Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

63) Də ki: "...Bizi bundan qurtarsa, əlbəttə şükr edənlərdən olarıq, deyə

özünə yalvarıb yalvardığınız zaman, qurunun və dənizin qaranlıqlarından

sizi kim qurtarır?"

Qurunun və dənizin qaranlıqlarından qurtarılmaqdan, insanların quruda

və ya dənizdə reallaşdırdığı səfərlərdə qarşılaşdığı çətinliklərdən

qurtarılmaq nəzərdə tutulur kimidir. Səfər əsnasında çəkilən məşəqqətləri,

şiddətli yağışları, qar yağmurunu, quldurlar tərəfindən yolların

kəsilməsini və fırtına kimi hadisələri buna nümunə göstərə bilərik. Xüsusilə

gecənin qaranlığında və ya buludlu bir havada yaxud şiddətli bir küləkdə

bu məşəqqətlər bir qat daha artar. Bunun nəticəsində insanın

qarışıqlığı artar, yolunu itirər, özünü qoruya bilməz hala gələr. Bu

səbəblə ifadənin axışı içində qurtarılma hərəkəti qaranlıqlar anlayışıyla

əlaqələndirilmişdir. Əsl nəzərdə tutulan məna, quruda və ya dənizdə,

çıxılan bir səfər əsnasında insanın başına gələn çətinliklərdən, kimin

onu qurtardığının soruşulmasıdır.

Çətinliklərin quruya və dənizə izafə edilmələri, quru və dənizin bu çətinliklərin

zərfi olması etibarıyladır. Ardından bu çətinliklər qurunun və dənizin

qaranlıqlarına izafə edilmişdir. Bunun səbəbi də, bu cür çətin

Ən'am Surəsi / 74-83 ...................................................................... 333

lukların şiddətinin artması məzmununda qaranlıqların tam bir fəaliyyətə

sahib olmasıdır. Daha sonra çətinliklər ifadəsi atılmış, onun yerinə qaranlıqlar

ifadəsi istifadə edilmiş və qurtarılma onunla elin idiləndirilmişdir.

Bunun üzərinə, "Qurunun və dənizin qaranlıqlarından sizi kim qurtarır?"

deyilmişdir.

Bir sonrakı ayədə işarə edildiyi kimi hər cür çətinlikdən, kədərdən

və istənməyən vəziyyətdən qurtaran uca Allah olduğu halda, qurtarılma

məzmununda yalnız qaranlıqların zikr edilməsinin səbəbi, quruda

və dənizdə reallaşdırılan səfərlərin insanlar baxımından çətinlik,

yorğunluq və məşəqqət xüsusiyyətləriylə diqqətə çarpanlıq qazanmış olmasıdır.

Ayənin orijinalında keçən "tazarru", Ragıp İsfahaninin ifadə etdiyinə

görə, zəlilliyini, xorluq və alçaqlığını aşkar etmə (yalvarma) mənasına

gəlir. Bu səbəblədir ki, "hufye=gizleme, örtmə" anlayışına

qarşılıq olaraq istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən dua məzmununda "hufa"

və "tazarru" gizli və açıq dua deməkdir. Bir insanın başına bir müsibət

gəldiyi zaman başlanğıcda içindən və gizlicə dua edib yalvarar.

Ardından müsibətin şiddəti artıb, ümidsizlik əlamətləri baş nümayişin tərəfindən

və bütün səbəblərdən ümidini qəticə ətrafında olub da əzikliyini

və qürur incidici vəziyyətini görəcək insanlara diqqət etməməyə və açıqdan

açığa dua edib yalvarmağa başlar. Bu səbəbdən bu məzmunda

gizli və açıq duanın birlikdə zikr edilmiş olması, uca Allahın insanları

qurunun və dənizin şiddətli və yüngül müsibətlərindən qurtardığına

istiqamətli bir işarədir.

"Bizi bundan qurtarsa, əlbəttə şükr edənlərdən olarıq." ifadəsi, insanın

uğradığı müsibətdən xilas olmaq üçün dua etdiyi belə bir mühitdə

bir də Rəbbinə bir söz verdiyinə işarə etməkdədir. Buna görə insan,

özünü belə bir vəziyyətdən qurtarması vəziyyətində şükr edənlərdən

olacağına, köhnə küfründən imtina edəcəyinə dair Allaha söz verməkdədir.

Bu şəkildə söz vermək, əslində insanların öz aralarında tətbiq edə

gəldikləri bir tətbiqdən qaynaqlanmaqdadır. Belə ki, hər hansı vahidik,

gedə gedə yorğun düşdüyündə, bəlalar və müsibətlərlə əhatə edildiyində,

yoxsul düşdüyündə və ya düşmən tərəfindən sarıldığında,

öz qənaətin tərəfindən gücünün çatdığına inandığı bir kimsədən kömək his-

334 ................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

tər. Bunu edərkən də onun xoşuna gələcəyinə, dayanıqlılığını artıracağına,

igidliyini hərəkətə keçirəcəyinə inandığı şeylərdən danışar.

Onu gözəl təriflərlə tərifləyər və ya mal vədində ol/tapılar ya da onun sözündən

çıxmayacağından və ya ona qarşı vəfalı bir dost olacağından

danışar. Bütün bunları etməsinin səbəbi, aramızda keçən bütün

ictimai fəaliyyətlərin iki tərəfə söykənən olaraq ayaqda dayanan rəftardan,

alış-vermələrdən ibarət olmasıdır. İnsan bu fəaliyyətlər əsnasında

bir şey al/götürərkən, bir şey də verər. Çünki ehtiyaclar insanı əhatə etmişdir.

Bu səbəbdən bir iş etməsi və ya bir fəaliyyətdə ol/tapılması,

ancaq özünə dönük bir mənfəətdən ötəri ola bilər. Eyni vəziyyət, kainatın

digər parçaları üçün də etibarlıdır.

Lakin, Allah möhtac olmaqdan münəzzəhdir. Hər hansı bir əskikliyi

yoxdur. Bu səbəbdən bir şey etdiyi zaman, bunun təmin etdiyi fayda, ancaq

yaratdığı hər hansı bir varlığa dönük ola bilər. Bu səbəbdən insanın

müsibət anında, uca Allaha tövhidlə yönələrək, ONA şükr edəcəyini

və itaət edəcəyini, fitri duasının daxilində dilə gətirməsi, bundan

qaynaqlanmaqdadır:

İnsanın başına bir müsibət gəldiyi zaman, bu əsnada maddi səbəblərin

ortadan qalxdığını, görə bildiyi qədəriylə qurtuluşunu təmin edəcək

vasitələrin də ortada görünmədiyini fərq etdiyində, uca Allahın tək

səbəb olduğunu anlar. İçinə düşdüyü çətinlikli vəziyyətdən yalnız ONun

özünü qurtara biləcəyini görər. Yaradıldığı gündən bu günə qədər

bütün işlərinin ONun tərəfindən idarə olunduğunu xatırlayar. Bütün varlıqlara

bağlı hər səbəbi də, ONun idarə etdiyinin şüuruna çatar. Buna görə

özünü zalım və həddindən artıq tapar. Allahın hüzurunda haqsız vəziyyətə düşdüyünü

fərq edər. ONun özünün kədərini aradan qaldırmasını, ehtiyacını

qarşılamasını layiq olmadığını düşünər. Çünki Allaha qarşı günahkar vəziyyətindədir.

Bəzi pisliklər işləmişdir. Beləcə işlədiyi günahların

günahını çiyinlərində hiss edər. Bu anda Rəbbinə şükr edəcəyinə,

itaət edəcəyinə bağlı vədlərdə ol/tapılar. Bununla, ONun tərəfindən

duasının qəbul olmasını və çətinliyinin aradan qaldırılmasını haqq edəcəyini

düşünər.

Amma xilas olduqdan sonra da, Rəbbinə verdiyi sözləri unutduğunu, vədini

xatırlamadığını görərik. Necə ki uca Allah bir sonrakı ayənin

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 335

sonunda insanın bu vəziyyətinə bu şəkildə işarə etmişdir: "Sonra siz

yenə ONA ortaq qaçırsınız."

64) Də ki: "Ondan və hər çətinlikdən sizi Allah qurtarır. Sonra siz, yenə

ONA ortaq qaçırsınız."

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "əl-Kerb; şiddətli kədər,

qəm deməkdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurar: 'Onu və ailəsini

böyük kədərdən qurtardıq.' əl-Kurbetu; gumme kimi, qəm və

kədər mənasını verər. Bu sözün əsli, yerin eşilmesi, torpağın alt

üst edilib sürtülməsi mənasını verən 'kirb' sözcüyüdür. Kədər də insan

nəfsini bu cür bir alt-üst meydana gəl vəziyyətiylə üz-üzə buraxar. Bir ata

sözündə belə deyilir: 'əl-Kirabu ale'l-bakar=Toprağı sürmək öküzün işidir.'

Amma bu, 'əl-Kilabu ale'l-bakar' mənasında deyil. Bu sözün,

günəşin batmağa üz tutması mənasını verən əl-kerb kökündən

gəlmiş olması da olabiləcəkdir. Ərəblər, 'Enənin qurban' deyərlər. 'Karib'

kökündən törəyən 'qurban' kimi. Yəni, 'Qab, dolmaya yaxındır.' Ya da

bu söz, əl-kereb kökündən də törəmiş ola bilər. Bunun mənas(n)ı da,

şanın ipinə möhkəm bir düyün atmaqdır. Buna görə, kədərin elkerb

olaraq adlandırılması, ürəyin içində bir düyün meydana gətirmiş

olmasından ola bilər. Ərəblər, 'Ekrebtu'd-delve' deyərlər. Yəni, şanın

ipini möhkəm bağladım." (Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə, qurunun və dənizin qaranlıqlarına digər

hər cür çətinlik də əlavə olunaraq hər kəsi əhatəsinə alan/sahə bir ifadə

qarşımıza çıxmışdır. Çünki heç bir insan yoxdur ki, həyatı boyunca çətinliklərdən

və kədərlərdən yana bir şeylə qarşılaşmış olmasın. Bu

halda, kədəri aradan qaldırma istəyində ol/tapılma və dua etmə, bütün

insanlar üçün etibarlı olan bir şeydir. Bunu açıqdan etmələriylə

gizlidən etmələri arasında da hər hansı bir fərq yoxdur.

Bu səbəbdən ayədə nəzərdə tutulan mənas(n)ı bu şəkildə yekunlaşdıra bilərik: Siz qurunun

və dənizin qaranlıqlarında və başqa vəziyyətlərdə üzərinizə şiddətli

müsibətlər endiyində, bütün görünər səbəblər ortadan itdiyində,

ağılınıza gələ biləcək bütün qurtuluş çarələri bir-bir etibarsız

qaldığında, insani fitrətinizə dönməkdən başqa variantınızın olmadığını

şəxsən müşahidələrsiniz. O zaman şahidlik edərsiniz ki, uca Allah

336 .................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sizin Rəbbinizdir, ONdan başqa Rəb yoxdur. O zaman qəti olaraq anlarsınız

ki, ONdan başqasına qulluq təqdim etməniz, əslində bir zülmdür,

günahdır. Bunun dəlili də, sizin o sırada ONA yalvarmanız, gizlicə ya

də açıqca dua etmənizdir. Bundan sonra əgər xilas olacaq olsanız

ONA şükr edəcəyinizi və ONA nankorluq etməyəcəyinizi vəd faktoruq.

Fa-kat siz xilas olduqdan sonra andla gücləndirdiyiniz sözünüzü

unudarsınız, köhnə küfrünüzə davam edərsiniz. Bu baxımdan təfsirini

təqdim etdiyimiz iki ayədə, müşriklərə istiqamətli bir kanıtsal hücum və andlarını

pozmalarından və vədlərinin əksinəni etmələrindən ötəri

bir ayıblanılma söz mövzusudur.

65) Də ki: "O, sizin üzərinizə, üstünüzdən yaxud ayaqlarınızın altından

bir əzab göndərməyə... qadirdir..."

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "əl-Bas sözcüyünün

əsl mənas(n)ı, bir şeyi hərəkətə keçirmə və istiqamətləndirmədiyər. Ərəblər,

'Baastuhu fenbaase=Onu hərəkətə keçirdim, o da hərəkət etdi.' deyərlər.

Hərəkətə keçirmə, elin idili olduğu fakta görə fərqli bir məna ifadə

edə bilər. Məsələn, 'Baast'ul-baire', 'Dəvəni sürdüm' mənasını verər.

Bir ayədə isə, 'Vəl-meyid yeb'asuhumullah=Ölüleri isə Allah dirildər.'

bu-yurulmuştur. Yəni Allah, onları qəbirlərindən çıxardar və qiyamətə

doğru sürüyər... Bu halda, 'ba's=harekete keçirmə' iki hissəyə ayrılır.

Bir qisimi bəşəridir. Dəvəni sürmək və bir insanı bir ehtiyac arxasında

göndərmək kimi. Bir qisimi də ilahidir. Bu da iki hissəyə ayrılır: Birincisi:

Objeleri, cinsləri və növləri yoxdan var etmək. Bu, tam uca Allaha özgüdür

və ONdan başqa heç kim buna güc çatdıra bilməz. İkincisi: Ölüləri

diriltmək. Uca Allah, İsa (ə.s) kimi bəzi vəlilərinə bu xüsusiyyəti bəxş etmişdir."

(Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Qısacası, bu sözün mənasının əsasında, bir şeyi qaldırma və oyandırma

mənas(n)ı yatmaqdadır. Bu səbəblə yönəltmə və göndərmə

mənasında da istifadə edilər. Çünki bir ehtiyaca yönəltmə və bir qövmə

göndərmə faktı, ümumiyyətlə bir durğunluq, hərəkətsizlik və dinclikdən

sonra reallaşar. Buna görə, əzabı hərəkətə keçirmək mənasında

əzab göndərmək, bu əzabın hər an onlara yönələ biləcək, onların

üzərinə çökə biləcək mahiyyətdə olduğunu, ancaq iman və itaət kimi bir

maneənin bunun reallaşmasını maneə törətdiyini eyham etməkdədir. Bu

Ən'am Surəsi / 74-83 ....................................................................... 337

mövzunun, irəlidə sizə təqdim edəcəyimiz tamamlayıcı bir şərhi vardır.

Mecma'ul-Beyan təfsirində müəllif deyər ki: "Bir şeyə açıqlıq

gətirmədiyimiz, bir qisimini bir qisiminə qarışdırdığımız zaman 'lebistu

aley-him'ul-emre və elbisuhu' deyilir. Paltarı geymək mənasında da

'lebis-tu's-sevbe və elbisuhu' deyilir. əl-Lebs; işin və ya danışmanın

qarışması deməkdir. Labestu'l-emre; işi qarışdırdım, deməkdir. eşŞiya';

təriqətlər, qruplar deməkdir. Hər qrup, hər təriqət, başlı başına bir

'şiədir. Birinin şiəsi, ona təbii/tabe olanlar, uyanlar deməkdir. et/ət-Teşeyyu;

dini və yönetsel mənada təbii/tabe olma mənasını verər." (Mecma'ul-

Bəyandan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Bu vəziyyətdə, "ya da sizi təriqətlərə bölməyə" ifadəsindən məqsəd, onları

bir-birinə qarışdırmaq, fərqli qruplar halına gətirməkdir.

O halda, "De ki: O, sizin üzərinizə, üstünüzdən yaxud ayaqlarınızın altından

bir əzab göndərməyə... qadirdir." ifadəsi, ətrafda uca Allahın

üstdən və altdan onların üzərinə əzab göndərmə gücünə sahib

olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir. Bir şeyi edə bilmə gücü isə, onu

et-mayı tələb etməz. Bununla birlikdə əzab etməyə gücü çatdığının

vurğulanması, qorxutma və xəbərdarlıq üçün kifayətdir. Ancaq mövzunun axışından

qəbul etdiyimiz qədəriylə məqsəd, tam Allahın buna qədr olduğunu

vurğulamaq deyil. Əksinə, onların bu cür bir əzabı bir şəkildə

layiq olduqları da eyham edilməkdədir. Buna görə, əgər onlar Allaha və

ayələrinə iman ətrafında birləşməyəcək olsalar, bu əzabın üzərlərinə

göndərilməsi bir lazımlılıq halını alacaq. Necə ki "bas" anlayışının

mənas(n)ı üzərində dayanarkən, bu mənanın "bas" anlayışından

istifadə edilə biləcəyinə toxunmuşduq. Bundan sonra iştirak edən, "Hər xəbərin

reallaşacağı bir zaman vardır. Yaxında bilərsiniz." ifadəsi də,

açıq bir təhdid olması hasebiyle, bu çıxarsamağı dəstəklər mahiyyətdədir.

Kənar yandan uca Allah, Quranın dəyişik ayələrində, buna bənzər

mövzular məzmununda, İslam ümmətini açıqca əzabla təhdid etmişdir:

"Hər ümmətin bir peyğəmbəri vardır. Peyğəmbərləri onlara gəlincə,

aralarında ədalətlə hükmolunur... 'Doğrudan bizə söylədiyin gerçək

dirmi?' deyə səndən xəbər soruşurlar. Də ki: Bəli, Rəbbim haqqı üçün o

gerçəkdir. Siz onu önləyə bilməzsiniz." (Yunus, 47- 53), "İşdə bu sizin üm-

338 ......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mətnik, bir tək ümmətdir. Rəbbiniz də mənim. O halda tək mənə

qulluq edin. Ancaq onlar, işlərini aralarında parçaladılar." (Ənbiya, 93-

97), "Sən yüzünü, Allahı birləyici olaraq düz dinə çevir... Ortaq

qaçanlardan olmayın, dinlərini parçalayıb bölük bölük olanların

arasında iştirak etməyin..." (Rum, 30- 45)

Bəzilərinə görə, üstdən gələn əzabdan məqsəd, Ad, Səmud, Şuayb və

Lut qövmlərinə edildiyi kimi göksel qışqırıq, daş yağışları, tufan və

küləkdir. Altdan gələn əzabdan məqsəd də, Qar/qazancın kimi yerin dibinə

keçirilmələridir. Bəzilərinə görə də, üstdən gələn əzabdan məqsəd,

böyükləri və zorba idarəçiləri vasitəsilə daddıqları əziyyət, altdan gələn

əzabdan məqsəd də, ayaq komanda/dəstəsindən və ya kölələrdən çəkdikləri

əziyyətlərdir. Digər bəzilərinə görə də, üstdən və altdan gələn əzabdan

məqsəd, insanlığın son çağlarda icad etdiyi qızdırmalı silahlar, döyüş təyyarələri,

yandırıcı və dağıdıcı bombalayar atan toplar, dəniz altıları, gəmi batıran

sualtı silahlarıdır. Çünki uca Allah, Quranda bir təhdiddən, bir xəbərdarlıqdan

danışır. Uca Allah da, mülkündə reallaşacaq olanları

hər kəsdən daha yaxşı bilməkdədir.

Doğrusu bu ifadə, yuxarıda haqqında danışılan bütün mənalara uyğunlaşdırıla bilər

növdəndir. Necə ki, ayənin enişindən sonra, bu ifadəylə üst-üstə düşən bəzi

inkişaflar meydana gəlmişdir. Bu inkişafların təməl oxu, bu yolun

hazırlayıcısı, heç şübhəsiz bu ümmətin başlanğıcda üzərində birləşdiyi

və Peyğəmbərin (s. a. a) insanları yönəltdiyi söz barəsində

ixtilafa düşmələri olmuşdur. Hz. Peyğəmbər (s. a. a), ümmətini haqq

mesaj üzərində ittifaq etməyə çağırırdı. Allah elçisinə bunu əmr edirdi:

Onlara da ki: Bu mənim dümdüz yolum. Ona yatıl. Onu

buraxıb başqa yollara uyğun gəlməyin. Əks halda parçalanarsınız.