Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

160) Kim yaxşılıq gətirsə, ona onun on bərk/qatı vardır; kim də pislik gətirsə,

yalnız onun tayıyla cəzalandırılar və onlar haqsızlığa uğradılmazlar.

Ayə, vermək istədiyi mesaj baxımından əskik bir xüsus buraxmır.

Burada uca Allahın qullarına istiqamətli bir yaxşılığına işarə edilir.

Allah qullarına, işlədikləri yaxşılıqlara on bərk/qatı yaxşılıqla cavab verəcəyini

bildirir. Pisliyi də yalnız özü qədər bir pisliklə

cəzalandıracağını ifadə edir. Yəni yaxşılığa on misli, pisliyə də bir

misli qarşılıq vardır. Əməllərin qarşılıqlarının verilməsində əskiklik

söz mövzusu deyil. Yaxşılığın qarşılığında qısmağa, pisliyin qarşılığında

də artırmağa müraciət edilməz. Bunun yanında yaxşılığının qarşılığını

çoxuyla/çox verməsi mümkündür. Necə ki bu ayədə buna işarə etməkdədir:

"Mallarını Allah yolunda infak edənlərin nümunəs(n)i, yeddi başaq

bitirən, hər başağında yüz/üz dənə olan bir dənənin nümunəs(n)i kimidir.

Allah dilədiyinə qat qat artırar." (Bəqərə, 261) Eyni şəkildə pisliyin

qarşılığını bağışlaması, qarşılıq olaraq nəzərdə tutulan o bir cəzanı da

verməməsi mümkündür.

Lakin ayənin əvvəlki ayələrlə elin idili olması, onların axışının bir parçası

halında davam etməsi, bir başqa mənas(n)ı daha gündəmə gətirməkdədir.

Sanki əvvəlki ayələr qrupunun axışı içində haqq üzrə birləşib ittifaq

etmə və onda ayrılığa düşmə xüsusları üzərində dayanıldıqdan

sonra belə deyilir: Bu iki yaxşı və pis xasiyyətin hər birinə layiq olduğu qarşılıq

verilər. Bu mövzuda heç bir haqsızlığa meydan verilməz. Çünki qarşılıq,

işlənən əməlin tayı olmalıdır. Bir yaxşılıq edənə, işlədiyi yaxşılıq

qədər yaxşılıqla cavab verilər. Buna əlavə olaraq artıqdan da mükafat verilər.

Bir pislik işləyənə də, -ki bu pislikdən məqsəd, ayədə qadağan oldu-

618 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ğuna işarə edilən dində ixtilafa düşmədiyər- yalnız işlədiyi pisliyin

bənzəri bir pisliklə cavab verilər. Belə bir kimsənin gözəl bir qarşılıq

gözləməsinin içinə girməməsi lazımdır. Beləcə aşağıdakı ayədən

çıxarsansayan mənanın bir bənzəri çıxır qarşımıza: "Pisliyin cəzası,

yenə onun kimi bir pislikdir." (Şura, 40) Yəni, əsl izah edilmək istənən,

pisliyin qarşılığının onun kimi bir pislik olduğu və kimsənin buna

rəğbət etməyəcəyidir. Yoxsa məqsəd, cəzanın təkliyini və dözməyini

izah etmək deyil.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Zürare, Hamran və Məhəmməd b. Müslim İmam

Mis və İmam Cəfər Sadiqdən (Allahın salamı üzərlərinə olsun),

"Rəbbinin bəzi ayələri gəldiyi gün, daha əvvəl iman etməmiş... kimsəyə,

artıq imanı bir fayda verməz." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

edərlər: "Bu ayələrdən nəzərdə tutulan, günəşin qərbdən doğulması,

dabbenin ortaya çıxması və bir tüstünün meydana çıxmasıdır. Bəzi kəslər

pis işlər işləməkdə israr edərlər və imanın gərəyini yerinə yetirməzlər.

Sonra bu möcüzələr və əlamətlər meydana çıxdığında imanı özünə bir

fayda verməz." [c. 1, s. 384, h: 128]

Mən deyərəm ki: "Bəzi kəslər pis işlər işləməkdə israr edərlər..." ifadəsi,

"ya da imanında bir xeyr qazanmamış olan..." cümləsinin şərhi

mahiyyətindədir. Bunu daha əvvəlki şərhlərimizdən çıxarırıq.

Ayrıca aşağıdakı rəvayət də bunu dəstəklər mahiyyətdədir.

Eyni əsərdə Əbu Basar, İmam Mis və İmam Sadiqdən birindən (üzərlərinə

salam olsun), "ya da imanında bir xeyr qazanmamış olan..."

ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Günahkar möminlə imanı

arasına çox günah işləməsi, buna qarşılıq az yaxşılıq etməsi girər, beləcə

imanında bir xeyr qazanmamış olar." [c. 1, s. 385, h: 130]

Tefsir'ul-Kummi'de deyilir ki: Mənə atam izah etdi, o da Safvandan,

o da İbni Tilsimindən duy/eşitmiş: İmam Mis (ə.s), "Rəbbinin bəzi ayələri

gəldiyi gün..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq buyurdu ki: "Günəş qərbdən

şərqincə, o gün iman edən heç kimə imanı fayda verməz."

---------------

[c. 1, s. 221-222]

Ən'am Surəsi / 158-160 ........................................................................................ 619

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə ifadə edildiyinə görə, Əhməd, ABŞ b.

Humeyd -Müsnedinde-, Tirmizi, Əbu Yala, İbni Əbi Xatəm, Ebu'ş-Şeyh

və İbni Mürdeveyh, Əbu Səid el-Hudridən, o da Peyğəmbərimizin

(s. a. a), "Rəbbinin bəzi ayələri gəldiyi gün..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə

buyurduğunu rəvayət edər: "Burada nəzərdə tutulan, günəşin qərbdən

doğulmasıdır." [c. 3, s. 57]

Mən deyərəm ki: Görüldüyü qədəriylə bu və əvvəlindəki rəvayətlərdə

ümumi bir ifadənin obyektiv qarşılıqlarından birinə uyğunlaşdırılması söz mövzusudur.

Lakin bu rəvayətlərin, ayənin təfsiri mahiyyətində deyilmiş

olmaları da olabiləcəkdir. Hər vəziyyətdə burada, uca Allahın hışmının

və əzabının diqqətə çarpanlaşdığı bir gün nəzərdə tutulur. Bu qorxunc hışmı

və qəzəbi görən insanlar, iman etmək məcburiyyətində qalacaqlar. Amma bu

imanın özlərinə bir faydası olmayacaq. Günəşin qərbdən doğulacağına

bağlı bir çox hədis, Şiə qaynaqlarda Ehlibeyt İmamlarından;

Sünni qaynaqlarda da Əbu Səid əl-Hudri, İbni Məsud, Əbu Hureyre,

Abdullah b. Ömər, Huzeyfe, Ebuzer, Abdullah b. Abbas, Abdullah b.

Əbi Evfa, Safvan b. Assal, Ənəs, Əbdürrəhman b. Avf, Müaviyə, Əbu Umamə

və Aişə kimi səhabələrdən rəvayət edilmişdir. Ancaq Sünni qaynaqlarda

iştirak edən bu rəvayətlərin məzmunları arasında ağla sığmaz ixtilafların

də ol/tapıldığını vurğulayaq.

Müasir elmi nəzəriyyələr yer üzünün indiki hərəkət tərzinin dəyişməsini

tamamilə olumsuzlamamaktadır. Buna görə, şərqdən başlayan

hərəkət tərsinə dönə bilər ya da qütblər yer/yeyər dəyişdirə bilərlər; şimal

qütbünün cənuba, cənub qütbünün də şimala, mərhələli olaraq

və ya bütünsel bir atmosfer hadisəs(n)i nəticəs(n)i birdən birə gəlməsi mümkündür.

Ancaq bütün bunlar, ayədə keçən ifadənin simvolik bir məna

daşıdığı, bununla gerçəklərə bağlı ilahi sirlərdən bəzilərinə işarə

edildiyi ehtimalını göz ardı etdiyimizdə söz mövzusu olan şeylərdir.

Rəvayətlərdə bu əlamətlərdən bəzisi bu şəkildə sıralanar: Dabbe-t'ularzın

çıxması, bir tüstünün göyü örtməsi, Ye'cuc və Me'cuc'un ortaya

çıxması... Bütün bunlar, Quranda zikr edilən faktlardır. Bunun

yanında başqa əlamətlər də sayılmışdır: Mehdinin (ə.s) zühuru,

Məryəm oğulu İsanın (ə.s) enişi, Dəccalın ortaya çıxışı vs. Bunlar, axır

zamanda ortaya çıxacağı deyilən faktlar olmaqla birlikdə,

620 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

tövbə qapısının bağlanmasını gündəmə gətirən hadisələr olma xüsusiyyətləri

diqqətə çarpan deyil.

əl-Burhan adlı əsərdə, el-Berkidən, o da öz rəvayət zənciriylə Abdullah

b. Selman el-Amiridən, o da İmam Cəfərdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "Yer üzü dayandıqca, orada halal və haramı bilən və insanları Allahın

yoluna çağıran Allahın bir hücceti (dəlili) ol/tapılacaq. Qiyamətdən

qırx gün əvvəlinə qədər yer üzü hüccetsiz qalmayacaq.

Hüccet qaldırıldığı zaman tövbə qapısı bağlanar, hüccetin qaldırıldığı

günə qədər iman etməmiş olan kimsənin o gün iman etməsi fayda

verməz. Bu vəziyyətə düşənlər, Allahın yaratdığı varlıqların ən/en pisləridir.

Qiyamət onların başına qopar." [c. 1, s. 564, h: 5]

Mən deyərəm ki: Əbu Cəfər Məhəmməd b. Cərir et/ət-Taberi, "Məhruma-kibi

Fatimə" adlı əsərində, bu hədisi başqa bir rəvayət zənciriylə İmam Cəfərdən

(ə.s) rəvayət etmişdir.

Tefsir'ul-Kummi'de, müəllif atasından, o Nazrdan, o Halebidən, o

Yüksək b. Huneysdən, o da İmam Cəfərdən (ə.s), "Dinlərini parça

parça edib, qrup qrup olanlar..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğunu

nəql edər: "Allaha and içərəm ki, bu xalq da (İslam ümmətinin

ümumisi) dinini parça parça etmiş var." [c. 1, s. 222]

Mən deyərəm ki: Yəni müxtəlif məzhəblərə bölünmüşlər. Daha əvvəl İslam

ümmətinin yetmiş üç təriqətə bölünəcəyini ifadə edən bir hadisə yer/yeyər

vermişdik.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Əbu Basardan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s)

Hz. Əlinin (ə.s) bu ayəs(n)i, "fareku dinehum..." şəklində oxuduğunu rəvayət

edər. [Buna görə, "Dinlərindən ayrılıb, qrup qrup olanlar..." şəklində

bir məna qarşımıza çıxar.] [c. 1, s. 385, h: 131]

Mən deyərəm ki: et-Dürr'ül-Mensur kimi qaynaqlarda ifadə edildiyinə görə,

bəzi Sünni qaynaqlar da belə bir qiraəti Hz. Əlidən (ə.s) rəvayət

etmişlər.

əl-Burhan adlı əsərdə el-Berkidən, o atasından, o Nazrdan, o Yəhya

el-Halebidən, o Tilsimindən, o da Züraredən belə rəvayət edər:

"Mən yanında oturduğum bir sırada İmam Cəfərə (ə.s), 'Kim yaxşılıq

gətirsə, ona onun on bərk/qatı vardır.' ayəsinin Ehlibeyt İmamlarının və

Ən'am Surəsi / 158-160 ........................................................................................ 621

layetinden xəbəri olmayanları əhatə edib əhatə etmədiyi soruşuldu. İmam

buyurdu ki: 'Bu ayə, xüsusilə möminləri (Ehlibeytin vəlayətinə inananları)

əhatə edər.' Dedim ki: 'Allah sənə yaxşılıq versin. Sizcə oruc tutub,

namaz qılan, haramlardan çəkinən, gözəl bir təqva nümunəs(n)i sərgiləyən,

lakin Ehlibeyti tanımadığı kimi Nəsibilər (Ehlibeytə düşmən olan

bir qrup) kimi sizə düşmənlik də bəsləməyən insanların vəziyyəti

nə olacaq?' İmam, 'Allah belə insanları rəhmətiylə cənnətinə qoyacaq...'

buyurdu." [c. 1, s. 565, h: 4]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət göstərir ki, axirətdə əldə ediləcək əcr

kəslərin bacarığıyla əlaqəlidir. Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir çox rəvayət,

həm Şiə, həm də Ehlisünnet qaynaqlarında iştirak etməkdədir.

Kənar yandan, "Kim yaxşılıq gətirsə, ona onun on bərk/qatı vardır." ifadəsinin

mənasıyla əlaqədar bir çox rəvayət köçürülmüşdür. Bunları həm Şiə üləması,

həm də Ehlisünnet üləması köçürmüş və bu ayənin təfsiri

məzmununda material olaraq istifadə etmişlər. Ancaq bu rəvayətlərin

böyük qisimi, oruc və namaz kimi [ayədə haqqında danışılan yaxşılığın] obyektiv

karşılıkların[ın] diqqətə çarpanlaşdırılması ətrafında inkişaf etməkdədirlər. Bu

yüzdən söz mövzusu rəvayətləri burada bir-bir ələ alıb irdələməyi

uyğun hesab etmədik.

Ayələrin Tərcüməs(n)i

161- De ki: "Rəbbim məni dümdüz bir yola çatdırdı; insanların xeyirinə

olan hər şeyi bünyəsində saxlayan bir dinə, Allahı birleyen (hanif)

İbrahimin dininə. O, (Allaha) ortaq qaçanlardan deyildi."

162- De ki: "Mənim namazım, ibadətim, həyatım və ölümüm hamı/həmişə aləmlərin

rəbbi Allah üçündür."

163- "ONun ortağı yoxdur. Mənə bu əmr olundu və mən Müsəlmanların

ilkiyəm."

164- De ki: "Allah hər şeyin rəbbi ikən, ONdan başqa rəbmi axtarım?

Hər kəs ancaq öz qazandığını yüklənər. Heç bir günahkar, bir başqasının

cinayət/günahını yüklənməz. Sonra çevrilin Rəbbinizədir. O, haqqında

ayrılığa düşdüyünüz şeyləri sizə xəbər verəcək."

165- Sizi yer üzünün xəlifələri edən və sizə verdiyi (ni-metler) barəsində

sizi sınamaq üçün kiminizi kiminizdən də-recelerle üstün edən Odur. Şübhəsiz

Rəbbin, cəzalandırması tez olandır və həqiqətən O, bağışlayandır,

mərhəmət edəndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrlə Ən'am Surəsi sona çatır. Bu ayələr eyni zamanda,

Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu surə məzmununda təqdim etdiyi çağırışı da yekunlaşdırar

xüsusiyyətdədir. Bunun yanında Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) təqdim etdiyi

dəvəti, şəxsən praktik həyatına əks etdirdiyi də vurğulanır. Ayrıca, bu

ayələrdə şirk əsaslı inanc sisteminin təməllərini yıxacaq konkret dəlillərdən

ibarət olan/yaranan bir xülasə təqdim edilir.

161) Də ki: "Rəbbim məni dümdüz bir yola çatdırdı..."

Ayədə keçən "kıyem" sözcüyü, "kıyam" sözcüyünün qısaldılmış şəklidir.

Dinin bu şəkildə xarakterizə edilməsinin səbəbi, qulların məsləhətlərini

ən yaxşı şəkildə təmin edir olmasıdır. Bəzilərinə görə, bu söz,

"bir işin rəhbərliyini boynuna götürən" mənasında bir sifətdir.

Uca Allah Peyğəmbərinə (s. a. a), insanları özünə qulluq təqdim etməyə

dəvət etdiyi Rəbbinin onu ilahi yol göstəriciliyi ilə dümdüz bir yola,

açıq-aşkar bir xəttə çatdırdığını xəbər verməsini əmr edir. Bu yol, tamaşaçıları

üzərində qəti bir idarəyə malikdir. Onları məqsədlərindən

uzaqlaşdırmaz, içində ixtilaf olmaz. Bu yol, -insan fitrətinə söykən/dözdüyü

üçün- insanların dünyəvi və ührəvi məsləhətlərini ən gözəl şəkildə güdən

bir dindir. İbrahimin şirk sapmasından uzaq, tövhidi tarazlığa

meylli hanif dini yəni. İbrahim müşriklərdən deyildi. Bu surənin kimi

ayələrinin təfsiri çərçivəsində bu anlayışlarla əlaqədar şərhlərdə

ol/tapılmışdıq.

162-163) Də ki: "Mənim namazım, ibadətim, həyatım və ölümüm hamı/həmişə

aləmlərin rəbbi Allah üçündür... və mən Müsəlmanların ilkiyəm..."

Ayədə keçən "nüsük" sözcüyü, mütləq mənada "ibadət" deməkdir.

Amma daha çox Allaha qurban kəsmək və ya kəsilən qurban mənasında

istifadə edilər.

Uca Allah ikinci olaraq Peyğəmbərinə (s. a. a), Allahın özünü çatdırdığı

gerçəklər istiqamətində əməl etdiyini, onlara görə davrandığını,

İçindəkilər. .....................................................................................583

özünün də bunları pratize etməklə öhdəçilikli olduğunu xəbər verməsini

əmr edir. Bu, Peyğəmbərin həmsöhbətlər nezdində günahlandırılmaqdan

daha uzaq və qəbul edilməyə daha yaxın olmasını təmin edər.

Çünki doğruluğun bir əlaməti insanın başqasından istədiyi şeyləri

etməsi, sözü ilə hərəkətinin bir-birinə uyğun olmasıdır.

Bu səbəbdən uca Allah ona belə əmr edir: Də ki: Mən namazımı və

ümumiyyətlə ibadətimi -namazdan xüsusi olaraq danışılması, uca Allahın

namaza göstərdiyi diqqəti göstərən bir işarədir- əməlləri, xüsusiyyətləri,

hərəkətləri və tərkləriylə həyatımı, bir şəkildə həyatla əlaqəsi olan

faktlarıyla ölümümü, -necə ki, "Necə yaşasanız elə ölərsiniz."

buyurmuşdur- bu saydıqlarımın bütününü aləmlərin rəbbi olan Allah üçün

etdim. Mən həyatımın və ölümümün hər istiqamətiylə Allahın

quluyam, yalnız ONA tapınaram. Mən üzümü ONA çevirdim. Bir şeyi

yalnız ONun üçün edər, yalnız ONun üçün tərk edərəm. Həyatımda

yalnız ONun üçün yaşayaram, yalnız ONun üçün ölərəm. Çünki O, aləmlərin

Rəbbidir. O, hər şeyin sahibidir, hər şeyin idarəçisidir.

İşdə mən, belə bir qulluq təqdim etməklə əmr olundum. Mən, Allaha təslim

olanların (Müsəlmanların) ilkiyəm. ONun hər baxımdan və hər istiqamətiylə

əmr etdiyi qulluğu əskiksiz yerinə yetirərəm.

Bundan da aydın olur ki, "Mənim namazım, ibadətim, həyatım və ölümüm...

Allah üçündür." ifadəsi, sırf Allaha istiqamətli qulluğu (ixlası) xaricə

vurma məqsədinə istiqamətlidir. Ya da ibadət, həyat və ölüm ilə əlaqədar

mövzularda sırf Allaha istiqamətli qulluğu (ixlası) ortaya qoymağa istiqamətlidir.

İbadət və etiqadda, ölümün və həyatın sahibinin Allah olduğunu

vurğulamaq surətiylə ixlası xəbər verməyə istiqamətli deyil. Bu söylədiyimizin

dəlili, "Mənə bu əmr olundu." ifadəsidir. Bu ifadədən aydın olan,

Peyğəmbərimizin bu sayılan xüsusların bütününü eyni mənada

sırf Allaha istiqamətli etməklə əmr olunduğudur. Yoxsa ilk ikisini ixlas

və təslimiyyət məzmununda sırf Allaha istiqamətli etmək, son ikisini də etiqad

məzmununda Allahın əlində olduğuna inanmaq kimi bir vəziyyət

söz mövzusu deyil. Belə bir məna çıxarmaq məcbur etmə olar.

"Və mən Müsəlmanların ilkiyəm." ifadəsi, Peyğəmbərimizin (s. a. a) İslamiyyət

(təslimiyyət) dərəcəsi və rütbəsi etibarilə insanların ilki olduğunu

göstərir. Çünki zamansal baxımdan ondan əvvəl başqa Müslü-

584 ..................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

manlar vardı. Necə ki uca Allah Hz. Nuhla əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur:

"Mənə Müsəlmanlardan olmam əmr olundu." (Yunus, 72) Hz.

İbrahimlə əlaqədar olaraq da belə buyurmuşdur: "Aləmlərin Rəbbinə təslim

oldum." (Bəqərə, 131) Yenə İbrahim və İsmayıl Peyğəmbərlə əlaqədar

olaraq belə buyurmuşdur: "Rəbbimiz, bizi sənə təslim olanlar et."

(Bəqərə, 128) Lut Peyğəmbərlə əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur: "Orada

bir ev xaricində Müsəlmanlardan kimsə tapmadıq." (Zariyat, 36)

Səba' Kraliçası ilə əlaqədar olaraq da belə buyurmuşdur: "Bizə daha əvvəl

məlumat verilmiş idi və biz təslim olmuşduq..." (Nəml, 42) Əgər kraliçanın

qəsdi Allaha təslim olmaq isə. Yenə Səba' Kraliçasından belə bəhs edilmişdir:

"Süleymanla birlikdə aləmlərin Rəbbi Allaha təslim oldum."

(Nəml, 44)

Quranda başqa heç kimlə əlaqədar olaraq "Müsəlmanların ilki" kimi bir

xüsusiyyət istifadə edilməmişdir. Yalnız təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə,

Peyğəmbərimizdən qövmünə bunu bildirməsi istənmişdir. Bir də

Zumər Surəsində belə bir ifadə iştirak etməkdədir: "Də ki: Mənə dini

tək Allaha xalis edərək, ONA qulluq etməm əmr edildi və mənə

Müsəlmanların ilki olmam əmr edildi." (Zumər, 11-12)

Bəzilərinə görə isə: "Müsəlmanların ilki deyərkən, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) İslam ümməti baxımından ilk Müsəlman olması nəzərdə tutulmuşdur.

Çünki Müsəlmanların ilki, İbrahim Peyğəmbərdir və ondan sonra gələnlər

İslam baxımından ona təbii/tabedirlər." Ancaq bu şərhin söykən/dözdüyü

məhdudlaşdırmağı sübut etmək mümkün deyil. Ayrıca, İbrahimin

Müsəlmanların ilki olması tezisini də, yuxarıda dəlil olaraq

təqdim etdiyimiz ayələr olumsuzlamaktadır.

Kənar yandan İbrahim və İsmayıl Peyğəmbərlə əlaqədar olan, "Nəsilimizdən

də sənə təslim olan bir ümmət çıxar." (Bəqərə, 128) və "Atanız İbrahimin

dini... O sizə Müsəlmanlar adını verdi." (Həcc, 78) ayələrində də,

yuxarıdakı iddianı dəstəkləyən hər hansı bir dəlil yoxdur.