Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Və bizə, aləmlərin Rəbbinə təslim olmamız əmr edilmişdir." Mecma'ul-

Bəyan təfsirində, müəllif belə deyər: "Ərəblər, 'Əmərdiyə litef'ale

(etməyin üçün əmr etdim), əmərdiyə ən/en tef'ale (etməyini əmr etdim),

əmərdiyə bi-en tef'ale (etməyini əmr etdim)' deyərlər. 'Əmərdiyə

bi-en tef'ale' ifadəsindəki 'ba' birlik, bitişiklik mənasını ifadə edər.

Yəni, əmrin o hərəkətlə elin idili olduğunu bildirər. 'Əmərdiyə ən/en-tef'ale'

352 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sözündə isə, söz mövzusu cer hərfi hazfedilmiştir. 'Əmərdiyə litef'ale'nin

mənas(n)ı isə, 'etməyin üçün əmr etdimdir. Zeccac deyər ki: İfadənin

təqdiri bucaqlımı belədir: 'Umirna key nuslime.' Yəni, təslim olaq

deyə bizə əmr edildi."

"Və bizə... təslim olmamız əmr edilmişdir." cümləsi, "Hidayət, ancaq

Allahın hidayətidir." ifadəsini şərhə dönük bir atifdir. Bu halda,

təslim olma əmri, Allahın hidayətinin bir nümunəsidir. Bu səbəbdən, ifadənin

mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "Allah bizə, özünə

təslim olmamızı əmr etmişdir." Ancaq, "Aləmlərin Rəbbinə" sözünün

əvəzlik yerinə konuluşuna bir hazırlıq olsun deyə hərəkətin faili naməlum buraxılmışdır.

Beləcə əmrin xəstəliyinə işarə edilmək istənmişdir. Demək istənir

ki: Bizə gaipten, Allaha təslim olmamız əmr edilmişdir. Çünki

O, bütün aləmlərin Rəbbidir. Aləmlərin bütününün və ya -bütpərəstlərin

iddia etdiyi kimi- bir qisiminin, ONun xaricində başqa bir rəbbi və ya başqa

rəbləri yoxdur.

Ayədən zahirindən anladığımız qədəriylə, "təslim olmaq"dan (İslamdan)

məqsəd, tam kelimeişahadeti söyləmək deyil, bütün ilahi əmrlərə təslim

olmaqdır. Daha əvvəl təfsirini təqdim etdiyimiz, "Heç şübhəsiz, din, Allah

qatında İslamdır." (Al/götürü İmran, 19) ayəsindən də aydın olan budur.

72) "Və (bizə deyilmişdir ki:) Namazı qılın və ONdan çəkinin. Hüzurunda

bir araya gətiriləcəyiniz (mabut), Odur."

Sözün axışı içində, izahat dəyişikliyinə gedilir. Bu məzmunda əmr,

ifadəyə mənasında istifadə edilir və bu məna əsas alınaraq sanki belə

deyilmək istənir: "Və bizə deyilmişdir ki: Aləmlərin Rəbbinə təslim

olun, namaz qılın və ondan çəkinin."

Dini əməllərin detalları ikinci dəfə, "ONdan çəkinin." ifadəsiylə yekunlaşdırılır.

[Birinci dəfə, təslim olma əmriylə yekunlaşdırılmışdı.] Yalnız namazdan

açıqca danışılır ki, bu namazın böyüklüyünü və ona verilən

əhəmiyyəti vurğulamağa istiqamətlidir. Qurani Kərimin namaza nə həsr edər

əhəmiyyət verdiyi şübhə aparmayan açıq bir gerçəkdir.

"Hüzurunda bir araya gətiriləcəyiniz (mabut), Odur." Bu halda ONA təslim

olmaq, ONdan çəkinmək, qorunmaq lazımdır. Çünki çevril ONADIR,

hesaba çəkmək və əməllərin qarşılığını vermək də ONun əlindir.

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 353

73) Göyləri və yeri haqq ilə yaradan Odur. Ol, dediyi gün, olar. Sözü

haqqdır.

Uca Allahın adlarının və sifətlərinin bir qisiminin burada zikr edilməsinin

məqsədi, bundan əvvəlki sözləri açıqlamaq və səbəbləndirməkdir.

Çünki uca Allah, bundan əvvəl hidayətin öz hidayəti

olduğunu bildirmiş, sonra bunun bir növ təfsiri olaraq, hidayətin mənasının

özünə təslim olmaq, namaz və təqva (çəkinmə, qorunma)

olduğunu bildirmişdir. Bu isə, dinin bütünü deməkdir. Ardından,

uca Allah, imtina edilməməsi lazım olan hidayətin öz hidayəti olduğunun

səbəbi olaraq da, bütün insanların hüzurunda bir araya gətiriləcək,

toplanacaq olmalarını göstərir. Ən sonunda, tam şərhi

də belə edir: "Göyləri və yeri haqq ilə yaradan Odur..." Əgər uca

Allahın sayılan bu ad və xüsusiyyətlərindən biri mənfilənsə, şərh

tamamlanmış olmaz.

"...Yaradan Odur." sözüylə, yaradılışın tamamilə ONun hərəkəti olduğunun

vurğulanması nəzərdə tutulmuşdur. Ayrıca bu hərəkət, haqq ilə yerinə yetirilmişdir,

batil ilə deyil. Bir hərəkət batil deyilsə, bir məqsədinin olması qaçınılmazdır.

O halda yaradılışın da bir məqsədi vardır. O da, ONA çevir. Aşağıdakı

ayədə zikr edilən iki dəlildən birini də bu meydana gətirməkdədir: "Göyü, yeri

və ikisinin arasındakıları boş yerə yaratmadıq. Bu, inkar edənlərin

zənnidir..." (Sad, 27-28) Buna görə, göylərin və yerin haqq ilə yaradılmış

olması, yaradılanların bir yerdə ONun hüzur/dincliyinə çatacaqları nəticəsini

verməkdədir.

"Ol, dediyi gün, olar." Ayələrin axışından aydın olduğu qədəriylə,

olması əmr edilən şey, haşir günüdür. Hərçənd yaradılan hər varlıq bu şəkildə

yaradılmaqdadır. Necə ki uca Allah bir ayədə bu xüsusa belə

işarə etmişdir: "ONun işi, bir şeyi dilədiyi zaman ona, 'Ol!' deməkdir,

dərhal olar." (Yasin, 82) Təfsirini təqdim etdiyimiz ifadədə keçən 'gün',

deməklə elin idili zərfdir. Mənas(n)ı isə belədir: "Qiyamət gününə, 'Ol!' dediyi

gün, dərhal olar." Bəziləri demişlər ki, bu söz "şey"ə deyilmişdir.

Bu vəziyyətdə ifadənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Bir şeyə, 'Ol!'

dediyi gün, dərhal olar." Ancaq bizim şərhimiz ayənin axışına

daha uyğundur.

"Sözü haqqdır." Bir səbəbdir. Bununla, özündən əvvəlki cümlə ge-

354 .............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rekçelendirilmiştir. Bunun dəlili də cümlənin ayrılmış olmasıdır. Haqq

isə, sözün tam mənasıyla sabit olan şey deməkdir. Zehin xarici varlıq

və xarici dünya yəni. "Ol, dediyi gün, olar." ifadəsindən də aydın olduğu

kimi, ONun sözü, hərəkəti və meydana getirişi olduğuna görə, uca Allahın

sözü, rədd edilməsi mümkün olmayan haqqın özüdür. ONun sözlərini

dəyişdirəcək yoxdur. Uca Allah buyurur ki: "Və mən haqqı

(gerçəyi) söyləyərəm." (Sad, 84)

Sura üfləndiyi gün, mülk ONundur.

Burada qiyamət günü nəzərdə tutulur. Bir ayədə belə buyurulmuşdur: "O

gün onlar, ortaya çıxarlar. Onlardan heç bir şey Allaha gizli qalmaz. 'Bu

gün mülk kimindir?' O tək kahhar Allahın." (Mömin, 16) Hər vaxt

mülk Allahın olduğu halda, sura üfləndiyi gün mülkün ONA aid olmasından

məqsəd, bu gerçəyin, səbəblərin ortadan qalxması, müxtəlif bağ

və neseplerin kəsilməsi surətiylə, açıq bir şəkildə ortaya çıxmasıdır.

Daha əvvəl, dəyişik münasibətlərlə bu mövzuya bölük pörçük də olsa

toxunmuşduq. İnşaallah, irəlidə münasib bir yerdə bu mövzuya və surun

mənasına bağlı geniş və doyurucu şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Qeybi (görülmezi) və görüləni bilər. O, hikmət sahibidir, hər şeydən xəbərdardır.

Bunun mənasını daha əvvəl açıqlamışdıq. Ulu Allahın bu xüsusiyyəti, hesaba

çəkib cavab vermənin dayağıdır. "Hikmət sahibi" və "hər şeydən

xəbərdar" olma xüsusiyyətləri də elə. Bu səbəbdən uca Allah, qeybi və görülən

aləmi bilməsiylə, əşyanın xarici qisimini də, iç üzünü də bilər. Bir şey

açıqlığı etibarilə və bir şey də gizliliyi etibarilə ONA gizli qalmaz. Hikməti

sayəsində də yaradılış nizamı möhkəm işlər. Lazımlı olan cəzanı lazım olduğu

kimi təyin edər. Kimsəyə zülm etməz, gərəksiz cavab verməz. Hər

şeydən xəbərdar olduğu üçün də kiçik bir şey kiçik olduğu, böyük bir

şey də böyük olduğu üçün ONun gözündən qaçmaz.

Bu səbəbdən uca Allahın bu ad və xüsusiyyətləri bunu açıq və dəqiq bir şəkildə

ortaya qoyurlar: Hər kəs ONun hüzur/dincliyinə çatacaq, ONun hüzurunda

toplanacaq. Gerçək hidayət, Allahın hidayətidir. Haqq din, Allahın

əmr etdiyi fitrət dinidir. Çünki uca Allah, kainatı bir məqsəd üçün

yaratmışdır. Bu məqsədə istiqamətli olaraq kainatı yaratmağı diləmişdir. Bu

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................ 355

məqsəd, ONA dönüşdən ibarətdir. Allah bunu dilədiyinə görə, ona 'Ol!'

deyəcək, o da olacaq. Çünki ONun sözü, geri çevrilə bilməz haqqdır. O

gün qəti olaraq ortaya çıxacaq ki, mülk ONundur. ONun xaricində

heç bir şeyin başqa bir şey üzərində suverenliyi yoxdur. Orada ONun

ayırt etməsiylə, özünə itaət edənlər, üsyan edənlərdən ayrılacaq.

Çünki O, hikməti və xəbərdarlığı ilə görülməyən və görülən hər

şeyi bilər.

İndiyə qədər edilən şərhlərdən bu xüsuslar ortaya çıxır:

Birincisi: "Haqq ilə" sözüylə, göylərin və yerin yaradılışının haqq yaradılış

olduğu nəzərdə tutulur. Yəni haqq, yaradılışın xüsusiyyətidir. Az əvvəl, ONun hərəkətinin

və sözünün haqq oluşunu da açıqlamışdıq. Bu ifadənin mənasının,

"O, göyləri və yeri haqq söz ilə yaratdı." olduğu istiqamətindəki şərh isə,

uzaq bir ehtimaldır.

İkincisi: "Ol, dediyi gün, olar." sözü, ayənin axışından da aydın olduğu

kimi, qiyamət gününün baş verməsiylə əlaqədardır. Hər şeyin yaradılışının

bu tərzdə reallaşır olması, bu baxımdan vəziyyəti dəyişdirməz.

Üçüncüsü: "Sura üfləndiyi gün, mülk ONundur." ifadəsində, qiyamət

gününün xüsusiyyətlərindən xüsusilə sura üfürülməsindən danışılması

ilə ümumi səfərbərlik, ümumi toplanma mənasına işarə etmə məqsədi

güdülmüşdür. Bu, əvvəlki ayənin sonunda iştirak edən bu ifadəyə də uyğundur:

"Hüzurunda bir araya gətiriləcəyiniz (mabut), Odur." Çünki

ayənin orijinalında keçən "haşir" sözcüyü, insanların məzarlarından

çıxarılıb toplu bir halda bir növ məcbur etməklə aparılmaları, sürtülmələri

deməkdir. Sura da ancaq əsgərlərin özlərini maraqlandıran əhəmiyyətli bir

iş üçün toplanmaları, içdimə etmələri üçün üflənər. Qiyamət günü insanların

məhşər meydanında toplanıb aralarında hökm verilməsi üçün

ikinci dəfə sura üflənər. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Sura

üfləndi. İşdə onlar, qəbirlərindən Rəblərinə qaçırlar... O, yalnız bir

qorxunc səsdən ibarətdir. Ardından dərhal, hamısı hüzur/dincliyimizə gətirilmişlər.

O gün, heç kimə bir haqsızlıq edilməz və siz ancaq

etməkdə olduqlarınızın qarşılığını al/götürərsiniz." (Yasin, 51- 54)

Bu iki yerdə "gün" eyni mənada istifadə edilməmişdir. İlkində, mütləq

zərf nəzərdə tutulmuşdur. Sözün axışı içində qiyamət günü üçün bir zərf fərz edilmişdir.

Bu, eynilə bizim bu sözümüzə bənzər: Allahın hərəkəti ya-

356 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rattığı gün. Allahın günləri və gecələri yaratdığı zaman. Halbuki bilindiyi

kimi gün, hərəkətin meydana gətirdiyi bir şeydir. Zaman isə gecə və

gündüzdən ibrətdir. İkincisində isə, gündən, qiyamətin özü nəzərdə tutulmuşdur.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr'ül-Mensur'da, "O, gerçəyi ayırar..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə

deyilir: Darekutni -el-İfradda- və İbni Mürdeveyh, Übey b. Kabdan

belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah (s. a. a), bu ayəs(n)i bir adama, 'O, gerçəyi

ayırar və O, ayırt edənlərin ən yaxşısıdır.' şəklində oxutdu." [c. 3, s. 14]

Eyni əsərdə, "Qeybin xəzinələri ONun yanındadır; onları ONdan

başqası bilməz..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: Əhməd, Buxari,

Həşiş b. Esram -el-İstikamedə-, İbni Əbi Xatəm, Ebu'ş-Şeyh və İbni

Mürdeveyh, İbni Ömərdən Rəsulullahın (s. a. a) belə dediyini rəvayət

edərlər: "Qeybin açarları beş dənədir; Allahdan başqa kimsə onları

bilməz. Sabah nə olacağını Allahdan başqa kimsə bilməz. Rəhmlərin

nə vaxt azaldacağını və yüklərini buraxacağını Allahdan başqa

kimsə bilməz. Yağışın nə vaxt yağacağını Allahdan başqa kimsə

bilməz. Heç kim harada öləcəyini bilməz; bunu ancaq Allah bilər.

Qiyamətin nə vaxt qopacağını da uca Allahdan başqa kimsə bilə bilməz."

[c. 3, s. 15]

Mən deyərəm ki: Səhih olması vəziyyətində bu rəvayəti, təfsirini təqdim etdiyimiz

sırada ifadə etdiyimiz kimi, ayənin ümumiliyiylə ziddiyyət təşkil edər kimi qəbul etməmək

lazımdır. Çünki bu məzmunda ədədi bir məhdudlaşdırmanın heç bir

mənas(n)ı yoxdur. Rəvayətdə işarə edilən qeybi hadisələri, oluşdan əvvəl

bilinən hadisələr adı altında yığa bilərik. Halbuki, şəxsən ayənin şahidliyiylə,

bu beş şeyin xaricində qeybin başqa nümunələri də vardır.

Eyni əsərdə belə keçər: əl-Hatib, Tarixində, zəif bir rəvayət zənciriylə

İbni Ömərdən Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edər:

"Torpaqda heç bir əkin və ağacın budağında heç bir meyvə yoxdur ki, üzərində

belə yazılı olmasın: 'Bismilləhir-rahmənir-rahim. Bu, filan oğulu

filanın ruzisidir.' 'Heç bir yarpaq düşməz ki O, onu bilməsin. Yenə yerin

qaranlıqlarına heç bir dənə (düşməz), yaş və quru heç bir şey düşməz ki

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 357

(O, onları bilməsin və bütün bunlar) açıq-aşkar bir kitabda olmasın.' ayəsiylə

buna işarə edilmişdir." [c. 3, s. 15]

Mən deyərəm ki: Rəvayət zəncirinin zəifliyi bir tərəfə, məzmunu da ayələ bu

şəkildə üst-üstə düşməməkdədir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Ebu'r-Rebi' eş-Şamidən belə rəvayət edilər: İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Heç bir yarpaq düşməz ki O, onu bilməsin... açıq-aşkar

bir kitabda olmasın." ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: "Yarpaqdan

qəsd, aşağı uşaqdır. Dənə, uşaqdır. Yerin qaranlıqları, rəhmdir.

Yaş, həyat bulan; quru isə, öləndir. Bütün bunlar açıq-aşkar kitabdadır."

[c. 1, s. 361]

Mən deyərəm ki: Bu hədisi Kuleyni1 və Şeyx Saduk2 Ebu'r-Rebi' vasitəsiylə

İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), Kummi3 də mürsəl olaraq rəvayət etmişdir.

Ancaq rəvayət, ayənin zahiriylə üst-üstə düşmür. Buna bənzər bir

başqa rəvayət də var. Bunu Ayyaşi, Hüseyn b. Səiddən, o da İmam

Əbul-Həsəndən (ə.s) rəvayət etmişdir. 4

Mecma'ul-Beyan təfsirində, "De ki: O, sizin üzərinizə, üstünüzdən... bir

əzab göndərməyə... qadirdir." ayəsiylə əlaqədar olaraq bu şərhə yer/yeyər

verilir: "Üstdən gələcək əzabdan məqsəd, zalım sultanlardır. 'Yaxud

ayaqlarınızın altından' ifadəsiylə də pis xasiyyətli, xeyirsiz kölələr nəzərdə tutulur.

Bu şərh, İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) də rəvayət edilmişdir."

Mecma'ul-Beyan sahibinin, "Ya da sizi təriqətlərə bölməyə..." ifadəsinə

bağlı şərhi isə belədir: "Bir görüşə görə, bundan bu məna nəzərdə tutulmuşdur:

Aranıza düşmənlik və asabiyet duyğularını salaraq bəzinizi

bəzinizə salar. Bu şərh, İmam Cəfərdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."

Müəllifin, "Və kiminizə kiminizin qisasını daddırmağa" ifadəsinə bağlı

şərhi də belədir: "Bundan məqsəd, pis qonşuluqdur. Bu şərh

də İmam Cəfərdən (ə.s) rəvayət edilmişdir." [c. 3, s. 315]

Tefsir'ul-Kummi'de, "Üzərinizə, üstünüzdən... bir əzab göndərməyə..."

ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bundan məqsəd, zorba sultan-

1- [əl-Kafi, c. 8, s. 208, h: 349]

2- [Maan'il-Ahbar, s. 215]

3- [təfsir-ul-Kummi, c. 1, s. 203]

4- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 361]

358 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lar, zalım idarəçilərdir. 'Yaxud ayaqlarınızın altından.' Bundan məqsəd

də, aşağı əxlaqlı alçaq və xeyirsiz insanlardır. 'Sizi təriqətlərə bölməyə.'

Bundan məqsəd də asabiyettir. 'Və kiminizə kiminizin qisasını

daddırmağa.' Bununla da pis, dolanışıqsız qonşular nəzərdə tutulmuşdur."

Qummu deyər ki: "Əbul-Carudun İmam Misdən (ə.s) köçürdüyünə

görə, o, belə buyurmuşdur: 'O, sizin üzərinizə, üstünüzdən... bir əzab

göndərməyə qadirdir.' Bu, tüstü və qışqırıqdır. 'Yaxud ayaqlarınızın altından.'

Bu, yerin dibinə keçirilməkdir. 'Ya da sizi təriqətlərə bölməyə.'

Bu dində ixtilafa düşüb bəzinizin bəzinizi tənqid etməsidir. 'Və kiminizə kiminizin

qisasını daddırmağa.' Bu da, bir-birinizi öldürmənizdir. Bütün

bunlar, qiblə əhliylə əlaqədardır. Sonunda uca Allah belə buyurur:

Bax, bəlkə anlarlar deyə dəlilləri necə çeviririk (açıqlayırıq)." [c. 1,

s. 204]

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə belə keçər: Abdurrezzak, ABŞ b.

Humeyd, Buxari, Tirmizi, Nəsəs(n)i, Nuaym b. Hammad -əl-Fiten adlı əsərdə-,

İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Əbi Xatəm, İbni Hibban, Ebu'şŞeyh,

İbni Mürdeveyh və Beyhaki -əl-Əsmə ve's-Sıfat adlı əsərdə-

Cabir b. Abdullahdan belə rəvayət edərlər: "Də ki: O, sizin üzərinizə,

üstünüzdən... bir əzab endirməyə... qadirdir." ayəs(n)i enincə, Re-sulullah

(s. a. a), "Sənin yüzünə (məmnuniyyətinə) sığınıram." buyurdu. "Yaxud

ayaqlarınızın altından..." ifadəsi enincə, "Sənin yüzünə sığınıram."

buyurdu. "Ya da sizi təriqətlərə bölməyə və kiminizə kiminizin qisasını

daddırmağa qadirdir." ifadəsi enincə Rəsulullah, "Bu, ən yüngülü və ya ən/en

asanıdır." buyurdu. [c. 3, s. 17]

Mən deyərəm ki: Buna yaxın bir hədis, İbni Mürdeveyh vasitəçiliklə

Cabirdən rəvayət edilmişdir. [c. 3, s. 17]

Yenə eyni əsərdə belə keçər: Əhməd, hasen olduğunu ifadə edərək

Tirmizi, Nuaym b. Hammad -əl-Fiten adlı əsərdə-, İbni Əbi Xatəm və

İbni Mürdeveyh, Sad b. Əbi Vakkasdan, o da Peyğəmbərimizdən

(s. a. a), "De ki: O, sizin üzərinizə, üstünüzdən yaxud ayaqlarınızın altından

bir əzab göndərməyə... qadirdir." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

edər: "Bütün bunlar olacaq və hələ konkret olaraq şərhləri

ortaya çıxmamışdır." [c. 3, s. 17]

Mən deyərəm ki: Bu mövzuda Ehlisünnet qaynaqlarında köçürülən

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................. 359

başqa rəvayətlər də var. Şiə qaynaqların Ehlibeyt İmamlarından (s. a)

köçürdükləri rəvayətlərdə isə, ayədə üstlərindən yaxud ayaqlarının altından

gələcəyi vəd edilən əzab, yəni qışqırıq və yer/yeyər udması əzabının

irəlidə reallaşacağı ifadə edilər. Ümmətin təriqətlərə bölünüb kiminə

kiminin qisasının daddırılması isə, bunun bir çox nümunəs(n)i həqiqətən yaşanmışdır,

yaşanmaqdadır.

Sunu idi et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirində və İbni Kəsr öz təfsirində

köçürdükləri müxtəlif rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, "De ki: O, sizin

üzərinizə, üstünüzdən yaxud ayaqlarınızın altından bir əzab göndərməyə...

qadirdir." ayəs(n)i enincə Peyğəmbərimiz (s. a. a) Rəbbinə sığındı

və ONA, bu əzabları ümmətinə göndərməməsi üçün dua etdi. Uca

Allah, bəzi dualarını qəbul etdi, digər bəzisinə isə razılıq etmədi.

Razılıq etmədiyi dua, təriqətlərə bölünməmələri, kiminə kiminin qisasını

daddırmamasıdır." [c. 3, s. 17]

Bu rəvayətlər -çox sayda olmaqla birlikdə- isnadları etibarilə zəif

və qüvvətli oluşlarından kənar, ayənin zahiriylə uyğun gəlmədikləri üçün zəifdirlər.

Çünki bu ayədən sonrakı iki ayədə belə buyurulur: "O,

gerçək ikən, qövmün onu yalanladı. Də ki: Mən sizə vəkil deyiləm. Hər

xəbərin reallaşacağı bir zaman vardır. Yaxında bilərsiniz." Bu ayələr,

haqqında danışılan əzabın qətiliklə reallaşacağını açıq bir ifadəylə

ortaya qoyması baxımından bir təhdid xüsusiyyətindədir. Bu ayələr -Ən'am

Surəsinin daxilində oluşları etibarilə- bir dəfədə enmişlər. Uca

Allah, bunu ümmətinə eşitdirməsini Peyğəmbərinə əmr etmişdir. Əgər

müsibəti qaldırmağa bağlı bir beda söz mövzusu olsaydı, bunu uca

Allahın kəlamında görməmiz lazım idi. Çünki Allahın kəlamına, öndən

və arxadan batil bulaşmaz. Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, buna

bağlı bir əlamət olmadığı kimi, bunun əksinəni göstərən işarələr vardır.

Quranda iştirak edən bir çox ayə, məzmunları etibarilə bu ayələri dəstəklər

mahiyyətdədir. Yunus və Rum surələrində iştirak edən əlaqədar ayələri buna

nümunə göstərə bilərik.

Qaldı ki bu rəvayətlər, bu müsibətlərin baş verəcəyini və ümmətin

başına bu bəlaların gələcəyini göstərən və Sünni və Şiə qaynaqlar tərəfindən

köçürülən başqa rəvayətlərlə də uyğun gəlməməkdədir.

Eyni şəkildə, üzərində dayandığımız bu rəvayətlər, ədədi olaraq

360 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

çox olmaqla və bir çoxunda Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) bu duanı, "De ki:

O, ...göndərməyə... qadirdir." ayəsindən sonra etdiyi ifadə edilməklə birlikdə,

istənilən şeylərin sayında aralarında ixtilaf vardır. Çünki bəzisində

Peyğəmbərimizin (s. a. a) üç istəkdə, bəzisində dörd istəkdə ol/tapıldığı

ifadə edilər. Ayrıca, qəbul edilən istəklərinin sayında da rəvayətlər

arasında birlik yoxdur. Bəzisində bir, bəzisində isə iki olduğundan

danışılar. Yenə istəklərin özündə də fərqliliklər gözə dəyməkdədir.

Məsələn; rəvayətlərin bəzisində bu istəklərin, göydən daş

yağması və insanların yerə batması, aralarında bölünmələrin olmaması

və kiminə kiminin qisasının daddırılmaması olduğu ifadə edilərkən,

bəzisində bunların, yerə batma, qıtlıq ili və vuruşmalarının öz

aralarında olması olduğu ifadə edilər. Digər bəzi rəvayətlərdə, bunların,

ümumi qıtlıq ili, özlərinin xaricində bir düşmənin üzərlərinə müsəllət

olması və kiminə kiminin qisasının daddırılması olduğu ifadə edilər.

Başqa bir qrup rəvayətdə isə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) istəklərinin,

ümmətinin pozğunluq üzrə birləşməmələri, özlərinin xaricində bir

düşmənin başlarına müsəllət olmaması, qıtlıq illəriylə həlak olmamaları,

ayrı-ayrı qruplara bölünməmələri, kiminə kiminin qisasının daddırılmaması

şəklində olduğu dilə gətirilmişdir. Mövzuyla əlaqədar başqa rəvayətlərdə,

Peyğəmbərimizin (s. a. a), özlərinin xaricində bir düşmənin

ümmətinə müsəllət olmamasını, yerə batırılaraq həlak edilməmələrini,

vuruşmalarının öz aralarında olmamasını istədiyi ifadə

edilir.

Digər bəzi rəvayətlərdə, özlərindən əvvəlki cəmiyyətlərin həlak

edildikləri əzablarla həlak edilməmələrini, özlərinin xaricində bir

düşmənin üzərlərinə müsəllət olmamasını, fərqli qruplara bölünməmələrini,

kiminə kiminin qisasının daddırılmamasını istədiyi dilə gətirilir.

Başqa rəvayətlərdə isə, bunların, üstlərindən və ayaqlarının altından

əzab göndərilməsi, təriqət təriqət bölünmələri və kiminə kiminin

qisasının daddırılması olduğu ifadə edilir.

Kənar yandan, bu rəvayətlərin çoxunda, Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu

duanı, Əliyə bölgəsində Ənsar kəndlərindən biri olan "Muaviyeoğulları

Harrası" kəndində etdiyi deyilir ki bu, hadisənin hicrətdən sonra reallaşmış

olmasını tələb etməkdədir. Halbuki Ən'am Surəsi hicrətdən

Ən'am Surəsi / 74-83 ....................................................................... 361

əvvəl Məkkədə bir dəfədə nazil olmuşdur. Ayrıca, bu rəvayətlər yaxşıca

araşdırıldığında aralarında başqa ziddiyyətlərin olduğu da görüləcək.

Əgər mütləq bu rəvayətlərdən birini qəbul etmək lazım olsa, Suyu-

tinin Abdurrezzak, ABŞ b. Humeyd, İbni Cərir, İbni Münzir və İbni

Mürdeveyh kanalıyla Şeddad b. Evsdən, onun da merfu olaraq Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) köçürdüyü bu rəvayəti seçmək daha məqsədəuyğun

olar: "Uca Allah yer üzünü, şərqini və qərbini görə biləcəyəm

şəkildə mənim üçün dürüp yığdı və ümmətimin suverenliyi, yer üzünün

mənim üçün dürülen qisiminə qədər yayılacaq. Mənə iki xəzinə

verildi. Biri qırmızı, biri də ağdır. Rəbbimdən, ümmətimi ümumi aclıq

iliylə həlak etməməsini, onları qrup qrup bölməməsini, bəzisinə

bəzisinin qisasını daddırmamasını istədim. Rəbbim mənə dedi ki: Ey

Məhəmməd, mən bir hökm verdiyim zaman, kimsə onu geri

çevirə bilməz. Sənin ümmətini ümumi aclıq iliylə həlak etməyəcəyəm.

Onlara, həlak etmək üzrə onların xaricindən bir düşməni müsəllət

etməyəcəyəm. Amma onların bəzisi bəzisini həlak edəcək, bəzisi bəzisini

öldürəcək, bəzisi bəzisini məhbus edəcək."

Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Mən

ümmətim hesabına sapdırıcı öndərlərdən qorxuram. Ümmətimin

arasına qılınc salılsa, bu qılınc qiyamətə qədər üzərlərindən qaldırılmaz."

[et-Dürr'ül-Mensur, c. 3, s. 19]

Bu rəvayət və bunun məzmununu ifadə edən rəvayətlər, yuxarıda toxunulan

problemlərin çoxundan uzaqdır. Bir dəfə bu rəvayətdə, duanın

ayənin enişindən dərhal sonra edildiyindən danışılmır. Bununla

birlikdə, məqsədin, ümumi həlakın, ümməti təməldən yox edəcək əzabın

qaldırılması olduğunu söyləməliyik. Yoxsa bu ümmət nə qədər ümumi

fəlakətlərə, qılıncdan keçirilmələrə və qırğınlara məruz qalmışdır.

Moğol hücumlarının, Enidilisə istiqamətli xaçlı döyüşlərinin və bənzəri

digər fəlakətlərin ölümcül təsirlərini kimsə inkar edə bilməz. Ayrıca, bu

dua və istəklərin, bisə idin ilk dövrlərində və bu surənin enişindən

əvvəl reallaşdığını düşünürük. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a),

Rəbbinin mövqesinin ululuğunu hər kəsdən daha yaxşı biləcək vəziyyətdədir.

Bu səbəbdən bu ayələr özünə vəhy edildikdən sonra,

Rəbbindən hökmünü dəyişdirməsini, ümmətinə təbliğ etməsini əm-

362 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rettiği mühakiməsini geri çevirməsini istəməz.

Hər nədirsə; Qurani Kərim, ayələri vasitəsilə işin özünü bizə bildirmişdir.

Buna görə bu din, qiyamət gününə qədər ayaqda qalacaq.

Bu ümmət, bir bütün olaraq təməldən yox edilməyəcək. Buna qarşı,

uca Allah, keçmiş ümmətləri sınadığı müxtəlif müsibətlərlə bu

ümməti də sınayacaq. Bu ümmət addım-addım onların izindən gedəcək.

Bu barədə aralarında ən kiçik bir fərqlilik olmayacaq.

Hz. Peyğəmbərdən (s. a. a) və Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) köçürülən

və dəlaləti açıq, sadır olduğu qəti olan çox saydakı hədislər də,

bunun belə olacağını bildirməkdədir.

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə ifadə edildiyinə görə, Nahhas "ən/en-

Nasih" adlı əsərində İbni Abbasdan, "De ki: Mən sizə vəkil deyiləm."

ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Bu ayə, 'Müşrikləri tapdığınız

yerdə öldürün." şəklində qılınc istifadə etməni nəzərdə tutan ayənin enişiylə

neshedilmiştir." [c. 3, s. 20]

Mən deyərəm ki: Daha əvvəlki şərhlərdə, "De ki: Mən sizə vəkil

deyiləm." ifadəsinin özündən sonra iştirak edən, "Hər xəbərin reallaşacağı

bir zaman vardır. Yaxında bilərsiniz." ifadəsinin ehtiva etdiyi təhdidə

bağlı bir hazırlıq mahiyyətindədir. Bu baxımdan ayənin mənas(n)ı nəshi

qəbul etməz.

Tefsir'ul-Kummi'de, "Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə

dalanları gördüyün zaman..." ayəsiylə əlaqədar olaraq müəllif öz

rəvayət zənciriylə ABŞılala b. AYından belə rəvayət edər: Rəsulullah

(s. a. a) buyurdu ki: "Allaha və axirət gününə iman edən bir kimsə, bir

imama söyülən və ya bir Müsəlmanın qeybəti edilən bir məclisdə

oturmasın. Çünki uca Allah kitabında belə buyurmuşdur:

Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə dalanları gördüyün zaman,

ondan başqa bir sözə dalana qədər onlardan üz çevir. Əgər

şeytan sənə unutdursa, xatırladıqdan sonra, o zalımlar birliyiylə

birlikdə oturma." [c. 1, s. 207]

et-Dürr'ül-Mensur'da ifadə edildiyinə görə, ABŞ b. Humeyd, İbni

Cərir və Əbu Nuaym -əl-Hilye adlı əsərdə- Əbu Cəfərdən belə rəvayət

edərlər: "Bir-birləriylə hüsumət edənlərin yanında oturmayın. Çünki

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 363

onlar, Allahın ayələri haqqında nalayiqliyə dalanıllar." [c. 3,

s. 20]

Yenə eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə, ABŞ b. Humeyd və İbni

Münzir, Məhəmməd b. Əlidən belə rəvayət edərlər: "Nəfslərinin arzularına

uyanlar, Allahın ayələri haqqında nalayiqliyə dalanlardandır."

[c. 3, s. 20 ]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Ribi b. Abdullahdan, o da özünə izah edən

bir adamdan, o da İmam Misdən (ə.s), "Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə

dalanları gördüyün zaman" ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə

rəvayət edər: "Burada nəzərdə tutulan, Allah haqqında danışmaq,

Quranla əlaqədar olaraq mübahisə/müzakirəyə girməkdir." "Ondan başqa bir sözə

dalana qədər onlardan üz çevir." ifadəsiylə əlaqədar olaraq da belə

buyurdu: "Nağılçılar da bunlardandır." [c. 1, s. 362]

Mən deyərəm ki: Rəvayətlər, görüldüyü kimi, ayəs(n)i ümumiləşdirməkdədirlər.

Bu da, ayənin məzmununun özünün əsas alınmasından qaynaqlanmaqdadır.

Mecma'ul-Beyan təfsirində müəllif, İmam Misdən (ə.s) belə

dediyini rəvayət edər: "...xatırladıqdan sonra, o zalımlar birliyiylə

birlikdə oturma" ayəs(n)i enincə, Müsəlmanlar dedilər ki: 'Necə edək?

Müşriklərin Quranı lağ etdikləri hər səfərində ayağa qalxacağıqsa,

onları tərk edəcəyiksə, o zaman Məscidi Harama girməməmiz, Kəbəni

təvaf etməməmiz lazımdır.' Bunun üzərinə uca Allah, 'Qorunanlara,

onların hesabından bir məsuliyyət yoxdur.' ayəsini endirdi. Onlara,

əllərindən gəldiyincə müşrikləri xəbərdar etmələri əmr edildi." [c. 3, s. 94]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, görüldüyü kimi, "(Bu) bir xatırlatmadıyar"

ifadəsindəki "xatırlatma" sözünü mefulu mütləq, "bəlkə qorunarlar

deyə" sözündəki iki əvəzliyi də müşriklərə istiqamətli olaraq əsas al/götürməkdədir.

Bu vəziyyətdə belə bir təqdiri şərh əldə etmiş olarıq:

"Lakin onlara xatırlat; bəlkə bu xatırlatma ilə çəkinərlər." Geridə rəvayətlə

əlaqədar bir əyrilik olaraq, surənin bir dəfədə enmiş olması qalır.

et-Dürr'ül-Mensur'da ifadə edildiyinə görə, İbni Cərir, İbni Münzir və

Ebu'ş-Şeyh, İbni Curayhdan belə rəvayət edərlər: "Müşriklər, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) yanında oturur, onu dinləmək istəyirdilər. Dinləyincə

də onunla lağ/alay edirdilər. Bunun üzərinə, 'Ayələrimiz haqq-

364 .................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

qında nalayiqliyə dalanları gördüyün zaman, ...onlardan yüz/üz

çevir...' ayəs(n)i endi. Bunun üzərinə, lağ/alay etdikləri zaman, Peyğəmbərimiz

(s. a. a) onların yanından qalxırdı. Bu vəziyyət qarşısında lağ/alay

etməkdən çəkinirdilər. Bir-birlərinə deyirdilər ki: 'Lağ/alay etməyin, yoxsa

qalxıb gedər.' İşdə, 'bəlkə qorunarlar deyə' ifadəsiylə nəzərdə tutulan budur.

Yəni, 'Bəlkə, lağ/alay edib sənin qalxmağına səbəb olmaqdan çəkinərlər.'

Ardından bu ayə endi: 'Qorunanlara, onların hesabından bir məsuliyyət

yoxdur.' Yəni, 'Sənin onlarla birlikdə oturmağından ötəri. Lakin

yenə də onlarla birlikdə oturma.' Sonra bu hökm Mədinədə enən,

'O, kitabda sizə endirmişdir ki: ...eşitdiyinizdə... Yoxsa siz də onlar kimi

olarsınız.' ayəsiylə neshedilmiştir. Yəni, bu ayə, "Qorunanlara, onların

hesabından bir məsuliyyət yoxdur..." ayəsini neshetmiştir. [c. 3,

s. 20]

Mən deyərəm ki: Əgər "Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə dalanları

gördüyün zaman..." ifadəsiylə eyni mənas(n)ı ehtiva edən Maidə Surəsindəki

"O, kitabda sizə endirmişdir ki:..." ayəs(n)i, "Qorunanlara... bir məsuliyyət

yoxdur." ayəsini neshetmişse, bu vəziyyətdə, "Qorunanlara...

bir məsuliyyət yoxdur." ayəs(n)i də, "...dalanları gördüyün zaman..." ayəsini

neshetmiş deməkdir. Bu, olduqca açıqdır. Amma surənin bir dəfə də

endiyi gerçəyiylə bu qiymətləndirməyi uyğun gəldirmək mümkün deyil.

Ancaq ravinin işarə etdiyi mənanın, üç ayə arasında ikincinin birincini

neshetmesi, üçüncü tərəfindən də neshedilmesi kimi bir ziddiyyətə

gətirib çıxarmayacağı da açıqdır.

Bunun bir bənzəri də, yenə et-Dürr'ül-Mensur'da ifadə edildiyinə görə,

Nahhasın "ən/en-Nasih" adlı əsərində İbni Abbasdan, "Qorunanlara,

onların hesabından bir məsuliyyət yoxdur." ayəsiylə əlaqədar olaraq nəql etdiyi

bu rəvayətdir: "Bu ayə, Məkkə enişlidir. Mədinədə enən, 'O, kitabda

sizə endirmişdir ki: Allahın ayələrinin inkar edildiyini... eşitdiyinizdə...'

ayəsiylə neshedilmiştir." [c. 3, s. 21]

Tefsir'ul-Burhan'da, "Sözü haqqdır... mülk ONundur..." ayəsiylə əlaqədar

olaraq İbni Babeveyhdən, o da öz rəvayət zənciriylə Səhləbə b.

Meymundan, o da bizim məzhəbimizə mənsub bəzi alimlərdən, onlar

də İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Qeybi (görülmezi) və görüləni bilər."

ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edərlər: "Qeybdən məqsəd,

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 365

hələ olmayan şeylərdir. Görüləndən məqsəd də, bu günə qədər olan

şeylərdir." [c. 1, s. 530]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə qeyb və müşahidə edilən aləmin bizim yanımızda

ən çox bilinən qarşılıqlarına işarə edilmişdir. Bir az əvvəlki

şərhlərdə və daha əvvəl qeybin başqa qarşılıqlarının da

olduğunu ifadə etmişdik.

366 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7