Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

(Zumər, 25-26) "İnsanlardan kimi bilmədən, nə bir yol göstərəni,

nə də işıqlandırıcı bir kitabı olmadan, Allah haqqında mübahisə et/müzakirə edər. Allahın

yolundan sapdırmaq üçün boyunu kənara çevirərək mübahisə/müzakirəsini

davam etdirər. Dünyada onun üçün bir rüsvaylıq vardır, qiyamət günü

də ona yanğın əzabını daddıracağıq. İşdə bu, sənin əllərinin edib önə

sürdüyü işlər yüzündəndir. Allah qullara zülm edici deyil." (Həcc, 8-

10)

Bu mövzuda nümunə göstərilə biləcək bir çox ayə vardır.

Görüldüyü kimi, nümunə olaraq göstərdiyimiz ayələrdə həm ictimai,

həm də fərdi zülmlərə işarə edilmişdir. Bu səbəbdən, ayələr, yuxarıdan

bəri etdiyimiz şərhləri doğrular mahiyyətdədir. Heç şübhəsiz

bu mövzuda ən əhatəlisi də, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə yer/yeyər

alan/sahə bu ifadədir: "Şübhə yox ki, zalımlar qurtuluşa çatmazlar."

72 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

22-23) (Xatırla) o günü ki, onların hamısını toplarıq... Sonra... başqa çarələri

qalmaz.

Zərf (yevm=gün), təqdir edilən bir ifadəylə elin idilidir. Bucaqlımı isə belədir:

"Xatırla o günü ki..." Ayədə, xüsusilə "hamısını" şəklində bir ifadəyə

yer verilmiş olması, Allahın elm və qüdrətinin onlardan heç birini

çöldə buraxmadığını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir. Buna görə, uca

Allah, onların hamısını elm və qüdrətiylə əhatə etmişdir; qiyamət günü

tək bir adam çöldə qalmayacaq şəkildə onların hamısını yığacaq,

bir araya gətirəcək.

Bu ifadə, bir baxıma, "Şübhə yox ki, zalımlar qurtuluşa çatmazlar."

cümləsinin şərhi mahiyyətindədir. Sanki başlanğıcda, "Şübhə

yox ki, zalımlar qurtuluşa çatmazlar." deyildiyi üçün biri, "Bu necə olar?"

deyə bir sual soruşmuş və ona bu şəkildə cavab verilmiş kimi:

"Çünki Allah, irəlidə onları yığacaq, Allaha ortaq qaçdıqları şeyləri

onlara soruşacaq. Onlar, ortaq qaçdıqları şeyləri orada tapa bilməyəcəklər,

onları itirmiş olacaqlar. Bu dəfə ortaq qaçmalarını inkar

edəcəklər və bu barədə Allah adına yalan yerə and içəcəklər.

Əgər bu zalımlar, Allaha bəzi ortaqlar qaçma barəsində muradlarına

çatmış olsadılar, qiyamət günü, ortaq qaçdıqları şeylər onların

yanında olardı da yalan danışmaq vəziyyətində qalmazdılar. Orada

onları, iddia etdikləri ortaqlıq və şəfaət mövqesində görərdilər və şəfaətlərinə

də nail olardılar.

"Sonra... başqa çarələri qalmaz." ifadəsinə gəlincə; bəzilərinə görə,

bu ifadənin orijinalında keçən [və tərcümədə "çarə" olaraq çevrilən] "fitnə"

sözcüyü "cavab" mənasında istifadə edilmişdir. Yəni verdikləri cavab,

müşrik olmadıqlarına dair Allah adına and içmək şəklində olmuşdur.

Bəzilərinə görə, ifadənin bir muzaf təqdir edilmək surətiylə açıqlanması

lazımdır və təqdir də budur: "Bütlər fitnəsinə qapılmalarının

(bütlərlə imtahana çəkilmələrinin) aqibəti, ancaq belə demələri oldu..."

Bəzilərinə görə, ayədə keçən "fitnə"dən məqsəd, bəhanədir.

Quş-qusuq, bu qiymətləndirmələrin hər birinin haqlı bir tərəfi vardır.

24) Bax, necə özlərinə qarşı yalan danışdılar və uydurduqları şeylər

özlərindən itib getdi.

Ən'am Surəsi / 21-32 .............................................................................................. 73

Qiyamət günü içində olacaqları vəziyyətə bağlı bir səhnəyə qarşı

bir tanıtlık çağırışını ifadə etməkdədir. Bu çağırışın məqsədi, onların irəlidə

özlərinə qarşı yalan danışacaqlarının, uydurduqları şeyləri itirəcəklərinin

açıqlanmasıdır. Əgər zülmləri onları qurtuluşa çatdıracaq

olsaydı, zülmləriylə axtardıqları xoşbəxtliyi əldə edəcək olsadılar,

aqibətləri, sahib olduqlarını itirmək, özlərinə qarşı yalan danışmaq

olmazdı.

Özlərinə qarşı yalan danışmaları xüsusuna gəlincə; onlar, Allah adına

and içərək müşrik olmadıqlarını söyləyincə, dünyadaykən, Allahın

ortaqları olduğuna bağlı iddialarını yalanlamış oldular. Halbuki

dünyadaykən, bu inanclarında olduqca iddialı idilər, bu barədə hər

müxtəlif açıq dəlildən və ayədən üz çevirərdilər. Tamamilə zülm və inadçılıq

əsaslı bir tutum içində idilər. İşdə bu, özlərini yalanlamaları,

özlərinə qarşı yalan danışmaları deməkdir.

Uydurduqları şeylərin özlərindən itib getməsinə gəlincə; o

gün açıq bir şəkildə ortaya çıxacaq ki, əmr, mülk və qüvvət tamamilə

Allahındır. Allahdan başqasının sahib olduğu tək şey, yalnız

qulluq zillətidir, yoxsulluqdur, möhtaclıqdır; müstəqil olduğu heç bir xüsus

yoxdur. Uca Allah belə buyurmuşdur: "Zülm edənlər, əzabı görəcəkləri

zaman, bütün qüvvətin Allaha aid olduğunu və Allahın həqiqətən

şiddətli əzab edici olduğunu kaş ki bir görsədilər!" (Bəqərə,

165) Digər bir ayədə də belə buyurmuşdur: "Bu gün mülk kimindir? O

tək və kahhar olan Allahın." (Mömin, 16) "O kimsənin kimsəyə kömək

etməyəcəyi gün. O gün buyruq tək Allahındır." (İnfitar, 19)

İnsanlar o gün, ilahlığın tək və ortaqsız Allahın təkəlində olduğunu

açıqca görəcəklər. Bütpərəstlər, bütlərinin və Allaha ortaq qaçdıqları

şeylərin nə özlərinə, nə də başqasına hər hansı bir fayda və ya zərər

toxundurma gücünə sahib olmadıqlarını öz gözləriylə görəcəklər.

Bütləri və saxta ilahlarıyla əlaqədar olaraq irəli sürdükləri rəblik sifəti

və şəfaət səlahiyyəti kimi xüsusların tamamilə Allaha aid olduğunu anlayacaqlar.

Bu kimi sifətlərin Allahdan başqasına aid olduğunu sanmalarında

yanıldıqlarının fərqinə varacaqlar. Beləcə uydurduqları şeylər

özlərindən itib gedəcək.

74 .................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Əgər onlardan kömək istəsələr, elə ümidsiz bir cavab alarlar ki,

bütün gözləmələri boşa çıxar. Necə ki uca Allah, onların bu vəziyyətinə

belə işarə edər: "Ortaq qaçanlar, ortaq qaçdıqları şeyləri gördükləri

zaman, 'Rəbbimiz, işdə səndən başqa yalvarıb tapındığımız ortaqlarımız!'

deyərlər. Onlar da özlərinə, 'Siz tamamilə yalançılarsınız.'

deyə qışqırarlar və o gün Allaha təslim bayrağı çəkərlər. Uydurub

dayandıqları şeylər, beləcə özlərindən itib gedər." (Nəhl, 86-87)

"İşdə Rəbbiniz Allah budur. Mülk ONundur, ONdan başqa yalvardığınız

şeylər isə bir nüvə pərdəsinə belə sahib deyildirlər. Onları çağırsanız,

çağırmanızı eşitməzlər. Eşitsələr belə sizə cavab verə bilməzlər. Qiyamət

günü də, sizin onları Allaha ortaq qaçmanızı tanımazlar." (Fatır,

13-14)

"O gün onları hamı/həmişə bir yerə toplayarıq, sonra ortaq qaçanlara,

'Haydı siz və qaçdığınız ortaqlar yerlərinizə.' deyərik. Artıq aralarını

açmışıq. Qaçdıqları ortaqlar, 'Siz bizə tapınmırdınız.' deməkdədirlər.

'İndi bizimlə sizin aranızda Allahın şahid olması yetər; doğrusu

biz sizin bizə tapınmanızdan tamamilə xəbərsizdik!' İşdə orada hər can,

keçmişdə etdiklərini sınayar. Gerçək sahibləri olan Allaha çevirilərlər

və uydurduqları şeylər, özlərindən itib gedər." (Yunus, 28-

30)

Yuxarıda nümunə olaraq təqdim etdiyimiz ayələr üzərində dayanıb düşündüyümüz

zaman, uydurduqları şeylərin itib getməsinin, ortaq qaçdıqları

şeylərin gerçək mahiyyətlərinin ortaya çıxması, ortaqlıq və şəfaətçilik

xüsusiyyətlərindən məhrum olduqlarının başa düşülməsi mənasında

istifadə edildiyini görərik. Bunu görüncə, müşriklər, dünya həyatında, onlarda

gördükləri bu xüsusiyyətlərin bir ilğımdan başqa bir şey olmadığını

şəxsən müşahidə etmiş olarlar. Uca Allah, onların bu vəziyyətlərini bu

ifadələrlə dilə gətirmişdir: "İnkar edənlərə gəlincə; onların işləri, düz

ərazidəki ilğım kimidir. Susayan onu su sanar, lakin yanına gəlincə

heç bir şey olmadığını anlar və yanında Allahı tapar; Allah onun hesabını

tam görər." (Nur, 39)

Əgər naxış/desən ki: Yuxarıda da işarə edildiyi kimi, qiyamət gününün xüsusiyyətlərini

izah edən Quran ayələri, o gün həqiqətlərin bütün çılpaqlığıyla

ortaya çıxacağını, gizlilik pərdələrinin tamamilə ortadan qalxacağını

və batillə haqqın qarışmışlığının söz mövzusu olmayacağını ifadə etməkdədir.

Bunlar, dünya həyatına xas vəziyyətlərdir. Axirət həyatında

Ən'am Surəsi / 21-32 ................................................................................. 75

belə şeylər söz mövzusu deyil. Necə ki uca Allah bir ayədə belə

buyurmuşdur: "O gün onlar, ortaya çıxarlar; onlardan heç bir şey Allah-

'a gizli qalmaz." (Mömin, 16) O halda, belə bir vəziyyət qarşısında müşriklərin

yalan danışmalarının nə kimi bir faydas(n)ı ola bilər? Əksinə, bütün

çılpaqlığıyla gözlərinin qarşısında olduğu halda necə yalan söyləyə bilərlər?

Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "O gün hər kəs, işlədiyi

hər xeyiri hazır tapar və işlədiyi hər pisliyi də..." (Al/götürü İmran, 30)

Buna qarşılıq deyərəm ki: Qiyamət günü onların yalan danışacaqları

və yalanları üzərinə and içəcəkləri Quranda bir neçə yerdə keçməkdədir.

Buna bu ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik: "Allah onların hamısını

təkrar diriltdiyi gün, dünyada sizə and içdikləri kimi ONA da and

edəcəklər." (Mübarizə, 18) Ancaq onların qiyamət günü yalan danışmaları

və bu yalan üzərinə and içmələri, dünyada yalan danışaraq

bəzi məqsədləri reallaşdırdıqları kimi səhv və fasit bir məqsədə

çatma və haqqı örtbas etmə məqsədinə istiqamətli deyil. Çünki

axirət, işlənən əməllərin qarşılığının verildiyi yerdir, iş və

qazanma yeri deyil.

Nə var ki onlar, təhlükələrdən qorunmaq, bəzi mənfəətləri təmin etmək

üçün yalan yerə and içməyi, yalan xəbərlər verməyi, hiylə və aldatma

yoluna müraciət etməyi bir vərdiş halına gətirdikləri üçün, yalançılıq bir

xarakter olaraq nəfslərinə qazıntınmışdır. Bir xarakter də nəfsdə kök

çərşənbə axşamın tərəfindən, insanı bu xarakterin meyllərini reallaşdırmağa məcbur edər. Məsələn

söyüşbaz bir insan, istəsə də söyməkdən özünü al/götürə bilməz. Böyüklənmə,

başqalarını kiçik hesab etmə və gerçəyə qarşı ağız büzmə

xarakteri ruhunun ayrılmaz bir parçası halına gəlmiş bir insan da,

təvazökar olmağı, gerçəyə boyun əyməyi bacara bilməz. Təhlükə sezdiyi

kimi vəziyyətlərdə munisləşib itaətlilik görünüşünə bürünsə də, təvazökar

bir mövqe sərgiləsə də, bu yalnız görünüşdən ibarətdir və yalnız

dili boyun əydiyini ifadə etməkdədir. İçinə gəlincə; köhnə halını

davam etdirməkdədir, dəyişməmişdir və heç bir zaman da dəyişməyəcək.

İşdə qiyamət günü yalan danışmalarının altında yatan sirr budur. O gün

bütün gizliliklər ortaya çıxar. Yalanla şəkillənmiş bir iç dünya da ancaq

yalan olaraq özünü göstərər. İçində nə gizləyirsə, onu aşkar edər.

Uca Allah bu gerçəyə belə işarə etmişdir: "Allahdan heç bir sözü giz-

76 .................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

leyemezler." (Nisa, 42) Bunun kimi, dünyada tərəflər arasında çəkişmə

olduğu kimi, qiyamət günü də aralarında eyni çəkişmə meydana gəlir.

Uca Allah, Quranın bir çox yerində bu xüsusa işarə etmişdir. Bunun

ən gözəl izahatı isə, bu ayədə ifadəsini tapmaqdadır: "İşdə bu, cəhənnəm

əhlinin mübahisə/müzakirəsi, gerçəkdir." (Sad, 64) Əzab əhlinin vəziyyəti

bu. Bağışlanma və cənnət əhlinə gəlincə; bu dünyada içlərində bəslədikləri

sağlamlıq və aydınlıq, orada da xaricə əks olunar. Uca Allah, buna

bu şəkildə işarə etməkdədir: "Orada nə boş bir söz və nə də günaha

soxan bir söz eşidərlər. Deyilən, tək 'Salam, salamdır." (Nəhayət, 25-

26) Bu şərhlər, mövzunun başa düşülməsi üçün kifayətdir.

25) İçlərindən səni dinləyənlər vardır...

Ayənin orijinalında keçən "ekinneh" sözü "kinn" sözünün çoxluğudur

və bir şeyi gizləyən, örtən şey (örtük) mənasını verər. "Vakr" isə,

ağır eşitmə deməkdir. "Esatir" sözü də "ustureh" sözünün çoxluğudur.

el-Müberreddən nəql edildiyinə görə, bu sözün mənas(n)ı, yalan

və aldatmadıyar. Elə aydın olur ki, bu sözün əsli, yazı, ağac

və ya insandan ibarət olan/yaranan saf və silsilə/serial demək olan "sətir"dir. Ancaq daha

sonra, toplanan, təşkil edilən və tərtib edilən yalan xəbərlər silsilə/serialı mənasında

istifadə edilməsi yayılmışdır.

Ayənin axışı, "Onlar, 'Bu köhnələrin nağıllarından başqa bir şey deyil.'

deyərlər." şəklində bir ifadənin istifadə edilməsini tələb edir. Lakin

"onlar" əvəzliyi yerinə "inkar edənlər" ifadəsinin istifadə edilməsi, onların

bu sataşmalarının səbəbinin küfr olduğunu vurğulama məqsədinə

istiqamətlidir.

26) Onlar, həm (insanları) ondan məhrum edərlər, həm də özləri ondan

uzaq dayanarlar. Beləcə tək özlərini həlak edirlər, amma fərqində deyildirlər.

İnsanların ona təbii/tabe olmasına mane olurlar, özləri də ondan uzaq

dayanırlar. "Beləcə tək özlərini həlak edirlər" ifadəsindəki

həsir, tərsdən hasrın bir nümunəsini meydana gətirməkdədir. Çünki onlar, insanların

təbii/tabe olmasına mane olmaqla və özləri də uzaq dayanmaqla ilahi

dəvəti yox edəcəklərini düşünürdülər. Amma Allah, nurunu qətiliklə

tamamlayacaq. O halda, fərqinə varmadan həlak olacaq olanlar,

onların özləri olacaq.

Ən'am Surəsi / 21-32 .......................................................... 77

27-28) Onların, atəşin başında dayandırıldıqlarında "Kaş ki..." dediklərini

bir görsənsə! Xeyr, daha əvvəl gizləməkdə olduqları, onlara göründü. Geri

çevirilsələr, yenə məhrum edildikləri şeylərə dönəcəklər. Çünki onlar, yalançıdırlar.

Onların inkarçılıqlarının, küfrdə israrçı bir tutum içində olmalarının

və Allahın ayələrindən üz çevirmələrinin aqibəti açıqlanır.

"Kaş ki (dünyaya) geri çevirilsək də Rəbbimizin ayələrini yalanlamasaq..."

"La-nukezzibe=yalanlamasak" və "nekune=olsak" şəklində

(nasb ilə) oxunuşu əsas alınaraq; bu, onların dünyaya yenidən dönüb

möminlərin yolunu izləməyə, beləcə qiyamət gününün əzabından

xilas olmağa istiqamətli bir xahişini ifadə edər. Bu sözləri, Allaha

ortaq qaçdıqlarını inkar etmələrinə və bu barədə yalan yerə and

etmələrinə bənzəyir. Bu, psixoloji xarakterlərinin qiyamət günü xaricə

əks olunmasından başqa bir şey deyil. Çünki onlar, çata bilməyəcəkləri

xeyrlər və qaçırdıqları mənfəətlər barəsində boş xahişlərdə ol/tapılmağı

vərdiş halına gətirmişlər. Xüsusilə də, pis seçimlərindən

və səhv seçkilərindən ötəri qaçırdıqları mənfəətlər barəsində

boş xahişlərdə ol/tapılmaları daha çox olar. Bir neçə ayə sonra, qiyamət

günüylə əlaqədar olaraq səhlənkar və əhəmiyyətli hesab etməz bir tutum içində

olmalarından ötəri ah vah etmələri də, bunun bənzəri bir vəziyyətdir.

Qaldı ki xahiş, reallaşması çətin olan şeylərlə əlaqədar olaraq səhih

olduğu kimi, reallaşması mümkün olmayan muhal şeylərlə əlaqədar olaraq

də səhihdir. Keçən günlərin geri dönməsini xahiş etmək kimi.

Şair belə deyər: