmişdir. O halda təqdiri açılam belədir: Sizdən daha zalım

kimsə yoxdur. Çünki siz Allaha qarşı yalan uydurdunuz, bununla da

insanları məlumatsızca sapdırmağı hədəflədiniz. Siz bu şəkildə zülm etdiyinizə

görə hidayətə çata bilməzsiniz. Çünki Allah zalımlar birliyini

doğru yola çatdırmaz.

145) Də ki: "Mənə vəhy olunanda, leş və ya axıdılmış qan... xaricində, yeyən

kimsə üçün haram edilmiş bir şey tapa bilmirəm."

Ayənin mənas(n)ı şərh tələb etməyəcək qədər açıqdır. Maidə Surəsinin

3. və Bəqərə Surəsinin 173. ayələri də bənzəri ifadələr ehtiva etməkdədir.

Bu səbəbdən mövzunun daha yaxşı başa düşülməsi üçün bu ayələrə

müraciət etmək faydalı ola bilər.

146) Yəhudilərə bütün dırnaqlı heyvanları haram etdik...

Ayədə keçən "zufur", "ezfar"ın müfredidir və barmaqların uclarında

çıxan sümük, yəni dırnaq mənasını verər. "əl-Hevaya" isə, bağırsaqlar

deməkdir. Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə belə deyilir: "Hevaya sözcüyü,

cümlə içindəki yeri etibarilə merfu və 'zuhur=sırtlar'a matuf ola bilər.

Bu vəziyyətdə belə bir açılam etmiş olarıq: 'Ya da bağırsaqların

daşıdığı...' Bu sözcüyün cümlə içindəki yeri etibarilə mansup olması

də olabiləcəkdir. Bu vəziyyətdə 'mütləq ma hamelet=taşıdığı xaric' ifadəsindəki

'ma' ədatına matuf olar. 'Ev mehteleta bi-azmin=kemiğe

qarışan' ifadəsindəki 'ma' ədatı da əvvəlki 'ma' ədatına ətf edilmişdir."

(Mecma'ul-Beyan'dan alınan götürmə sona çatdı.) Bu iki qiymətləndirmədən

ilki gerçəyə daha yaxındır.

Mecma'ul-Beyan'ın müəllifi davamla bunları söyləyir: "'Onları... belə

cəzalandırdıq.' ifadəsinin orijinalında iştirak edən "zalike" sözcüyü, cümlə

içindəki yeri etibarilə mansup, yəni 'onları cəzalandırdıq...' ifadəsinin

ikinci mefulü ola bilər. Belə olunca da cümlə bu şəkildə açıqlığa

qovuşur: 'Onları zülmləri üzündən belə cəzalandırdıq.' Amma

578 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

'zalike' sözcüyünün mübteda olaraq merfu qılınması doğru deyil.

Çünki o zaman [xəbərdə (yükləmdə) mübteda (mübtəda) ilə əlaqəsini

quracaq bir əvəzlik olmadığından] cümlənin təqdiri bucaqlımı belə olmaq

vəziyyətində qalar: 'Zalike cezeynahum=Bu, onları onunla cəzalandırdığımızdır.'

Eynilə, 'Zeydin darabtu=Zeyd, döydüm', yəni 'Zeydin

darab-tuhu=Zeyd, döydüm onu' demək kimi. Belə bir istifadə isə,

ancaq şeirdən qaynaqlanan qalıb/qəlib zəruriliyindən ötəri caiz ola bilər."

(Mec-ma'ul-Beyan'dan alınan götürmə sona çatdı.)

Ayə, bu məzmunda bir açığı bağlamağı və bir qarışıqlığı aradan qaldırmağı

məqsədələr kimidir. Bu vəsiləylə Allahın İsrailoğullarına ruzi olaraq verdiyi

bəzi şeyləri onlara haram etməsinin, zülmlərinin bir cəzası olduğunu

vurğulayır. Bu isə, söz mövzusu şeylərin ilk təbiətləri etibarilə

halal olmalarıyla ziddiyyət təşkil etməz. Necə ki bir ayədə buna bu şəkildə işarə

edilmişdir: "Tövrat endirilmədən əvvəl, İsrailin (Hz. Yaqubun) özünə

haram etdiyindən başqa, İsrailoğullarına bütün yeməklər halal idi."

(Al/götürü İmran, 93) Bir başqa ayədə də buna bu şəkildə işarə edilmişdir:

"Yəhudilərin etdikləri zülmdən və çox Allah yolundan üz çevirmələrindən

ötəri özlərinə (əvvəldən) halal qılınan təmiz şeyləri

qadağan etdik." (Nisa, 160)

147) Əgər səni yalanlarlarsa, de ki: "Rəbbiniz geniş rəhmət sahibidir..."

Ayənin mənas(n)ı, əlavə bir şərhi tələb etməyəcək qədər açıqdır. Uca Allah

burada Peyğəmbərinə (s. a. a), özünü yalanlamaları vəziyyətində

onları geri çevrilməsi mümkün olmayan ilahi əzabla xəbərdar etməsini,

təhdid etməsini əmr edir. Amma onları pessimizmə və ümidsizliyə itələyəcək

bir üslubla deyil, bir parça ümid verən, qurtuluş üçün aralıq/dekabr qapı

buraxan bir ifadə tərziylə. Buna görə sözə başlarkən prioritet bu ifadəyə

verilir: "Rəbbiniz geniş rəhmət sahibidir."

148) (Allaha) ortaq qaçanlar deyəcəklər ki: "Allah istəsəydi, nə biz, nə

də atalarımız ortaq qaçmazdıq; heç bir şeyi də haram etməzdik..."

Ayə, müşriklərin bu sözlərlə etdiklərini müdafiə etməyə cəhd etdiklərini

ifadə edir. Ardından onların belə söyləməklə cahil olduqlarını ortaya

qoyduqlarını vurğulayır; yalnız zənn və təxminlərə görə hərəkət etdiklərini

ifadə edir. Müşriklərin söylədikləri bu söz, əslində bir gerçəyi

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 579

ifadə etməkdə və Quranın bir çox ayəsində buna yaxın ifadələr yer/yeyər

al/götürməkdədir. Lakin bu sözün, müşriklərin vardıqları nəticə kimi bir mənfiliyə

istiqamətli olduğu heç bir şəkildə deyilə bilməz.

Onlar bu gerçəyi söyləyərkən, şirk qaçmalarının, Allahın özlərinə

ruzi olaraq verdiyi bəzi şeyləri haram etmələrinin Allahın təsdiqiylə

reallaşdığını, bu səbəbdən bu barədə özləri baxımından bir qorxunun

söz mövzusu olmadığını söyləməyə çalışırlar. Müdafiə etmələri xülasəylə

belədir: Əgər Allah, üzərində olduğumuz şirkdən və haram

etmədən başqa bir şey istəsəydi, bizi şiryi və haram etməyi tərk etməyə

məcbur edərdi. Bunu diləmədiyinə görə, şiryimizə və haram etməmizə

icazəsi vardır deməkdir. O halda bu şiryin və haram etmənin

bir qorxusu yoxdur.

Amma söykən/dözdükləri bu dəlil, belə bir nəticə verməz. Tam tərsinə bu

nəticəs(n)i verər: Allah, belə bir davranışı onlardan istəməməklə onları

zərurət vəziyyətiylə qarşı-qarşıya buraxmamış, onları buna məcbur

etməmişdir. Bu səbəbdən onlar şirk qaçıb qaçmamaq, bəzi halalları haram

edib etməmək barəsində sərbəstdirlər. Buna görə Allah onları

özünə iman etməyə və fərziyyələrə görə hərəkət etməkdən qaçınmağa

çağıra bilər. Bu səbəblə susdurucu üstün dəlil hər vaxt Allahındır,

onların əlində bu barədə hər hansı bir dəlil yoxdur, yalnız

zənnə və təxminə görə hərəkət edirlər.

149) Da ki: "O halda üstün dəlil, ancaq Allahındır. Çünki əgər Allah diləsəydi,

əlbəttə hamınızı doğru yola çatdırardı."

Ayədə keçən birinci "fa=o halda" ədatı, cümlənin məzmununun daha əvvəlki

"Allah istəsəydi... ortaq qaçmazdıq." ifadəsindən çıxarılan bir

nəticə olduğunu göstərməyə istiqamətlidir. İkinci "fa=çünkü" isə, səbəbləndirmə

məqsədlidir. Bu səbəbdən bu ayədə, qarşı tərəfin ortaya qoyduğu

dəlilin gərəyi açıqlandıqdan sonra, onun əleyhinə çevrilməsi məqsəd qoyulmuş

kimidir.

Bu baxımdan ayədən belə bir məna əldə edirik: Çünki, dəlilin

nəticəsini qarışdırmış ol/tapılırsınız. Bunun səbəbi də cahil olmanız,

zənnə görə hərəkət etməniz, ilahi məlumatlar barəsində təxmin

icra etmənizdir. Sizin ortaya qoyduğunuz bu dəlil, əslində Allahın sizi

şiryi rədd etməyə və Allaha böhtan atmaqdan imtina etməyə ça-

580 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ğırması qarşısında sizin heç bir dəlilinizin olmadığını göstərməkdədir.

Tam tərsinə dəlil Allahındır və o da sizin əleyhinizədir. Çünki

O, diləsə hamınızı doğru yola çatdırar, sizi iman etməyə məcbur edər, sizi şiryi

və əsassız haram etmələri tərk etmək məcburiyyətində buraxardı. Sizi

buna məcbur etmədiyinə və sizi sərbəst iradənizlə baş-başa buraxdığına

görə, O, sizi şiryi tərk etməyə və əsassız haramlar qoymaqdan

imtina etməyə dəvət etmə haqqına malikdir.

Digər bir ifadəylə: Sizin ortaya qoyduğunuz dəlil, əsl dəlilin sizin

əleyhinizə olmaq üzrə Allaha aid olduğunu göstərməkdədir. Çünki

O diləsəydi, sizi iman etmək məcburiyyətində buraxar və bütününüzü hidayətə

çatdırardı. Amma O belə etmədi; tam tərsinə sizi sərbəst buraxdı. Bu

baxımdan sizi dəvət etdiyi şeyə dəvət əməsi, son dərəcə normaldır.

Bundan əvvəl iştirak edən bir qrup ayədə uca Allah bu şərhi etmişdi:

Allah, qullarını iman etməyə məcbur etməz, yaratma iradəsiylə, varoluşsal

diləməsiylə onlardan belə bir şey diləməz. Bu səbəbdən onlar,

varoluşsal diləmənin təsiriylə iman etmək məcburiyyətində deyildirlər. Tam

tərsinə, bunun əksinə hərəkət etmələrinə icazə vermişdir. İcazə deyərkən,

insanların dilədikləri kimi hərəkət etmələrinin önündəki yaratma maneələrin

qaldırılmasını nəzərdə tuturuq. Bu deməkdir ki, qullar sərbəst seçki

haqqına və bir hərəkəti etmə və etməmə gücünə sahibdirlər. Amma yaratılışsal

(yaratma) olaraq insanlara tanınan bu sərbəstlik, qanuni (teşrii)

olaraq məsələn şiryin tərk edilməsinin əmr edilməsiylə ziddiyyət təşkil etməz. Tam

tərsinə, qanuni əmr və qadağanın təməli də, bu yaratılışsal sərbəstlik faktıdır.

150) Də ki: "Haydı, ... şahidlik edəcək şahidlərinizi gətirin..."

Ayədə keçən "helümme" hərəkət addır və "gətirin" mənasını verər. Bu hərəkət

baxımından tək, ikil və çoxluq fərqi yoxdur. Ayədə keçən şahidlikdən

məqsəd, məlumata söykənən olaraq işin əslinin elə olduğuna şahidlik etməkdir.

Ayədəki "haza=şu" əvəzliyiylə, onlar tərəfindən haram qılınan

şeylərə işarə edilir. Xitab, həmsöhbətlərin çarəsizliklərini ortaya qoyar

xüsusiyyətdədir. Uca Allah Peyğəmbərə (s. a. a), onlara bu şəkildə xitab

etməsini əmr etməklə onların Allahın bunları haram etdiyini iddia

etmək surətiylə Allaha böhtan atdıqlarının ortaya çıxarılmasını a

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 581

maçlıyor. O halda, ifadəni belə bir qadağanın olmadığına istiqamətli bir

kinayə olaraq qəbul edə bilərik.

"Əgər şahidlik etsələr, sən onlarla birlikdə şahidlik etmə." ifadəsi,

məqsədi bir az daha irəli aparır və belə əmr edir: İçlərində buna

şahidlik edəcək kimsə olmadığı kimi, belə bir haram etmə də yoxdur.

Hətta əgər onlar belə bir haram etmənin olduğuna şahidlik etsələr,

sən onlarla birlikdə şahidlikdə ol/tapılma. Çünki belə bir haram

etmə, söz mövzusu deyil. Onların şahidliklərinə də etibar edilməz.

Çünki onlar, heva və həvəslərinin arxasından gedən bir birlikdir.

"Ayələrimizi yalanlayanların... keyiflerne uyğun gəlmə." ifadəsi, "Əgər şahidlik

etsələr, sən onlarla birlikdə şahidlik etmə." ifadəsinə istiqamətli şərh

məqsədli bir atifdir. Yəni, belə bir vəziyyətdə onların şahidlikləri

heva və həvəslərə uyğun gəlmə olduğu kimi, sənin şahidliyin də heva və həvəslərə

uyğun gəlmə mənasını verər. Necə gəlməz ki?! Halbuki onlar Allahın

açıq-aşkar ayələrini yalanladılar, axirətə iman etməzlər, ONun yaratdığı

kimi varlıqları büt əldə edərək ONA bərabər tuturlar. Bu mövzudakı şərhlərin

tam, dəlillərin qəti olmasına baxmayaraq belə bir davranışa

ancaq heva və həvəslərinin arxasından qaçanlar cürət edə bilər.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə, "Ortaqları üçün ayrılan Allaha çatmır..."

ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bütlərinə ayırdıqları

pay Allah üçün ayırdıqları paya qarışdığında, dərhal geri al/götürərdilər; amma

Allah üçün ayırdıqları pay bütlərinə ayırdıqları paya qarışsa idi, geri

al/götürməzdilər və 'Allah daha zəngindir.' deyərdilər. Su, Allah üçün ayırdıqları

payı bütləri üçün ayırdıqları paya qarışdırsaydı, suyun önünü kəsməzdilər;

amma bütlərin payını Allahın payına qarışdırsaydı, dərhal axıntını

kəsərdilər və 'Allah daha zəngindir.' deyərdilər. Bu rəvayət, İbni Abbas

və Katadedən köçürülmüşdür. Bizim İmamlarımızdan da (hamısına salam

olsun) rəvayət edilmişdir." [c. 4, s. 370]

Tefsir'ul-Kummi'de, "Bunun kimi, ortaqları, müşriklərdən bir çoxuna

uşaqlarını öldürməyi bəzəkli göstərdi." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:

"Yəni müşriklərin əvvəlki qurşaqları, uşaqları öldürmə ənənəsini

582 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

bəzəkli və cazibədar bir ənənə olaraq sonrakı qurşaqlara buraxdılar." [c. 1,

s. 217]

Yenə eyni əsərdə, "...dedilər ki: Bunlar, toxunulmaz heyvanlar və əkinlərdir."

ayəsinin şərhi çərçivəsində, [ayədə keçən "əl-hicr"

sözünün mənasıyla əlaqədar olaraq,] "əl-Hicr; qadağan edilmiş, haram qılınmış

deməkdir." deyilir. [c. 1, s. 218]

Eyni əsərdə, "...bağçaları... yaradan da Odur." ifadəsi haqqında, "Burada

nəzərdə tutulan bağlardır." deyilir. [c. 1, s. 218]

Eyni əsərdə, "və hasat günü haqqını verin; lakin israf etməyin; çünki

O, israf edənləri sevməz." ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: Bizə

Əhməd b. Məhəmməd izah etdi, ona Əli b. Hakim izah etmiş, o da

Eban b. Osmandan duy/eşitmiş, o da Şuayb el-Akerkufidən belə dediyini

rəvayət etmişdir: İmam Cəfər Sadiğə (ə.s), "və hasat günü haqqını

verin." ayəsini soruşdum, buyurdu ki: "(Buğda və arpa kimi) başaqlı

məhsulların haqqı bir dəstə, yığılan xurmanın haqqı da bir ovucdur."

Bunun üzərinə soruşdum: "Adamın bunları evinə qoyduqdan

sonra verməsi doğru olarmı?" Buyurdu ki: "Xeyr, bunları evinə

aparmadan verməsi, adamın comərdliyi üçün daha uyğun bir davranışdır."

[c. 1, s. 218]

Eyni əsərdə Əhməd b. İdrisdən, o da el-Berkidən, o da Sad b.

Sa'd'dan belə rəvayət edər: "İmam Razılığa (ə.s), "Adam hasat edərkən

yoxsullar orada ol/tapılmırsa, nə etsin?" Buyurdu ki: "Bu vəziyyətdə

adamın bir məsuliyyəti yoxdur." [c. 1, s. 218]

el-Kafidə, Əli b. İbrahimdən, o İbni Əbi Umeyrdən, o Müaviyə b.

Haccacdan belə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini

duy/eşitdim: "Əkində iki haqq vardır; biri alınar, biri də verilər." Dedim

ki: "Alınan hansıdır, verilən hansıdır?" Buyurdu ki: "Alınan haqq;

onda bir və onda birin yarısıdır. Verilən isə, uca Allahın bu ayədə işarə

etdiyidir: 'və hasat günü haqqını verin.' Yəni hasat etdiyin məhsuldan

hasadı bitirənə qədər yoxsullara bir miqdar verərsən." Ravi deyər

ki: "Sanaram İmam bunu demək istədi: Hasadı bitirənə qədər gələn

yoxsullara zaman zaman bir dəstə verərsən." [c. 3, s. 564, h: 1]

Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Nəsrdən, o da İmam

Razılıqdan (ə.s) belə rəvayət edər: İmama, "və hasat günü haqqını

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 583

verin; lakin israf etməyin." ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: "Atam

deyirdi ki: 'Adamın hasat və yığma zamanı iki ovucunu birdən doldurub

verməsi israfdır.' Atam bir gün xidmətçilərindən birinin iki ovucunu

birdən dolduraraq sədəqə verdiyini gördü, ona belə səsləndi:

Bir əlinlə və bir ovucunu dolduraraq ver, başaqlardan da bir dəstə

ver." [c. 3, s. 566, h: 6]

Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Musadifdən belə rəvayət

edər: "İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) aid bir ərazidə onunla birlikdə

ol/tapılırdım. O sırada ərazidə əkin biçilirdi. Bu sırada bir dilənçi

gəldi, bir şeylər istədi. Ona, 'Allah versin.' dedim. Bunun üzərinə

İmam (ə.s) buyurdu ki: Yavaş ol! Bunu söyləməyə haqqın yox.

Ancaq üç adama verdikdən sonra, verib verməməkdə sərbəstsiniz."

[c. 3, s. 566, h: 5]

Eyni əsərdə, müəllif öz riayət zənciriylə İbni Əbi Umeyrdən, o da

Hişam b. Müsennadan belə rəvayət edər: Bir adam, İmam Sadiqdən

(ə.s), "və hasat günü haqqını verin; lakin israf etməyin; çünki O, israf

edənləri sevməz." ayəsini soruşdu. Buyurdu ki: "Ənsardan filan oğulu filanın

(İmam adını da verdi) bir əkini vardı. Məhsulu yığınca bütününü

sədəqə olaraq verərdi, özü və uşaqları ortada qalardılar. Uca Allah

belə davranmağı israf anlayışının içində qiymətləndirdi."

Mən deyərəm ki: İmamın məqsədi, ayəs(n)i adamın etdiyinə uyğunlaşdırmaqdır,

ayənin bu hadisə üzərinə endiyini ifadə etmək deyil. Böyük bir ehtimalla

rəvayətdə işarə edilən Ənsarı, Sabit b. Kays b. Şemmasdır. Çünki

Taberi və başqaları İbni Curayhdan belə rəvayət etmişlər: "Bu ayə

Sabit b. Kays b. Şimas haqqında enmişdir. Sabit, özünə aid bir

xurma ağacının xurmalarını yığırdı. Dedi ki: 'Bu gün mənə kim gəlirsə

ona xurma verəcəyəm.' Gələn hər kəsə xurma yedirdi, axşam

olunca özünə xurma qalmadığını gördü. Bunun üzərinə uca

Allah, 'İsraf etməyin; çünki O, israf edənləri sevməz.' ayəsini endirdi. "1

Lakin daha əvvəl də söylədiyimiz kimi ayə Məkkə enişlidir və ancaq

uyğunlaşdırma şəklində Sabitin davranışını əhatə edə bilər.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, İmam Sadiqdən (ə.s), bu ayələ əlaqədar olaraq belə

1- [Təfsiri Taberi, c. 7-8, s. 45, Misir çapı.]

584 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rəvayət edilir: "Yanına gələn Müsəlmanlara ver; əgər Müsəlmanlardan

gələn olmazsa və yalnız bir müşrik gəlirsə, ona da ver." [c. 1,

s. 377, h: 100]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətlər, İmam Misdən, İmam Cəfər

Sadiqdən və İmam Razılıqdan (salam üzərlərinə olsun) çox köçürülmüşdür.

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə, İbni Münzir, Nehhas, Ebu'ş-Şeyh və

İbni Mürdeveyhin Əbu Səid el-Hudridən, onun da Rəsulullahdan

(s. a. a), "və hasat günü haqqını verin." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

etdikləri yazılar: "Yerə düşən başaqları verin." [c. 3, s. 49]

Yenə eyni əsərdə, Səid b. Mənsur, İbni Əbi Şeybe, İbni Münzir, İbni

Əbi Xatəm, Nehhas və Beyhakinin -Sünenində- İbni Abbasdan, "və

hasat günü haqqını verin." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət etdikləri

yazılar: "Bu ayənin hökmünü onda bir və onda birin yarısı ilə əlaqədar

hökmü ehtiva edən ayə neshetmiştir, qüvvədən qaldırmışdır." [c. 3, s. 49]

Mən deyərəm ki: Bu ayə ilə zəkat hökmünü ehtiva edən ayə arasındakı əlaqə

nəsh xüsusiyyətli bir əlaqə deyil. Çünki zəkat xarici sədəqənin

fərz olduğunu da söyləsək, müstəhəb olduğunu da söyləsək arada

birinin neshedilmesini tələb edən ziddiyyət, üst-üstə düşmə söz mövzusu deyil.

Yenə eyni əsərdə, Əbu Ubeyd, İbni Əbi Şeybe, ABŞ b. Humeyd və İbni

Münzirin Dahhakdan belə rəvayət etdikləri yazılar: "Zəkat verməyi

nəzərdə tutan ayə, Quranda sədəqə ilə əlaqədar olaraq iştirak edən bütün

hökmləri neshetmiştir." [c. 3, s. 49]

Mən deyərəm ki: Bundan əvvəlki rəvayət haqqında söylədiklərimiz, bu rəvayət

üçün də etibarlıdır.

Yenə eyni əsərdə Əbu Şeybe, ABŞ b. Humeyd, İbni Münzir və Ebu'şŞeyh'in

Meymun b. Mehran və Yezid b. Esammdan belə ri-vayet

etdikləri yazılar: "Mədinəlilər xurmalarını yığdıqları zaman, xurma

salxımlarını gətirib məscidin tavanına asardılar. Dilənçilər gəlir

əsalarını vuraraq yerə düşən xurmaları al/götürərdilər. İşdə bu davranış,

'və hasat günü haqqını verin...' ayəsinin praktikdəki əks olunmasıdır."

[c. 3, s. 49]

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................................ 585

Tefsir'ul-Kummi'de, "Səkkiz cüt heyvanı (yaratdı); Qoyundan iki, keçidən

iki..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Burada uca Allahın bir

başqa ayədə halal etdiyi heyvanlara işarə edilir: 'Sizin üçün heyvanlardan

səkkiz cüt endirdi.' [Zumər, 6] Sonra bu ayəs(n)i bu şəkildə açıqlamışdır:

'Səkkiz cüt heyvanı (yaratdı); qoyundan iki, keçidən iki... dəvədən

də iki, maldan da iki.' Rəsulullah (s. a. a), 'qoyundan iki' ifadəsiylə

əlaqədar olaraq buyurdu ki: Bu heyvanların yabanısı və evcilləri nəzərdə tutulmuşdur.

'keçidən iki' ifadəsiylə evcil keçi ilə vəhşi dağ keçisi nəzərdə tutulmuşdur.

'maldan da iki' ifadəsiylə, evcil mallar ilə yabanı dağ malları

nəzərdə tutulmuşdur. 'dəvədən də iki' ifadəsiylə də, Baha idi [Ərəblər,

Xorasansa dəvələrinə 'Baha idi' deyərdilər] və Urab [Xorasansa dəvələrinin irqindən

olmayan dəvələrə də 'Urab' deyərdilər] dəvələri nəzərdə tutulmuşdur.

İşdə Allah bunları halal etmişdir." [c. 1, s. 219]

Mən deyərəm ki: əl-Kafi, 1 əl-İhtisas2 və Tefsir'ul-Ayyaşi'de3 Davud ər-Rıkki

və Safvan əl-Cemmal kanalıyla bunu dəstəkləyən mahiyyətdə bir hədis

İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilər. Geridə, "Səkkiz cüt heyvanı (yaratdı);

qoyundan iki..." ifadəsində keçən "cüt" sözünün, "Sizin üçün

heyvanlardan səkkiz cüt endirdi." [Zumər, 6] ayəsində keçən "cüt" sözüylə

eynimi, ayrımı mənas(n)ı ifadə etdiyi xüsusu qalır. Bununla

əlaqədar şərhlərə İnşaallah irəlidə yer verəcəyik.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Harizdən, o da İmam Cəfərdən (ə.s) belə rəvayət

edər: İmama cırıcı quşlar və vəhşi heyvanların ətlərinin məğlub olub məğlub olmayacağı

soruşuldu. Hətta kirpi, yarasa, eşşək, qatır və atın məğlub olub

məğlub olmayacağı da soruşuldu. Buyurdu ki: "Allahın kitabında haram etdiklərindən

başqa haram yoxdur. Rəsulullah (s. a. a) Hayber Döyüşündə

eşşəklərin ətlərinin məğlub et/yeyilməsini qadağan etmişdir. Amma Rəsulullah,

eşşəklərin yük daşımında istifadə edilmələri səbəbindən ətlərinin məğlub et/yeyilməsi

surətiylə soylarının istehlak edilməməsi üçün ətlərini qadağan etmişdir, yoxsa

eşşəyin əti haram deyil." Bunu dedikdən sonra İmam, bu ayəs(n)i oxudu:

"Də ki: Mənə vəhy olunanda, leş və ya axıdılmış qan yaxud do-

--------------------

1- [c. 4, s. 462, h: 17]

2- [s. 54]

3- [c. 1, s. 381, h: 116-117]

586 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

banan əti -ki pisliyin özüdür- ya da günah işlənərək Allahdan başqası

adına boğazlanılmış bir heyvan xaricində, yeyən kimsə üçün haram

edilmiş bir şey bulamıyo-rum." [c. 1, s. 382, h: 118]

Mən deyərəm ki: Bu hədisin mənasını dəstəkləyən başqa rəvayətlər də

İmam Misdən və İmam Sadiqdən (üzərlərinə salam olsun) köçürülmüşdür.

Bu rəvayətlərin bəzisində belə deyilir: "Allahın, kitabında haram

etdiklərindən başqası haram deyil. Ancaq Ərəblər bəzi heyvanların

ətlərini yeməzdilər, biz (Ehlibeyt) də bəzi ətləri yemirik."

Kənar yandan bir çox heyvanın edinin məğlub et/yeyilməsini qadağan edən bir çox rəvayət

vardır. Bunlar arasında dişləriylə parçalayan vəhşi heyvanlar və

pəncələriylə tutub parçalayan cırıcı quşlar da iştirak etməkdədir. Ehlisünnet

rəvayətlərində də məsələ bu şəkildə ələ alınmaqdadır. Mövzu

fiqh elmini maraqlandırdığı üçün daha geniş məlumat əldə etmək məqsədiylə

fiqh qaynaqlarına müraciət edilə bilər.

Əgər Quranda haram qılınan şeylərin xaricində haram qılınan şeylər

varsa, bunlar Peyğəmbərimizin (s. a. a) onlardan iyrəndiyi üçün haram

etdiyi şeylərdir və Allah da Peyğəmbərin bu səlahiyyətini təsdiqləmişdir.

Necə ki ulu Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Ki onlar yanlarındakı

Tövrat və İncildə yazılı tapdıqları o elçiyə, o ümmi peyğəmbərə uyğunlaşdırar.

O elçi, onlara yaxşılığı əmr edər, onları pislikdən məhrum edər; onlara

gözəl şeyləri halal, çirkin şeyləri haram edər..." (Ə'RAF, 157)

Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə, "Yəhudilərə bütün dırnaqlı heyvanları

haram etdik..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "İsrailoğullarının

kralları yoxsulların quşların ətini və iç yağını yemələrini qadağan etmişlər idi.

Bunun üzərinə uca Allah, onların yoxsullara etdikləri zülmün

cəzası olaraq bunları onlara haram etdi. Bu rəvayəti, Əli b. İbrahim də

təfsirində köçürmüşdür." [c. 4, s. 379]

Şey Tusi əl-Emali adlı əsərində, öz rəvayət zənciriylə, Mes'ade b.

Ziyaddan belə rəvayət edər: İmam Cəfər b. Məhəmmədin (ə.s), "O

halda üstün dəlil, ancaq Allahındır." ayəsiylə əlaqədar olaraq soruşulan bir

suala belə cavab verdiyini duy/eşitdim: "Allah qiyamət günü quluna

belə soruşar: 'Ey qulum, bilir muydun?' Əgər qul, 'Bəli.' cavabını versə,

ona belə deyər: 'Bildiklərinlə əməl etsəydin ya?' Əgər qul, 'Bilmirdim.'

dərsə/desə, bu səfər ona belə deyər: 'O zaman əməl etmək i

Ən'am Surəsi / 136-150 ........................................................................ 587

çin öyrənsəydin ya?' Beləcə Allah, qulu cavab verə bilməz vəziyyətdə buraxar.

İşdə üstün dəlilin Allahın olmasının mənas(n)ı budur."

Mən deyərəm ki: Burada, ayənin məzmununun, nümunələrindən biri ilə izah edilməsi

söz mövzusudur.

588 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7