Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"...Ya da sizi təriqətlərə bölməyə və kiminizə kiminizin qisasını daddırmağa

qadirdir." Bax, bəlkə anlarlar deyə dəlilləri necə çeviririk (açıqlayırıq).

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, bununla, Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) sonra yaşanan qruplaşmalar, hizipleşmeler nəzərdə tutulur. Bu

qruplaşmalar, sonrakı dövrlərdə dəyişik məzhəblərin ortaya çıxmasına

gətirib çıxarmış, bu məzhəblər fanatizm paltarına bürünüb cahiliyyə

fanatikliyiylə bir-birlərinə hücum etmişlər. Bunu, təriqətlər arası döyüşlər

və qırğınlar izləmişdir. Hər qrup başqasının hər cür möhtərəmliyi

Ən'am Surəsi / 74-83................................................................................... 339

nı tapdalamağı mübah saymış, öz zənnin tərəfindən onu dinin xaricində görmüşdür.

Buna görə, "ya da sizi təriqətlərə bölməyə və kiminizə kiminizin qisasını

daddırmağa qadirdir." ifadəsində iki deyil, bir əzaba işarə edilir.

Hərçənd, bölünüb parçalanmalarını və bir qisiminə bir qisiminin qisasının

daddırılmasını başlı başına bir əzab şəkli hesab etmək mümkündür.

Çünki bir cəmiyyət içində bölünüb parçalanmanın, ayrılığın

başqa pis nəticələri də vardır. Bunun təsiriylə cəmiyyətin gücündə

zəifləmə meydana gəlir, qüvvəti parçalanar. Ancaq ayədə sıralanan

xüsuslardan bir əzabın nəzərdə tutulduğu aydın olur. "Kiminizə kiminizin

qisasını daddırmağa..." ifadəsi, bunu dəstəklər mahiyyətdədir. Çünki bu

ifadədə əzab olaraq sayılan şey, bölünüb parçalanmağa nisbətlə, mütləq

bir ifadəyə qarşı mukayyet bir ifadə mövqesindədir. Müsbət bir məqsəd

söz mövzusu olmadan da mütləq bir ifadə qarşısında mukayyet bir ifadə

gətirmək, doğru deyil. Qaldı ki iki cümlənin, bir yerdə olma

mənasını ifadə edən "vav" atif hərfi ilə bir-biriylə elin idiləndirilmiş olması

də, bizim bu çıxarsamamızı dəstəkləməkdədir.

Qısacası, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

Ey Rəsul, onları tövhid bayrağı altında birləşməkdən qaçınmanın,

haqq dəvəti dinləməmənin aqibətindən qorxudub xəbərdar edərək

onlara da ki: Bu şəkildə davam etsəniz, aqibətiniz pis olar. Uca

Allah sizi, bundan ötəri tutub cəzalandıra bilər. Üzərinizə bir əzab

endirə bilər. Sonra ondan qaça bilməzsiniz, sığınacaq bir yer də tapa bilməzsiniz.

Üstünüzdən və ayaqlarınızın altından gələ biləcək bir əzabdır bu.

Ya da sizi bir-birinizə salar. Təriqətlərə, qruplara bölünərsiniz. Bir-birinizlə

çəkişər, vuruşarsınız. Beləcə bəzilərinizin qisasını bəzilərinə

daddırar. Ardından şərhə bu ifadəylə son nöqtə qoyulur: "Bax,

bəlkə anlarlar deyə dəlilləri necə çeviririk (açıqlayırıq)." Burada

nəzərdə tutulan məna açıqdır.

66-67) O gerçək ikən, qövmün onu yalanladı. Də ki: "Mən sizə vəkil deyiləm.

Hər xəbərin reallaşacağı bir zaman vardır. Yaxında bilərsiniz."

Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) qövmüylə, ya Qureyş qəbiləsi və ya Muzar

oymağı yaxud bütün Ərəblər nəzərdə tutulmuşdur. Ancaq, bəzi ayələrdən

qəbul etdiyimiz qədəriylə, Peyğəmbərin qövmü deyimiylə, Ərəb xalqı

340 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

nəzərdə tutulmaqdadır. Bunu bu ayələrdən də anlaya bilərik: "Biz onu Ərəb

olmayanlardan birinə endirsəydik də onu onlara oxusaydı, ona inanacaq

deyillər idi. Beləcə biz onu, günahkarların ürəyinə soxduq. Acı/ağrılı əzabı

görənə qədər ona inanmazlar. Əzab onlara elə qəflətən gəlir ki,

onlar heç fərqində olmazlar." (Şuəra, 198-202), "Biz, hər elçini, ancaq

öz qövmünün diliylə göndərdik ki onlara açıqlasın." (İbrahim, 4)

Məqsəd hər nə və hər kim olursa olsun, "O gerçək ikən, qövmün onu

yalanladı." ifadəsi, daha əvvəl təqdim edilən xəbərdarlığın ehtiva etdiyi təhdidin reallaşacağının

xəbərçisi mövqesindədir. Ədəd/adətə belə deyilir: "Ey

ümmət, Rəbbinizin birliyi qanunu ətrafında birləşin, haqq mesaja təbii/tabe

olma barəsində görüş birliyi içində olun. Yoxsa üstünüzdən və ya altınızdan

gələcək bir əzabdan yaxud ayrılığa və hizipleşmeye düşmənizdən

sizi kimsə qurtara bilməz. O zaman qılınclarla, qırmanclarla bir-birinizə

düşər, bir-birinizi qətl edərsiniz." Sonra xitab Hz. Peyğəmbərə

(s. a. a) yönəldilir və ona belə deyilir: "Sənin qövmün bunu yalanladı.

O halda qorxunc bir əzaba ya da dadacaqları şiddətli bir müsibətə

hazır olsunlar."

Bununla bu xüsuslar ortaya çıxır:

Birincisi: "...onu yalanladı" ifadəsindəki əvəzlik, əzaba dönükdür. Necə ki

Alusiyə görə, təfsirçilərin böyük bir əksəriyyəti də bu fikirdədir.

Bəzilərinə görə, əvəzlik, dəlillərin çevirilməsinə (şərhinə)

ya da Qurana dönükdür ki, bu uzaq bir ehtimaldır. Ancaq əvvəlki ayənin

məzmununu göz qarşısında saxladığımızda, əvəzliyin o ayədə verilən

xəbərə dönük olması, uzaq bir ehtimal olaraq görünməməkdədir.

İkincisi: Bu xəbər, yəni "O gerçək ikən, qövmün onu yalanladı." ifadəsi,

ayələrin axışından qəbul etdiyimiz qədəriylə, əsl xəbər üçün gətirib çıxarmağa

istiqamətli bir ilk xəbər mənasındadır. Sanki belə deyilir: "Sənin

ümmətinin Allaha və ayələrinə iman qanunu ətrafında toplanması lazımdır.

İçlərinə küfrün, Allahı və ayələri inkar etmə anlayışının sızmaması

üçün davamlı hazırlıqlı olmalılar ki, aralarında ixtilaflar baş

göstərməsin və üzərlərinə Allahın əzabı enməsin." Sonra belə deyilir:

"Ancaq bütün ümmətin və ya səninlə müasir olanların ya da səndən

sonra gələn dünya xalqlarının arasından sənin qövmün, möhkəmcə sarılmaları

lazım olan qanunları tapdaladılar və ilahi əzaba bağlı xəbəri

Ən'am Surəsi / 74-83 ...................................................................... 341

yalanladılar. Beləcə aqibətinə düçar olmaları qaçınılmaz oldu. İrəlidə

bunu biləcəklər." Heç şübhəsiz Peyğəmbəri (s. a. a) və ya Quranı

yaxud əzabı yalanlayanlar, yalnız Peyğəmbərin qövmü olan Ərəblər

deyil. Əksinə başda Yəhudilər olmaq üzrə başqa qövmlər də,

həm onun zamanında, həm də ondan sonra onu yalanladılar. Bunların

yalanlamaları və ixtilaf etmələri, təhdid edildikləri əzab üzərində

inkar edilə bilməz bir fəaliyyətə malikdir. Vəziyyət beləykən, yalnız Hz.

Peyğəmbərin (s. a. a) qövmünün zikr edilmiş olması, bizim etdiyimiz

qiymətləndirməyi dəstəkləyən bir ünsürdür.

İslam cəmiyyətinin psixologiyasına istiqamətli analıdıq bir araşdırma, bizim

ayədən qəbul etdiyimiz bu çıxarsamağı dəstəkləyici tapıntıları əldə etməmizi

təmin edər. Çünki İslam ümməti bu gün psixoloji bir çöküş halını

yaşamaqdadır. Ümmətin gücü böyük bir zəifliyə uğramışdır. Bir ifadə

ətrafında birləşə bilməməkdədirlər. Bunun səbəbinin də, ediləcək bir

analiz nəticəs(n)i, içlərindəki ixtilaflara və Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfatından

sonra İslamın ilk dövrlərində yaşanan çəkişmələrə söykən/dözdüyü

müşahidə ediləcək. Sonra bunun da, Peyğəmbərimizin (s. a. a) hicrətdən

əvvəl və sonra qövmündən gördüyü reaksiyalara, yalanlamalara,

fikirini kiçik hesab etmələrə söykən/dözdüyü görüləcək.

Hərçənd bunlar, haqq mesajın diqqətə çarpanlaşıb ətrafını işıqlandırmasından

sonra İslami dəvət bayrağı altında birləşib İslamın çağırışı ətrafında

toplandılar, ancaq İslamın təmiz cəmiyyəti, heç bir zaman nifaq çiryindən

tamamilə təmizlənə bilmədi. Quranda iştirak edən bir çox ayə bu gerçəyə

barmaq basmaqdadır. Münafiqlər az hesab edilməyəcək ədəddə idilər. İslam

cəmiyyətinin onların pis təsirlərindən tamamilə xilas olması, fərdlərinin

ruhi strukturları üzərində fəaliyyətdə ol/tapılmalarını tamamilə

maneə törətməsi və ya onların hamısının Peyğəmbərimizin (s. a. a) həyatı

boyunca daxililəşdirilib saleh ünsürlərə çevrilmələri ola biləcək deyildi.

Hamısıyla sönməyən fitnə atəşləri, çox keçmədən təkrar alovlandı.

Getdikcə yayıldı və hələ alovlanıb dayanmaqdadır. Və bütün bu olub bitənlər,

başlanğıca söykən/dözməkdədir. Ərəblərin deyimiylə: "Ovun hamısı

çöl eşşəyinin qarınındadır. "1

---------------

1- İşin əhəmiyyətini bildirən bir deyimdir. Bu deyim şuradan ortaya çıxmışdır: Üç yoldaş

342 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Üçüncüsü: "Də ki: Mən sizə vəkil deyiləm." ifadəsi, bir kinayə xüsusiyyətindədir.

Yəni, imtina et onlardan və də ki: "Sizin məsuliyyətiniz mənə aid

deyil. Sizin yükünüzü mən daşımıram. Bu səbəbdən bu baxımdan sizə

öyüd verərək sizin də yalanlamanıza mane olmam söz mövzusu deyil.

Mövqem etibarilə məsul olduğum şey, sizi gözləməkdə olan

bir əzaba qarşı sizi xəbərdar etməkdir."

Buradan hərəkətlə bunu da anlayırıq ki: "Hər xəbərin reallaşacağı

bir zaman vardır. Yaxında bilərsiniz." ifadəsi, Peyğəmbərin sözünün

davamı və tamamlayıcısıdır. Peyğəmbər (s. a. a) bunu qövmünə istiqamətli

olaraq söyləmişdir. "Yaxında bilərsiniz" ifadəsindəki xitab, bunu

sübut edici bir ünsürdür. Çünki bu məzmunda qövm, Allahın deyil,

Peyğəmbərin (s. a. a) həmsöhbəti mövqesindədir.

"Hər xəbərin reallaşacağı bir zaman vardır. Yaxında bilərsiniz." sözü,

açıq bir təhdid ehtiva edir və bunun qəti olaraq reallaşacağını bildirir.

Bir az əvvəlki şərhlərimizlə, İslam ümmətinin başına gələcək

bölünmə və şiddətli iç qarşıdurmalara düçar olma məzmununda

müşriklərə xitab faktorun/etmənin normal olduğu aydın olmuşdur, sanırıq.

Çünki bu işin kökləri nəticədə onlara söykən/dözməkdədir. Ayrıca insanlar

bir tək ümmətdirlər; əvvəlkilərin etdiyindən sonrakılar məsul olar.

Sonrakılar arasında ortaya çıxan bir şey əvvəlkilərə qədər uzanar. Bunu

bilib bilməmələri fərq etməz. Öz üzərlərində müşahidə edib müşahidə etməmələri

bu gerçəyi dəyişdirməz. Uca Allah bir ayədə belə

buyurmuşdur: "Amma onlar şübhə içində oynayırlar. Göyün açıq bir

tüstü gətirəcəyi günü müşahidə et. Tüstü insanları saral. Bu, acı/ağrılı bir

əzabdır. 'Rəbbimiz, bizdən əzabı aç, biz artıq inanırıq.' (deyərlər.) Artıq

necə düşünüb öyüd al/götürəcəklər? Halbuki özlərinə açıq-aşkar bir elçi

gəlmişdi. Ondan üz çevirdilər. 'Bu, öyrədilmişdir, cinlənmişdir.' dedilər.

Biz sizdən əzabı birazca qaldırarıq; amma siz yenə inkara dönərsiniz."

(Duxan, 9-15) ovlanmağa çıxmış. Biri bir dovşan, biri bir ceyran, digəri də

bir çöl eşşəyi ovlanmış. Sonra öz aralarında kimin ovu daha əhəmiyyətli,

daha gözdə deyə danışarlarkən çöl eşşəyi ovlanan, ovlandığı heyvanın

böyüklüyünü, əhəmiyyətini izah etmək üçün, "Sizin ovlandıqlarınız,

mənim ovlandığımın qarınına sığar." mənasında yuxarıdakı sözü söyləmişdir.

-Musahhih

Ən'am Surəsi / 74-83 ....................................................................... 343

Bu cür ayələr üzərində düşünüldüyündə, əvvəlkilərin işlədikləri cinayətlər/günahlardan

ötəri necə sonrakıların cəzalandırıldıqları görüləcək. Ya da

bu ayələri, daha əvvəl Yunus, Ənbiya və Rum surələrindən köçürdüyümüz

ayələr kateqoriyasına qoya bilərik. Qurani Kərimdə iştirak edən çox

ədəddəki ayədə, bu ümmətin irəlidə qarşılaşacağı dəhşətli aqibətə, boynuna götürdüyü

ağır günaha, ardından uca Allahın çat/yetişən köməyinə işarə

edilər. Heç şübhəsiz, böyük bir yekun tutan bu ayələrin araşdırmaçılar

tərəfindən kifayət qədər ələ alınmamış olması, ən böyük qüsur və laqeydlikdir.

Halbuki bu ayələrin ümmətin vəziyyətiylə, dünya və axirət xoşbəxtliyiylə

birbaşa əlaqəsi vardır.

68) Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə dalanları gördüyün zaman,

ondan başqa bir sözə dalana qədər onlardan üz çevir.

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində deyər ki: "əl-Havz, suya dalmaq

və sudan keçmək deməkdir. Bu ifadə, istiare yoluyla işlərlə əlaqədar

olaraq da istifadə edilər. Quranda ümumiyyətlə dalınması yerilən xüsuslar

məzmununda istifadə edilər." (Ragıpdan edilən götürmə sona çatdı.) Bu səbəbdən

bundan məqsəd, batil sözlərə başlayıb yaxşıca dalmaqdır. Gerçək olan

ayələrdən danışıb onlarla lağ/alay etmək və sözü uzatdıqca uzatmaq kimi.

Üz çevirmək ifadəsiylə də, onların daldığı sözlərə qatılmamaq nəzərdə tutulmuşdur.

Ol/tapıldıqları yerdən qalxmaq, oturduqları yerdən çıxmaq

kimi onlara qatılmama mənasını ifadə edən bir davranışda ol/tapılmaq

yəni. "Ondan başqa bir sözə dalana qədər" ifadəsindəki qeyd, qadağan

olan şeyin, haqq xüsusiyyətli belə olsa mütləq olaraq onlarla birlikdə

oturmaq olmadığını vurğulamağa istiqamətlidir. Qadağan olan, Allahın ayələrini

lağ etdikləri müddətcə onlarla birlikdə oturmaqdır.

Bundan da anlayırıq ki ayədə, hazıf yoluyla bir növ yekunlaşdırma istiqamətinə

gedilmişdir. Bu səbəbdən ifadənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Ayələrimiz

haqqında danışmağa dalanılların, onlar haqqında danışmağa budaqdıqlarını

gördüyün zaman, onlardan üz çevir..." Bu səbəbdən sıla cümləsinə

bənzəyən cümlə, ehtiyac olmadığı üçün hazfedilmiştir. Bu vəziyyətdə

belə bir məna çıxır qarşımıza -Allah doğrusunu hər kəsdən söykə yaxşı

bilər-: "Allahın ayələri haqqında danışmağa dalanıl və onlarla lağ/alay

edən kəsləri, Allahın ayələri haqqında danışmağa dalmağa, onları

lağ etməyə davam etdiklərini gördüyün zaman, onlardan yüz/üz çe-

344 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

vir, başqa bir mövzuya dalana qədər onların halqalarına qatılma.

Başqa bir mövzuya girdiklərində, onlarla birlikdə oturmağını maneə törədəcək

bir şey yoxdur." Bu söz, müşriklərə qarşı və hücceti onlara tamamlama

məzmununda deyilirsə də, işarə edilən səbəb, həm

onları, həm də başqalarını əhatə edəcək xüsusiyyətdədir. Ayənin sonunda

də belə bir ifadə iştirak edir: "Xatırladıqdan sonra, o zalımlar birliyiylə

oturma." Buna görə, Allahın ayələri haqqında irəli geri danışıb

sözə dalmaq bir zülmdür. Bu səbəbdən ayə, zalımların zülmünə

ortaq olmağı qadağan etməkdədir. Quranın başqa bir yerində bu məzmunda

bu xəbərdarlığa yer verilmişdir: "Yoxsa siz də onlar kimi olarsınız."

(Nisa, 140)

Bununla da anlayırıq ki: Ayə, Allahın ayələri haqqında nalayiqliyə

dalanlardan üz çevirməyi əmr etmir; əksinə Allahın ayələri

haqqında irəli geri danışmağa budaqdıqları müddətcə onlardan üz çevirməyi

əmr edir.

"Ondan başqa" ifadəsindəki əvəzlik, Allahın ayələri məzmununda budaqdıqları

sözə dönükdür. Çünki o söz bir növ dalmadıyar; bu isə, ayədə qadağan edilmişdir.

Əgər şeytan sənə unutdursa, xatırladıqdan sonra, o zalımlar birliyiylə

birlikdə oturma.

"İmma yunsiyenneke=Şayet... sənə unutdursa" ifadəsindəki "ma" çoxdur

və bir növ təkid ya da azaltma mənasını verər. "Nun" isə təkid üçündür.

Bu səbəbdən ifadənin normal şəkli, "en yunsike"dir. Bu baxımdan

cümlə, qadağanı gücləndirmə və şiddətləndirməyə istiqamətlidir. Yəni, şeytanın

sənə unutdurması nəticəs(n)i, bizim bu qadağanımızdan qafil olsansa belə,

xatırladığın zaman, onların yanından qalmaq barəsində zəif davranma.

Çünki kornanlar (muttakiler), Allahın ayələrini oyun və əyləncə

mövzusu edib onlar üzərində danışmağa dalanıllar kimi davranmazlar,

onların tutumlarına ortaq olmazlar.

Bu ayədə xitab, Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətlidir; lakin məqsəd, onun

ümmətidir. Daha əvvəl peyğəmbərlərin günahsız olduqlarını, bu

ayədə işarə edilən növdən unutqanlıqlara düşməyəcəklərini ifadə etmişdir.

Çünki burada ilahi bir hökmü unutma və praktikada bu hökmə

müxalif çıxma söz mövzusudur. Hz. Peyğəmbərin belə bir şey

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................ 345

etməsi başqalarına nümunə ola biləcəyindən onun haqqında belə bir

şey mümkün deyil.

Dərhal sonrakı ayədə, sözün ümmətin qorunanlarına ətf edilməsi də

bunu dəstəkləməkdədir. "Qorunanlara, onların hesabından bir məsuliyyət

yoxdur..." ayəsini nəzərdə tuturam.

Nisa Surəsində iştirak edən bu ayə, bu baxımdan daha açıq bir kanıtsallık

funksiyasını görməkdədir: "O, kitabda sizə endirmişdir ki: Allahın ayələrinin

inkar edildiyini yaxud lağ edildiyini eşitdiyinizdə, ondan başqa

bir sözə dalana qədər onlarla bir yerdə oturmayın. Yoxsa siz də

onlar kimi olarsınız. Doğrusu Allah, münafiqlərin və kafirlərin bütününü

cəhənnəmdə yığacaq." (Nisa, 140) Çünki Mədinədə enən Nisa

Surəsində iştirak edən bu ayədə işarə edilən Allahın kitabda endirdiyi

hökmdən nəzərdə tutulan, Məkkədə enən Ən'am Surəsində iştirak edən bu

ayədəki hökmdür. Çünki bu mövzuya toxunan başqa ayə yoxdur. Görüldüyü

kimi, Nisa Surəsinin bu ayəsində, daha əvvəl enən o hökmün

möminlərə istiqamətli olduğuna toxunulur. Bu da, "Ayələrimiz haqqında

nalayiqliyə dalanları gördüyün zaman..." xitabının Peyğəmbərə

(s. a. a) istiqamətli olmasını, ancaq məqsədin başqaları olmasını tələb etməkdədir.

"Qızım sənə söyləyirəm, gəlinəm sən anla." kimi.