Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Kim bu dərhal keçən dünyanı istəyirsə, orada ona, dilədiyimiz

kimsəyə istədiyimiz qədər dərhal tez verərik; amma cəhənnəmi

də onun üçün yaratmışıq; qınanmış və qovulmuş olaraq oraya girər.

Kim də axirəti istər və inanaraq ona yaraşar şəkildə işlə/çalışsa, belələrinin

işlərinin qarşılığı verilər. Hamısına, onlara da, bunlara

də Rəbbinin hədiyyəsindən verərik. Rəbbinin hədiyyəs(n)i məhrum edilməz." (İsra,

18-20) Yəni, heç kim Allahın hədiyyəsinin qullarına çatmasına maneə

ola bilməz. Uca Allah, hər nəfsə, layiq olduğu hədiyyəsini çatdırar. Xeyr diləyənə

xeyr, şər diləyənə də şər çatdırar. Şər çatdırması, xeyirin çatmasına

mane olmasıyla olar. Əgər uca Allah, yaxşı və pis olan bütün

qullarının öz azad istəkləriylə xeyiri diləmələrini, iman və təqvaya

düşkün olmalarını diləsəydi, bu, universal nizamın etibarsızlığını və

səbəblər nizamının pozulmasını tələb edərdi.

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədən dərhal sonra yerə alan/sahə "Ancaq eşidənlər,

çağırışa razılıq edərlər..." ayəs(n)i də, bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir.

Ki biz, bir az sonra bunun da mənasını açıqlayacağıq.

36) Ancaq eşidənlər, çağırışa razılıq edərlər. Ölülərə gəlincə; Allah onları

dirildəcək, sonra ONA çeviriləcəklər.

Bu ayə, bir baxıma, "Əgər onların üz çevirməsi sənə ağır gəldisə..."

ayəsinin şərhi xüsusiyyətindədir. Çünki əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi mesaj

xülasəylə belə idi: "Sən onları, bu üz çevirmələrindən saxlaya bilməzsən,

onları imana sövq edəcək bir möcüzə də göstərə bilməzsən." Bu ayədə

isə, onların ölü hökmündə olduqlarına işarə edilir. Nə şüurları var,

nə də eşidə biləcək vəziyyətdələr. Bu səbəbdən, dini dəvətin mənasını eşidib

qəbul edə bilməzlər, Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) çağırışına razılıq edə bilməzlər.

İnsan deyə görünən bu skeletlər, əslində iki hissəyə ayrılmaqdadırlar:

Bir qisimi, dirilərdən, bu səbəbdən eşidənlərdən meydana gəlməkdədir. Bir çağırışa

də, ancaq eşidənlər razılıq edə bilərlər. Digər bir qisimi də, ölülər-

234 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

deyil, bu səbəbdən eşitməyənlərdən meydana gəlməkdədir. Bunlar, dirilər görünüşündə

olsalar da, gerçəkdə ölüdürlər və eşitməməkdədirlər. Eşitmələri

üçün Allahın onları diriltməsi lazımdır. Və Allah yaxında onları

dirildəcək. İşdə o zaman, dünyadaykən eşidə bilmədiklərini eşidəcəklər.

Necə ki uca Allah, bu xüsusu belə köçürməkdədir: "Rəblərinin hüzurunda

utancdan başlarını önə əymiş, 'Rəbbimiz, gördük, eşitdik; bizi

geri çevir, yaxşı iş edək; artıq qəti olaraq inandıq.' deməkdə olan

günahkarları bir görsənsə!" (Səcdə, 12)

Bu səbəbdən ifadə, kinayəli bir izahatı ehtiva etməkdə və eşidənlərdən

məqsəd, möminlər; ölülərdən məqsəd də, ilahi çağırışa razılıq etməkdən

üz çevirən müşriklər və bənzəri qruplardır. Uca Allah, Quranın

bir çox yerində möminləri dirilər və eşidənlər olaraq xarakterizə etmişdir.

Buna qarşılıq kafirləri də ölülər və karlar olaraq xarakterizə etmişdir:

"Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və özünə insanlar arasında gedə biləcəyi

bir işıq verdiyimiz kimsə, qaranlıqlar içində qalıb/qəlib ondan

heç çıxa bilməyən kimsə kimi olarmı?" (Ən'am, 122)

Digər bir ayədə də belə buyurulmuşdur: "Sən, ölülərə eşitdirə bilməzsən.

Arxalarını dönmüş qaçmaqda olan karlara da çağırışı işittiremezsin.

Yenə sən, korları içinə düşdükləri pozğunluqlarından çıxarıb yola gətirə bilməzsən.

Sən, ancaq ayələrimizə inananlara eşitdirə bilərsən. İşdə onlar

Müsəlman olarlar." (Nəml, 81) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə

göstərmək mümkündür.

Daha əvvəl kitabımızın bir yerində, təfsir alimlərinin əksəriyyətinin,

kinayə və təşbeh əsaslı mənalar yüklədikləri bu xüsusiyyətlərin gerçək

mənadan payı olan bir başqa mənas(n)ı olduğunu da ifadə etmişdik.

Oraya baxıla bilər.

Ayrıca, bu ayə göstərir ki, uca Allah, dünyada möminlərin anlamasını

və eşitmələrini təmin etdiyi kimi, axirətdə də haqqın kafirlər və

müşriklər tərəfindən başa düşülməsini və çağırışın eşidilməsini təmin edəcək.

Buna görə, insan, istər mömin olsun, istən kafir olsun, ər və ya

keç haqqı anlayacaq.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Ən'am Surəsi / 74-83 .............................................................................. 235

Tefsir'ul-Kummi'de belə deyilir: Əbul-Carud İmam Misdən (ə.s)

belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) Həris b. Komandir b. Nevfel b.

Abdumenafın Müsəlman olmasını çox istəyirdi. Onu İslama dəvət

etdi və Müsəlman olması üçün çox məşğul oldu. Amma bədbəxtliyi ağırlıq təşkil etdi

və Müsəlman olmadı. Bu vəziyyət Peyğəmbərə ağır gəldi. Bunun üzərinə

uca Allah, 'Əgər onların üz çevirməsi sənə ağır gəldisə, o zaman

yerdə bir tunel...' ayəsini endirdi. Burada, yerə doğru bir tunel

açması nəzərdə tutulur." [c. 1, s. 197]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət zəif və mürsəl olmasının yanında, surənin

bir dəfədə nazil olduğuna bağlı çox saydakı rəvayətlərlə də üst-üstə düşməməkdədir.

Bununla birlikdə, rəvayəti, hadisənin ayənin enişindən əvvəl

reallaşması və ayənin enişiylə birlikdə, əvvəldən reallaşan bu hadisəyə

işarə edilməsi, yəni uyğunlaşdırma üsuluna müraciət edilməsi şəklində

şərh etmək də mümkündür.

236 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

37- Dedilər ki: "Ona Rəbbindən bir möcüzə endirilməli deyil idimi?"

Də ki: "Şübhəsiz Allah, bir möcüzə endirməyə qadirdir; lakin onların

çoxu bilməz."

38- Yer üzündə hərəkət edən heç bir heyvan və iki qanadıyla uçan

heç bir quş yoxdur ki, (onlar da) sizin kimi bir ümmət olmasınlar. Biz,

kitabda heç bir şeyi əskik buraxmamışıq. Sonra (onlar), Rəblərinin

hüzurunda bir araya gətiriləcəklər.

39- Ayələrimizi yalanlayanlar, qaranlıqlar içində qalmış kar və dilsizlərdir.

Allah kimi diləsə, onu sapdırar və kimi diləsə, onu doğru yola

qoyar.

40- De ki: "Düşündünüzmü heç? Əgər Allahın əzabı sizə gəlsə, ya da

qiyamət saatı sizə gəlsə, Allahdan başqasınamı yalvararsınız? Doğru

şifahi/sözlüsənsənik (söyləyin baxaq)."

41- "Xeyr, tək ONA yalvararsınız. O da diləsə, özünə yalvararaq

qaldırılmasını istədiyiniz bəlanı qaldırar və siz ortaq qaçdığınız şeyləri

unudarsınız."

42- Səndən əvvəlki bəzi ümmətlərə də elçilər göndərdik. Sonra, yalvarsınlar

deyə onları darlıq və çətinlik ilə tutub cəzalandırdıq.

43- Heç olmazsa, onlara əzabımız gəldiyi zaman yalvarsadılar! Lakin

ürəkləri bərki/qatılaşdı və şeytan, etməkdə olduqlarını onlara bəzəkli göstərdi.

44- Özlərinə edilən xəbərdarlıqları unudunca, hər şeyin qapılarını onlara

açdıq. Nəhayət özlərinə verilənlərlə sevincə budaqdıqları sırada qəflətən

onları tutduq, birdən birə donakaldılar.

45- Beləcə zülm edən cəmiyyətin ardı kəsildi və həmd, aləmlərin

Rəbbi Allaha məxsusdur.

46- De ki: "Düşündünüzmü heç? Əgər Allah, eşitmə duyğunuzu və gözlərinizi

al/götürsə, ürəklərinizi də möhürləsə, Allahdan başqa bunları sizə gətirəcək

tanrı kimdir?" Bax, dəlilləri necə çeviririk (açıqlayırıq), sonra

yenə onlar üz çevirirlər?!

47- De ki: "Düşündünüzmü heç? Əgər Allahın əzabı qəflətən ya da aEn'am

Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 237

çıkça sizə gəlsə, zalım cəmiyyətdən başqasımı həlak edilər?"

48- Biz, elçiləri ancaq müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq göndərərik. Artıq

kim inanar və özünü düzəltsə, onlara nə bir qorxu var, nə də kədərlənərlər

onlar.

49- Ayələrimizi yalanlayanlara gəlincə, yoldan çıxmalarından ötəri

onlara əzab toxunacaq.

50- De ki: "Mən sizə, 'Allahın xəzinələri mənim yanımdadır.'

demirəm. Qeybi də bilməm. Sizə, 'Mən bir mələyim.' də

demirəm. Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." Da ki: "Kor

ilə görən heç bir olarmı? Düşünmürsünüzmü?"

51- Rəblərinin hüzurunda bir araya gətiriləcəklərindən qorxanları onunla

(Quranla) xəbərdar et; onların ONdan başqa nə bir vəliləri, nə də bir

dəstəkçiləri yoxdur; bəlkə qorunarlar.

52- Rəblərinin yüzünü (razılığını) istəyərək səhər axşam ONA yalvaranları

qovma. Onların hesabından sənə bir məsuliyyət yox, sənin

hesabından da onlara bir məsuliyyət yox ki, onları qovub da zalımlardan

olasın!

53- Beləcə biz, onların kimini kimi ilə sınadıq ki, "Allah, aramızdan

bunlaramı lütfü layiq gördü?!" desinlər. Allah, şükr-edənləri daha yaxşı

bilməzmi?

54- Ayələrimizə inananlar sənə gəldikləri zaman da ki: "Salam sizə!

Rəbbiniz, öz üzərinə rəhməti yazmışdır ki, sizdən kim, bilməyərək

(cahillik edərək) bir pislik işlər də sonra ardından tövbə edib düzəlsə,

şübhəsiz ki O, bağışlayandır, mərhəmət edəndir."

55- Beləcə ayələri genişcə açıqlayırıq ki [gerçəklər yaxşıca aydın olsun]

və bu vaxt günahkarların yolu açıq seçik meydana çıxsın.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Tövhid inancı və peyğəmbərlik dəlili (möcüzə) mövzusunda müşriklərə

qarşı dəyişik bucaqlardan dəlillər/sübut edər təqdim edilir.

37) Dedilər ki: "Ona Rəbbindən bir möcüzə endirilməli deyil idimi?" Də

ki: "Şübhəsiz Allah, bir möcüzə endirməyə qadirdir; lakin onların çoxu bil-

238 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mez."

Burada müşriklərin, Peyğəmbərimizdən (s. a. a) bir möcüzə istədiklərinə

işarə edilir. Onların bu istəkləri, Hz. Peyğəmbəri çətin vəziyyətdə

buraxma məqsədinə istiqamətlidir. Ağılların tərəfindən möcüzə göstərməməsi vəziyyətində

Peyğəmbərin doğru söyləmədiyini sübut etmiş olacaqdılar.

Halbuki onlar, bu istəkdə ol/tapıldıqları sırada, ən böyük ayə, ən böyük

möcüzə olan Quran orta yerdə dayanırdı; üzərlərinə surə surə, ayə

ayə enir, özlərinə hər münasibətlə oxunurdu. Bu da göstərir

ki, "Ona Rəbbindən bir möcüzə endirilməli deyil idimi?" ifadəsiylə

dilə gətirdikləri möcüzə, Qurandan ayrı bir şeydir. Demək olur ki,

onlar Quranı özlərini razı salacaq, axmaq sapan düşüncələrlə dolu,

eqoist həvəslərin məhbusu olan könüllərini razı edəcək bir möcüzə,

bir ayə kimi görmürdülər.

Saxta ilahlarına qarşı fanatizmləri, onları elə bir fanatikliyə itələmişdi

ki, sanki onların Rəbbi deyilmiş kimi uca Allahdan qopmuşlar idi.

Buna görə, "Ona Rəbbindən bir möcüzə endirilməli deyil idimi?"

demişlər idi, "Rəbbimizdən" və ya "Allahdan" kimi bir ifadə istifadə etməmişlər idi.

Məqsədləri; Hz. Peyğəmbərin mövqesini sadələşdirmək, istəkləri

qarşısında çarəsizliyini vurğulamaq idi. Yəni, əgər o, iddiasında

samimidirsə, təqdim etdiyi mesaj gerçəyin ifadəsidirsə, o halda insanları

qulluq təqdim etməyə dəvət etdiyi Rəbbinin özünə arxa çıxması, ona

kömək etməsi, iddiasının haqq məzmunlu olduğunu sübut edən bir möcüzə

endirməsi lazımdır.

Onları belə bir təklifdə ol/tapılmağa itələyən faktor, iki mövzuya bağlı məlumatsızlıqları idi.

Birincisi: Onlara görə, saxta ilahlar, kainatda fəaliyyət

sahələrinə girdiyini sandıqları işlərdə müstəqil hərəkət edərlər. Bunun

yanında onların şəfaətçilik mövqeləri də vardır. Məsələn döyüş

və ya barış tanrısı, öz işini dilədiyi kimi istiqamətləndirər və bir başqası

onun bu işə bağlı planlarını poza bilməz. Qaralayarın tanrısı, dənizlərin

tanrısı, eşq tanrısı, nifrət tanrısı və digər tanrılar da elə. Bu vəziyyətdə

uca Allah üçün edəcək iş qalmır. Çünki işləri köməkçiləri arasında

bölüşdürmüşdür. Bunlar şəfaətçilər (köməkçi tanrılar), O isə

tanrılar tanrısıdır. Bu səbəbdən ONun, onların bu saxta tanrılarının

tanrılıqlarını olumsuzlayacak bir möcüzə endirməsi söz mövzusu olaEn'am

Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 239

maz.(!)

Onların bu sanılarını təşviq edici, ürəklərindəki bu inancı gücləndirici bir

ünsür də, Hicaz Yəhudilərindən duy/eşitdikləri, Allahın əli qolu bağlı olduğuna,

qüvvədəki sistemi dəyişdirib səbəblər aləminə suveren olan

alışılmış nizamı pozmasına imkan olmadığına bağlı sözlər idi. [Bu,

birinci məlumatsızlıqları idi.]

İkincisi: Uca Allah qatından enən möcüzələr, əgər insanların bir təklifi

olmadan sırf elçilərdən birinə xas olaraq ortaya qoyulmuş olsa,

bunlar yalnız söz mövzusu elçinin çağırışının doğruluğunu vurğulamağa

istiqamətli açıq dəlillər funksiyasını görərlər. Bu möcüzələr baxımından,

çağırışa həmsöhbət olan insanlar təhlükəli bir vəziyyətə (əzaba) məruz

qalmazlar. Hz. Musaya verilən əsa və ağ əl möcüzələrini, Hz. İsaya

bəxş edilən ölüləri diriltmə, doğuşdan kor və alacalı olanı yaxşılaşdırma

və quş yaratma möcüzələrini və Hz. Məhəmmədə (Allahın salat və

salamı ona, Ehlibeytinə və o peyğəmbərlərin üzərinə olsun) verilən

Quran möcüzəsini buna nümunə göstərə bilərik.

Amma əgər bir möcüzə insanların təklifləri nəticəs(n)i göstərilmiş olsa,

buna bağlı ilahi qanun bu şəkildə cərəyan edər: İnsanlar ona inansalar,

heç. İnanmazlarsa, üzərlərinə əzab endirilər və artıq gözlədilməzlər.

Hz. Nuhun, Hz. Hudun, Hz. Salehin və digər bəzi peyğəmbərlərin

göstərdikləri möcüzələri buna nümunə göstərə bilərik. Quranda buna işarə

edən bir çox ayə vardır: "'Ona bir mələk endirilməli deyil idimi?'

dedilər. Əgər bir mələk endirsəydik, artıq iş bitirilmiş olar, sonra özlərinə

möhlət verilməzdi." (Ən'am, 8) "Bizi, (elçini) möcüzələrlə göndərməkdən

saxlayan şey, əvvəlkilərin onları yalanlamış olmasıdır. Səmud

qövmünə açıq bir möcüzə olaraq dişi dəvəni verdik. Amma onlar,

onunla (inanacaqları yerdə) zalım oldular." (İsra, 59)

"Dedilər ki: 'Ona Rəbbindən bir möcüzə endirilməli deyil idimi?' Də ki:

Şübhəsiz Allah, bir möcüzə endirməyə qadirdir; lakin onların çoxu

bilməz." ifadəsiylə, yuxarıda toxunduğumuz hər iki xüsusa işarə edilmişdir.

Burada, əvvəlcə uca Allahın dilədiyi hər möcüzəni endirə biləcəyinə

işarə edilir. "Allah" adıyla müsemma olan bir şəxsin buna qüdrətinin

olmayacağı təsəvvür edilə bilərmi? Diqqət yetirilsə cavabda,

240 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"Rəb" xüsusiyyəti yerinə "Allah" adı istifadə edilmişdir. Bununla hökmün

dəlilinə işarə etmə məqsədi güdülmüşdür. Çünki mütləq üluhiyyət,

bütün kamal xüsusiyyətlərini bünyəsində toplar, hər hansı bir məhdudlaşdır məhdud,

hər hansı bir qeydlə qeydli olmaz. Müşrikləri, Peyğəmbəri aciz buraxmaq

üçün möcüzə istəməyə itələyən faktor da, üluhiyyət mövqesinə bağlı

cəhalətləri idi.

Ayrıca, istədikləri möcüzənin endirilməsinin öz mənfəətlərinə də uyğun

olmadığını bilmirdilər. Belə bir möcüzə istəməyə cürət etməklə,

özlərini topluca həlaka sürüdüklərinin, köklərinin qurudulması

vəziyyətiylə qarşı-qarşıya qalacaqlarının fərqində deyillər idi. İfadələrdə

bu mənanın bir şəkildə güdüldüyünün dəlili, bu sübut etmələrin ardından

gələn bu qiymətləndirmə cümləsidir: "Də ki: 'Əgər tələsik istədiyiniz

şey mənim yanımda olsaydı, əlbəttə mənimlə sizin aranızda, iş indi

bitirilmişdi. Çünki Allah zalımları daha yaxşı bilər." (Ən'am, 58)

Ayədə "tef'il" qəlibindən "nuzzile" və "yunezzile" hərəkətlərinin istifadə edilmiş

olması göstərir ki, onlar, mərhələli olaraq göstərilən bir möcüzənin

endirilməsini və ya arxa arxaya bir neçə möcüzənin endirilməsini istəmişlər.

Necə ki Quranın başqa bir yerində bu istəklərindən danışılarkən

buna işarə edilmişdir: "Dedilər ki: Yerdən bizə bir gözə fışkırtmadıkça

ya da sənin... bir bağçan olmadıqca, ... ya da göyə çıxmadıqca, sənə

inanmarıq. Üzərimizə, oxuyacağımız bir kitab endirmədikcə, göyə

çıxmağına da inanmarıq." (İsra, 90-93) "Bizimlə qarşılaşmağı ümid etməyənlər,

'Bizə mələklər endirilməli, yaxud Rəbbimizi görməli deyil dikmi?'

dedilər." (Furqan, 21) "İnkar edənlər, 'Quran, ona bir dəfədə endirilməli

deyil idimi?' dedilər." (Furqan, 32)

İbni Kəsrin söz mövzusu hərəkətləri "nezele" və "yunzile" şəklində şeddesiz

oxuduğu da rəvayət edilər.