Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Mən deyərəm ki: İmamın bu şərhi, ayəyə bağlı başqa bir məna

şəklindədir və bu mənanın əsasını da "Rəblərini" ifadəsinin "bərabər tuturlar"

ifadəsi yerinə, "inkar edənlər" ifadəsiylə elin idiləndirilməsi meydana gətirməkdədir.

əl-Kafi adlı əsərdə, Məhəmməd b. Yəhyadan, o da Əhməd b. Məhəmməddən,

o da İbni Faddaldan, o da İbni Bukeyrdən, o da Züraredən,

o da Hamrandan, o da İmam Məhəmməd Misdən (ə.s) belə

rəvayət edər: İmama, "Sonra da həyatınıza bir müddət qoydu. Təyin olunmuş

müddət də ONun qatındadır." ayəsinin ifadə etdiyi mənas(n)ı soruşdum,

buyurdu ki: "Burada iki əcələ işarə edilir; biri qəti əcəl, o biris(n)i

bəzi şərtlərə bağlı əcəl." [c. 1, s. 147, h: 4]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Hamrandan belə rəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiğə

(ə.s), "Sonra da həyatınıza bir müddət qoydu. Təyin olunmuş müddət də

Ən'am Surəsi / 1-3 .......................... 21

ONun qatındadır." ayəsinin mənasını soruşdum, buyurdu ki: "Burada iki

əcələ işarə edilir. Biri bəzi şərtlərə bağlıdır, o barədə Allah dilədiyini

edər. Digəri də qətidir." [c. 1, s. 354]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Mes'ade b. Sədəqədən, o da İmam Cəfər Sadiq'-

dan (ə.s), "Sonra da həyatınıza bir müddət qoydu. Təyin olunmuş müddət də O'-

nun qatındadır." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Adı qoyulmamış

əcəl, muallaktadır; bu barədə Allah dilədiyini edər. Adı qoyulmuş

əcəl isə, uca Allahın Qədr Gecəsində, bir dahaki ilin

Qədr Gecəsinə qədər olmasını qərarlaşdırdığı şeylərlə elin idilidir. İşdə

uca Allahın bu sözü, bu gecədə endirilən qərarlarla əlaqədardır: Əcəlləri

gəldiyi zaman nə bir an təxirə salınarlar, nə də irəli çəkilərlər." [c. 1, s. 354]

Eyni əsərdə Hamrandan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

edər: İmama, "Sonra da həyatınıza bir müddət qoydu. Təyin olunmuş

müddət də ONun qatındadır." ayəsini soruşdum, buyurdu ki: "O gecədə ölüm

mələyinə adları qoyularaq təyin olunan müddətlər, adı qoyulmuş əcəldir.

Uca Allah bununla əlaqədar olaraq belə buyurmaqdadır: 'Əcəlləri

gəldiyi zaman nə bir an təxirə salınarlar, nə də irəli çəkilərlər.' Burada nəzərdə tutulan

əcəl, Qədr Gecəsində ölüm mələyinə adlandırılan müddətlərdir.

Digər əcəl isə, uca Allahın iradəsinə bağlıdır. Allah diləsə, önə al/götürər,

diləsə təxirə salar." [c. 1, s. 354]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər də Ehlibeyt

İmamlarından köçürülmüşdür. Adı qoyulmuş əcəl və digər naməlum əcəl

ilə əlaqədar bu mənanı yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrdən də istifadə et-

Tmeifşstiirki. l-Kummidə belə deyilir: Mənə atam izah etdi, ona Nadr b.

Süveyd izah etmiş, o da Halebidən duy/eşitmiş, ona Abdullah b. Miskan

İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) köçürmüş: "Hökmə bağlanan əcəl qətidir.

Uca Allah onu hökmə bağlar və qəti olaraq reallaşdırar. Adı

qoyulan əcəl isə, Allahın diləməsinə bağlıdır, dilədiyini önə al/götürər, dilədiyini

də təxirə salar. Qəti olan əcəl baxımından önə al/götürmə və ya təxirə salma

söz mövzusu olmaz." [c. 1, s. 194]

Mən deyərəm ki: Rəvayəti köçürənlərdən biri səhv etmiş. Beləcə

izah edilmək istənənin əksinə bir məna çıxmış, adı qoyulmuş əcəl ilə

o biri əcəlin hər biri digərinin mənasıyla açıqlanmış ki, bu bir yanılma-

22 .. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

dır. Qaldı ki, rəvayət, ayəs(n)i təfsir etmə məqsədinə istiqamətli deyil. Bu səbəbdən

qəbul edilməsinin çox qorxusu yoxdur.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Husayndan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s),

"Sonra da həyatınıza bir müddət qoydu. Təyin olunmuş müddət də ONun qatındadır."

ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Birinci əcəldən məqsəd,

uca Allahın mələklərə, rəsullara və nəbilərə bildirdiyi əcəldir. İkinci

əcəldən məqsəd də, uca Allahın yaradılmışlardan gizlədiyi əcəldir."

[c. 1, s. 355, h: 9]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin məzmunu ilə, bundan əvvəlki rəvayətlərin məzmunları

arasında bir ziddiyyət müşahidə edilməkdədir. Ancaq "bildirdiyi..." ifadəsindən

hərəkətlə, bununla nəzərdə tutulan xüsusun bu olduğunu söyləmək

mümkündür: Uca Allah, adı qoyulmamış, naməlum əcəllərin çıxarsansadığı

təməli onlara bildirər; adı qoyulmuş qəti əcəlləri isə heç

kimsənin məlumatına təqdim etməz, qəti əcəllərin çıxarsansayacağı təməli kimsəyə

bəxş etməz. Bununla birilikdə uca Allah dilədiyi zaman bu məlumatı

ölüm mələyinə və ya peyğəmbərlərinə ya da rəsullarına verə bilər.

Eynilə uca Allahın özünə xas etdiyi qeyb məlumatı kimi ki uca Allah,

bu məlumatın daxilində olan bəzi şeyləri, dilədiyi zaman rəsullarından

dilədiyi kəslərə bildirə bilir.

Tefsir'ul-Burhan'da İbni Babeveyhdən, o da öz rəvayət zənciriylə

Müsenna el-Hannatdan, o da Əbu Cəfərdən -Məhəmməd b. Nu-man

ola bilər- belə rəvayət edər: "İmam Cəfərdən, 'O, göylərdə də, yerdə

də Allahdır.' ayəsinin nə mənanı verdiyini soruşdum, buyurdu ki: 'O hər

yerdə elədir.' 'Şəxsənmi hər yerdədir?' deyə soruşdum, mənə bu qarşılığı

verdi: Vah olsun sənə! Məkanlar ölçülə bilər varlıqlardır. O şəxsən bir

məkandadır, dediyin zaman, O bu ölçülərə sığır, kimi şeylər də söyləmək

vəziyyətində qalarsan."

"Lakin O, yaratdıqlarından ayrıdır, onları məlumat və qüdrətiylə əhatə etmişdir,

suverenliyi bütününü əhatəsinə al/götürmüşdür. ONun yerdə olanlara bağlı

məlumatı, göydə olanlara bağlı məlumatından az deyil. Heç bir şey O'-

na uzaq deyil. Əşya; məlumat, qüdrət, suverenlik, mülk və iradə baxımından

ONun yanında bərabər mövqedədirlər." [c. 1, s. 517]

Ən'am Surəsi / 4-11 .................. 23

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

4- Onlara Rəblərinin ayələrindən heç bir ayə gəlməzdi ki, ondan yüz/üz

çevirməsinlər.

5- Özlərinə gəldiyində haqqı da yalanladılar. Lakin lağ/alay etdikləri

şeyin xəbərləri, yaxında özlərinə gələcəkdir.

6- Görmədilərmi, onlardan əvvəl nə qədər nəsilləri yox etdik. Həm onlara,

yer üzündə sizə vermədiyimiz imkanları vermişdik, göyü də üzərlərinə

bol bol boşaltmışdıq və çayları ayaqlarının altından axar etmişdik.

Lakin günahlarından ötəri onları həlak etdik və onların ardından

başqa bir nəsil yaratdıq.

7- Əgər sənə kağız üzərinə yazılı bir kitab endirmiş olsaydıq da ona əlləriylə

toxunsadılar, yenə inkar edənlər, "Bu, açıq-aşkar bir cadudan başqa

bir şey deyil." deyərdilər.

8- "Ona bir mələk endirilməli deyil idimi?" dedilər. Əgər bir mələk endirsəydik,

artıq iş bitirilmiş olar, sonra özlərinə möhlət verilməzdi.

9- Əgər onu bir mələk etsəydik, yenə onu bir kişi edərdik və onları

yenə düşdükləri şübhəyə salardıq.

10- Səndən əvvəl də peyğəmbərlərlə lağ/alay edildi. Lakin içlərindən lağ/alay

edənləri, lağ/alay etdikləri gerçək əhatə etdi.

11- De ki: "Yer üzündə gəzin də yalanlayanların sonu necə olmuş,

bir görün."

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ayələrdə, kafirlərin Peyğəmbər ilə birlikdə göndərilən haqqı yalanlamaları,

haqqı yalanlamacı tutumlarında israrlı olmaları və uca Allahın

ayələrini lağ/alay mövzusu etmələri xüsusuna işarə edilir. Sonra

özlərinə öyüd verilir; qorxudulurlar və xəbərdar edilirlər. Bu vaxt

açıq-aşkar gerçəyi inkar edərkən özlərincə dəlil olaraq irəli sürdükləri

mənasız, əsassız səbəblərinə susdurucu cavablar verilir.

4) Onlara Rəblərinin ayələrindən heç bir ayə gəlməzdi ki, ondan yüz/üz

çevirməsinlər.

24 ...................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bu ayə göstərir ki, böyüklük kompleksi yaxşıca ruhlarına sinmiş, nəfslərində

kök salmışdır. Bunun nəticəsində, Allahın haqqa dəlalət edən

ayələrindən üz çevirərlər, Allahın ayələrindən heç birinə dönüb

baxmazlar, ayələr arasında bir ayrım da etməzlər. Çünki onlar,

ayələrin ortaq hədəfi olan haqqı peşinen inkar etmişlər. "Özlərinə

gəldiyində haqqı da yalanladılar." ayəs(n)i, onların bu xarakteristika

yönümlərinə işarə etməkdədir.

5) ...Lakin lağ/alay etdikləri şeyin xəbərləri, yaxında özlərinə gələcəkdir.

Qorxutma və xəbərdar etmə məqsədinə istiqamətli bir ifadədir bu. Onların lağ/alay

mövzusu etdikləri şey, haqqdır. Haqq isə, bir gün mütləq üstün gəlir, açığa

çıxar. Xəbər mövqesindən real bir fakt mövqesinə keçər. Ulu Allah

bu xüsusa belə işarə etmişdir: "Allah qərbli yox edər, haqqı sözləriylə

məskun edər." (Şura, 24) Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur:

"Ağızlarıyla Allahın nurunu söndürmək istəyirlər. Halbuki kafirlər xoşlanmasa

də Allah, nurunu tamamlayacaq. O, elçisini hidayət və

haqq din ilə göndərdi ki müşriklər xoşlanmasa da, onu bütün dinlərə

üstün gətirsin." (Səff, 8-9) Verdiyi bir nümunədə də belə buyurmaqdadır:

"Allah, haqq və qərbli belə bənzətmə ilə izah edər. Köpük yox olub gedər.

İnsanlara faydalı olan isə yer üzündə qalar." (Rə'd, 17)

Bilindiyi kimi, haqq üstünlük təmin edib diqqətə çarpanlaşdığı zaman, mömin,

kafir, haqqa itaət edənlə, onu lağ/alay mövzusu edən kimsə eyni mövqedə

olmazlar. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Göndərilən

elçi qullarımıza bu sözümüz keçmişdir: Mütləq zəfərə çatdırılanlar,

özləri olacaq. Və qalib gələnlər, mütləq bizim ordumuz olacaq.

Bir müddətə qədər onlardan dön. Onları müşahidə et; yaxında görəcəklər.

Bizim əzabımızımı tələsik istəyirlər? Lakin əzab yurdlarına

endiyi zaman xəbərdar edilmiş olanların səhəri nə pis olar." (Saffat, 171-

177)

6) Görmədilərmi, onlardan əvvəl nə qədər nəsilləri yox etdik. Həm onlara,

yer üzündə sizə vermədiyimiz imkanları vermişdik, göyü də üzərlərinə bol

bol boşaltmışdıq... Lakin günahlarından ötəri onları həlak etdik...

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində [ayənin orijinlinde keçən

"karn=nesil" ifadəsi ilə əlaqədar olaraq] deyər ki: "Qarın, eyni zamanda yaşayan

qövm deməkdir. Çoxluğu 'qurundur."

Ən'am Surəsi / 4-11 .................. 25

Yenə deyər ki: "Uca Allah, 'Göyü də üzərlərinə bol bol boşaltmışdıq.',

'Göyü üzərinizə bol bol boşaldar.' buyurur. [Orijinalda keçən] 'Midrar'

sözünün əsli 'dərər' və 'deyərərədir və süd mənasını verər. Bu söz,

dəvənin adları və sifətlərinin istiare yollu başqa mənalarda istifadə edilməsindən

hərəkətlə yağış mənasında istifadə edilmişdir. Ərəblər,

'Lilləhi derruhu=Ne comərd adam!' və 'Dərərə derruke=Hayırlı olsun, nə

gözəl etdin!' deyərlər. Yenə eyni sənətin bir əks olunması olaraq, 'Lissuki

derretun=Çarşı maraq/əlaqə gördü, bol alver edildi.' deyərlər." (əl-Tədris planıdan

alınan götürmə burada sona çatdı.)

"Həm onlara, yer üzündə sizə vermədiyimiz imkanları vermişdik." Burada,

əvvəlki üçüncü çoxluq şəxs sıygasını əsas alan/sahə ifadə tərzindən

ikinci çoxluq şəxs sıygasına istiqamətli bir çevril edilir. İfadə tərzi bəzindəki

bu dəyişikliyin zahiri səbəbi, əvəzliyin dönəcəyi yerlə əlaqədar

bağlılığı aradan qaldırmaqdır. Əgər "sizə vermədiyimiz imkanları..." ifadəsində

ikinci çoxluq şəxsə keçiş edilmiş olmasaydı, ayənin axışından əvəzliyin,

"Həm onlara... imkanları vermişdik." ifadəsindəki əvəzliyin dönük

olduğu yerə dönük olduğu vəhmi oyanardı. Yoxsa, surənin girişini

əsas götürsək, ifadə tərzinin əslini, üçüncü şəxs sıygası meydana gətirməkdədir.

Daha əvvəl də, "O, sizi palçıqdan yaratdı..." ifadəsi etibarilə reallaşdırılan

xitab dəyişikliyinin səbəbləriylə əlaqədar olaraq şərhdə

ol/tapılmışdıq.

"Lakin günahlarından ötəri onları həlak etdik..." ifadəsi göstərir ki,

insanların uğradıqları ümumi xüsusiyyətli müsibət və çətinliklər üzərində

onların işlədikləri pisliklərin və günahların təsiri vardır. Eyni şəkildə,

işlənən yaxşılıqların və ibadətlərin də, bol nemətlərə qovuşma və

bərəkətlərin yağması üzərində təsirli olduğunu ifadə edən bir çox ayə

vardır.

7) Əgər sənə kağız üzərinə yazılı bir kitab endirmiş olsaydıq da ona əlləriylə

toxunsadılar, yenə... deyərdilər.

Bu ifadə, ruhlarında daşıdıqları böyüklük kompleksinin iflah olmaz bir

səviyyəyə çatdığını göstərməkdədir. Belə ki üzərlərinə göydən kağıza

yazılı bir kitab endirilsə, bu kitaba əlləriylə toxunsalar, görmə və eşitmə

duyğularıyla onun bir kitab olduğunu qəbul etsələr, bu qəbul etmə barəsində

duyğu orqanları bir-birlərini təsdiqləsə, yenə də faydası olmaz. O

26 ...................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

zaman deyəcəklər ki: "Bu açıq-aşkar bir böyüdüyər." Bu səbəbdən onların,

"Sən bizim üzərimizə, oxuyacağımız bir kitab endirmədikcə sənin çıxmağına

də inanmarıq." (İsra, 93) şəklindəki boşboğazca sərf etdikləri

sözlərini də ciddi qəbul etməmək lazımdır.

"Kağız üzərinə yazılı bir kitab" ifadəsində "kitab" sözcüyünün naməlum

buraxılması, bu kitabın ancaq hissə hissə və mərhələli olaraq endirilə biləcək

bir kitab ola biləcəyini izah etmək üçündür. Kitabın kağız üzərində

yazılı olmaqla qeydləndirilməsi isə, etdikləri təklifə yaxın və

içlərindəki şübhələri aradan qaldırıcı xüsusiyyətdə olması üçündür. Çünki onların

zehinində Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) enən ayələrin, əslində onun

öz düşüncəsinin məhsulu olduğu istiqamətində fikirlər gəzirdi. Onlara

görə, bu ayələri Əmin Ruh (Cəbrayıl) Peyğəmbərə endirmirdi. Halbuki

uca Allah, ayələrin Əmin Ruh tərəfindən endirildiyini ifadə etmişdir:

"Onu Əmin Ruh endirdi; sənin ürəyinə; xəbərdarlıqçılardan olmağın üçün; açıq-aşkar

Ərəbcə bir dillə." (Şuəra, 195)

8) "Ona bir mələk endirilməli deyil idimi?" dedilər. Əgər bir mələk endirsəydik,

artıq iş bitirilmiş olar, sonra özlərinə möhlət verilməzdi.

"Ona bir mələk endirilməli deyil idimi?" demələri, ağılların tərəfindən Peyğəmbər

əfəndimizi (s. a. a) çətin vəziyyətə salmaq, aciz etmək üçündür.

Halbuki Peyğəmbərimiz (s. a. a) özlərinə oxuduğu ayələrin qiymətli bir

mələk tərəfindən Allah qatından özünə endirildiyini xəbər vermişdi.

Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "O, qiymətli bir elçinin sözüdür.

O elçi güclüdür, ərşin sahibi qatında ucadır. Orada itaət edilən, güvəniləndir."

(Təkvir, 19-21) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək

mümkündür.

Bu halda, onların bir mələyin endirilməsini istəmələri, uca Allahın

onlardan köçürdüyü sözlərdən qəbul etdiyimiz qədəriylə bu iki hədəfdən

birinə istiqamətlidir:

Birincisi: Özlərinə bir mələk endirilsin və bu mələk Peyğəmbərimizin

(s. a. a) özlərini qorxutduğu əzabı bir an əvvəl gətirsin. Necə ki

aşağıdakı ayələrdə Peyğəmbər əfəndimizin onları səmavi bir əzabla

təhdid etdiyi izah edilməkdədir: "Əgər üz çevirsələr, de ki: Mən sizi Ad

və Səmudun başına düşən ildırım kimi bir ildırıma qarşı xəbərdar etdim."

Ən'am Surəsi / 4-11 .................. 27

(Fussilət, 13) "Də ki: O, böyük bir xəbərdir... Mən ancaq açıq-aşkar bir xəbərdarlıqçı

olduğum üçün mənə vəhy edilir." (Sad, 67-70)

Mələyin endirilməsi; qeybin, görünməzin, görünənə, müşahidə edilənə

çevrilməsi mənasını verəcəyindən və bundan sonra da ediləcək bir

şey qalmayacağından, inanmayacaq olsalar -ki içlərində dəyişməz

bir xarakterə çevrilən böyüklük kompleksi üzündən qətiliklə inanmayacaqlar-

aralarında ədalət qanunu uyğun olaraq hökm ediləcək.

Bu deməkdir ki, həlak edilmələri qaçınılmaz olacaq. Necə ki uca

Allah buna bu ifadələrlə işarə etmişdir: "Əgər bir mələk endirsəydik,

artıq iş bitirilmiş olar, sonra özlərinə möhlət verilməzdi."

Qaldı ki, maddə ilə yatıb qalxan, təbiət yurdunda yaşayan insanlar,

özlərinə mələklər insə və mələklər aralarına qarışsa, yenə də onları

çılpaq gözlərlə görməyə güc çatdıra bilməyəcəklər. Çünki insanların

yaşadıqları mühit mələklərin yaşadıqları mühitdən fərqlidir. Əgər insanlar

mələklərin ol/tapıldıqları mühitə keçəcək olsalar bu, içində

ol/tapıldıqları maddi mühitin kənarına daşınmalarıyla mümkün ola bilər

ki, bunun adı ölümdür. Necə ki uca Allah bu xüsusa belə işarə

etmişdir: "Bizimlə qarşılaşmağı ümid etməyənlər, 'Bizə mələklər endirilməli